پڻ ڇڻ کان پوءِ جا ورق
اسان جو فتاح ملڪ هيءُ ڪھڙا داستان، ڪھڙا سفر کڻي ويٺو آهي. حياتيءَ جو سُٽ سلجهائڻ بابا! جي ائين منجهيل سُٽ سلجهي ها تہ پوءِ اسين سڀ هيءُ گانو نہ ڳايون ها!
فتاح سائين جو سُٽ انھيءَ ڪري منجهي پيو آهي، جو ڪالم لکندي داستان حيات بيان ڪري ويھي رهيو آهي. ڀلا ڪالمن ڪڏهن ڪڏهن حياتي جي لاهن چاڙهن جي سٽ جهلي آهي. اهي ڪٿائون هجن، يا ”عمر رفتہ کو آواز دينا“ واريون آپ بيتيون جن کي نہ منڍ هوندو آهي نہ پڇاڙي بيان پيون ٿينديون آهن. دفترن جا پنا، کٽي ويندا پر هيءُ آتم ڪٿائون هيءُ جيوڻيون، هيءُ من موهڻيون سھڻيون سلوڻيون يادگيريون، هر هڪ پڙهندڙ کي اهڙي وڪڙ ۾ آڻي ڇڏينديون آهن جو ڄڻ ائين پيو ڀائبو آهي تہ بيان ڪندڙ ۽ ٻڌندڙ يا پڙهندڙ وچ ۾ ڪو سنڌو نہ رهيو آهي. تڏهن ئي حياتي جو داستان ڪنھن نہ ڪنھن فلسفي يا عقيدي سان آخر تائين ڪميٽيڊ هجڻ سان ئي، پير کپي سگهي ٿو، وفا جا گيت ڳائي سگهجن ٿا. پر جيئن تہ ” جيڪي ياد پيوم“ (يادگيريون) عبدالفتاح ملڪ (مدظلہ) جو نئون ڪتاب آهي. هيءُ هڪ اهڙو داستان آهي جنھن ۾ ايترا تہ ور وڪڙ لاها چاڙها آهن جو ماڻھو سمجهي وڃي ٿو تہ سچ پچ حياتي ائين ئي ٿيندي آهي.
حسينائن جي زلفن جيان پر پيچ هنيانءُ ۾ جهير وجهندڙ ڏکن ڏونگرن جا لڙڪ آڻيندڙ Episodes هر وقت سفر وسيلئہ ظفر، لاءِ تيار، لڙڪن سان گڏ ٽھڪ“ ناممڪن مرڪون ان سان گڏ ڪي ڪاميابيون ۽ ڪي ناڪاميون جيڪي ياد پيوم“ جيئن مان عرض ڪري چڪو آهيان، تہ اخباري ڪالمن وسيلي بيان ڪيل داستان حيات آهي، ڪجهہ جهوريندڙ يادگيرين، ڪجهہ نہ ياد رهندڙ گهڙين ۽ پلن جون ڪي اڌوريون يادگيريون ڪي نامڪمل ڪھاڻيون آهن.
فتاح ملڪ جيڏو وڏو شاعر آهي اوڏو سٺو ڪھاڻيڪار ۽ نثر نويس آهي، جيئن هُن کي اوچتو خبر پئي تہ هو شاعر آهي ۽ دوستن نئين زندگي ۽ ”روح رهاڻ“ کيس مھميز ڏني ۽ هو اڳتي وڌي شاعر بڻجي ويو ، ائين ئي کيس خبر پئي تہ هو ڪھاڻيون بہ لکي سگهي ٿو. ائين روح رهاڻ ۾ سندس ڪھاڻيون” مامو“ اڃايل بکايل“ ۽ ٻيون ڪھاڻيون ڇپيون.
عبدالفتاح ملڪ ائين ڪمالات ڏيکاريندو رهيو، جيئن هن ”هلال پاڪستان“ ۾ ڪالم لکيا، انھن جو بہ هڪ ڪتاب جڙيو ”ڀينر هن ڀنڀور ۾“ سندس شاعري مختلف رسالن ۾ رنگ ڏيکاريندي رهي هن سنھڙي سيپڪڙي شاعري جا (ٻہ يا هڪ) ڪتاب ڇپيا.
اِجهو هاڻ سندس ”جيڪو ياد پيوم“ جو هيءُ ضخيم ڪتاب ڇپيو آهي وزن ڪبو تہ سندس وزن کان سندس ڪتاب ڳرا بيھندا.
عبدالفتاح ملڪ صاحب جي يادگيرين جو سفر ڪجهہ عجيب آهي، سندس ڪي ڳالھيون تہ ٺيڪ پر ڪجهہ ڳالھيون نہ اعتبار ۾ ايندڙ آهن ۽ ڪيترن هنڌن تي پنھنجا سڀ ڏوھہ گناھہ دوستن جي ڪاني ڪراتبين جي حوالي آهن، سندس ڪاني ڪراتبين لکڻ کان آجا ويٺا آهن.
مان پنھنجي همسفر ساٿين ۽ دوستن کي پنھنجو همزاد سمجندو آهيان اڳين زماني ۾ اعتبار ۽ ڀروسا هوندا هيا. هن زماني ۾ بقول جوڳي (اشفاق قاضي) جي ته
”همزاد بہ ائين ڏنڊي هڻي ويندو،
اها جوڳي کي خبر نہ هئي“
هيءُ 300 صفحا پڙهڻ کان پوءِ خبر پئي تہ فتاح سائين ڪيترن هنڌن تي تارازي کڻي ڏنڊي هئي پنھنجو بچاءُ ڪيو آهي، مون کي پوءِ ياد آيو تہ هيءُ ڪالم آهن، جيڪي آتم ڪٿا جو حصو بڻجي سگهن ٿا پر خود آتم ڪٿا نہ آهن هن ۾ جوڙ توڙ ٿي سگهي ٿو پر اصل آتم ڪٿا ۾ ڀڃ ڊاھہ جي گنجائش نہ هوندي آهي.
فتاح سائين ڪيترن ئي هنڌن تي پاڻ کي صحيح سمجهندي خبر هوندي بہ اصل نسل کان پاسو ڪيو آهي. اسان بابا انھيءَ ۾ خوش آهيون تہ اوهان اسان کي ياد تہ ڪيو، ناڪردھہ گناهن ۾ بہ شامل ڪيو.
هيءُ ڪتاب يادگيرين کي اٿلائڻ With Reference to context لاءِ ڪتب اچي سگهي ٿو پر ڪيترن انھن ساٿين کي ڏکوئڻ جو باعث بڻجي سگهي ٿو جن لاءِ پاڻ لکيو هو.
ولر کان جــــــدا ٿي پکيڙي پــــــڪاريـــو
ڪٿي آهيو ساٿي ڪٿي آهيو، ســــاٿيو
خوشيءَ ساڻ لھرون ڪنارن لڳن ٿيون
۽ سينا مــــــــلائي چپڙا چــــــــمن ٿيون،
اڃــــايل امنگن اوهان لاءِ نھاريـــــــــــــو،
ڇا مان هت ان آصف نصيح وردگ لاءِ اهو ايڊيٽوريل هت اتاريان جيڪو ان وقت جي روح رهاڻ ۽ هاڻوڪي روح رهاڻ ۾ ڇپيو جيڪو اياز ۽ اوهان کي نہ وڻيو هو، جيڪو آصف جي اڍنگي رويي ۽ ڪيل تقرير جي جواب ۾ هو.
اتي اسان حيدرآباد مان آيل دوست بہ موجود هئاسين، توهان مرحوم عبدالسميع (فرزند) جي وڇوڙي تي اڪيلائي جو اظھار ڪندي ڪجهہ يارن جي ساٿ جو ذڪر ڪيو آهي ۽ ڪيترن کي وساريو آهي پر يار پاڻ تہ ان ويلي کان گڏ هئاسين، جڏهن مومل ڄائي هئي. عبدالقيوم، عبدالسميع جي بيماري ۽ عبدالسميع صحتمند ۽ ارشد، عظمت، عائشہ ڄاوا هئا. موڪلاڻي تي بہ پل پل گڏ هئاسين توهان حيدرآباد مان لنگهيو تہ بہ پي پڇتايم، بيماري ۽ جڏي جيءَ ڪري مان نڪري نہ پي سگهيس، امالڪ ارشد کي ڏياري موڪليم، ٻئي ٽئين ڏينھن مان بہ سکر اچي نڪتس. ڪافي گهڙيون ۽ پل تڏي تي گذاريا هئاسين. اسين الڳ ڪڏهن ٿيا هياسين جو تو دوستن ڀائرن کي پنھنجو هم غم نہ سمجهيو تو پنھنجا درد لڪائي ۽ سانڍي اسان کي کلائيندو اسان سان ڀڳتيون وجهندو هلندو هلين. تو ڪالمن اندر جي سانڍيل ٻاف ڪڍڻ جي ڪوشش تہ ڪئي پر اها اسان لاءِ نہ هئي. اهي ڪالم بہ اسان لاءِ نہ هئا جيڪي اهڙي اخبار ۾ ڇپيا جيڪا نہ تنھنجي سڄڻ هئي نہ منھنجي جو ان ۾ هڪ ٻئي دوست نما دشمن جا ڪالم بہ ڇپيا هئا جنھن ۾ اسان جي خاندان ٻچن کي پڻيو ويو هو. اها اخبار ان ڪري نہ مون وٽ ايندي هئي نہ ٻين دوستن وٽ پوءِ ڪن وٽان خبر پئي تہ اسان جي ڦٽن فتاح کي رنج سپريان رسيو آهي.
اصل ۾ هيءُ ڪتاب انھيءَ Depression جو نتيجو آهي جڏهن فتاح انھيءَ Depression جي دور مان گذريو هو اسان کي ان ڳالھہ تي حيرت ٿيندي هئي تہ فتاح جھڙو اميد ڀريا گيت ڳائيندي هن وٽان اهڙا گيت نہ کٽندا هئا. ڪو وقت اهڙو بہ آيو جو فتاح جشن روح رهاڻ ۾ ڳايو ويو. اياز کان پوءِ فتاح، ۽ پوءِ تنوير، استاد بخاري، نياز ۽ ٻين جا شعر ڳلي ڳلي ڳائجڻ لڳا. فتاح جا ڪيترا اميد ڀريا گيت، نظم ۽ شعر ڪنھن کان وسريا ناهن سندس هڪ آزاد نظم مون کي اڃان بہ ياد آهي.“ او صبح ڇو نہ ٿو اڀرين اڃان“ ان نظم ۾ هو وڌيڪ چئي ٿو:
او صبح!
تو ساڻ منھنجو آھہ اهڙو ئي پيار
جهڙو ڪنھن ڪنواري جو
مرڪن رتلي
اکڙين ڀريل
انتظار
معصوم
اهڙو ئي
جهڙو ڪنھن ٻارڙيءَ جو ننڊ ۾ ٽھڪ
اهڙو ئي سچو، مٺو ۽
اڻٿڪ
جيئن مامتا جي چُمي
ھھڙا شاعر انھيءَ دؤر پيدا ڪيا جڏهن نوجوان نسل ون يونٽ جي قھري نظام، سماج ۽ نا انصافي جي ڌٻڻ ۾ ڦاٿل هو جنھن شاعر مايوسين مان ڪنڌ مٿي کڻي حياتي کي وزندار سمجهي مرڪي منھن ڏيڻ لاءِ هيئن چيو هو.
هاڻ حياتي هلڪي ناهي، مــــــــــرڪي نيٺ نڀايو
پنھنجو من پرچايو
پيو جي راڳ رڳن ۾ ناهين، گيت خــوشي جـا ڳايو
پنھنجو من پرچـايو
ڪوئي ناهين جــــي ڪو همدم ڳـــوڙهن سان ڳالھايو
پنھنجو من پرچايو
سارو ڏيھہ ڏکن ۾ سائين، ڪـــنھن کي ٿا پرچـــــايو
پنھنجو من پرچايو
منھنجا فتاح سائين، توهان پنھنجين تخليق ڪيل هنن سٽن تي غور ڪيو خاص طرح ” سارو ڏيھہ ڏکن ۾ سائين، ڪنھن کي ٿا پرچايو.“
هيءُ ڪتاب پنھنجي Catharsis جو ڪتاب آهي هن ۾ ٻين جي ڏکن ۽ ٻين کي آيل تڪليفون بيان ناهن ٿيل. شاباس اوهان جي والدين، ڀائرن، عزيزن، قريبن کي آهي جو انھيءَ ڏکئي دور مان! اوهان کي ڇپر ڇانءُ بڻجي ڪڍي آيا ۽ باقي واري دور ۾ اوهان ڏاڍ ڏمر کي منھن ڏئي پاڻ کي ۽ پنھنجي ٻچڙن کي ڪڍي آيا آهيو. اهي سڀ اوهان سان گڏ جيئا آهن ۽ سٺو بہ اٿن، پر ٿوري آسپاس تي نظر تہ ڪيترا سڄن ساٿي اوهان سان گڏ رهيا آهن. ڪي مُئا، ڪي جيئري ئي مئل آهن، انھن جي سارَ ڪيو ها تہ جيڪر باقي بچيلن مان ڪو ڪنڌ کڻي چئي ها.
جــــــي ديپ وسامي ويو، سڪرات هلي ويندي
۽ تيل ٻــــــرڻ کان پوءِ، فڪــــرات هـلي ويندي
جيسين هيءُ جياپو تيسين تہ رڳـــــــون رڙنديون
تارون جي ڇڳيون هيڪر، هر لات هلي ويندي
هيءُ ساروڻيون سنڌ جي هڪ وطن پرست شاعر جي ڏکن سکن جي وارتا آهي. جيڪا مٿانهس گذري تہ هو سنڌ سان عشق ڪرڻ لڳو ۽ ات عشق ۾ هو شاعر بڻيو. هن جي سڃاڻپ شاعري آهي. هن جي وڪالت سندس پروفيشن آهي ان ۾ مھارت سندس شاعري ۾ مھارت کان سيڪنڊري ڳالھہ آهي.
نثر نويسي، ڪھاڻي نويسي، ڪالم نويسي سندس ”آءُ ڪبوتر توکي ساز سڏي ٿو“، ”محفل مست بنايون يار.“ ”اسان مست الستي هون.“ ، ”ڪنھن پر ڪاڪلي کٽي ٿي“ ، ”سنڌڙي جا سينگار اجا ڀي ساڳياڙي“ ۽ ”هيءُ شھر بہ ڪو شھر هيو“ جھڙن گيتن کي ڌڪي پوئتي نہ ٿي ڪري سگهي، هنن ۾ ڪالمن جو مقصد سنڌ جي مظلومي واري صورتحال بيان ڪرڻ هو، جنھن ۾ ڪٿي تہ مصنف يقينن ڪامياب ويو آهي ۽ سندس ادائيگي هڪ سٺي داستان جيان ڏيان ڇڪي وٺي ٿي، ڪٿي جڏهن هن کي پنھنجو خيال اچي ٿو تہ ڪيترن حقيقتن کان منھن موڙيو اٿس هو ڪيترن هنڌن تي ڪي ڳالھيون، سچي مچي ڪرڻ کان الائي ڇو لنوائي ويو آهي، جنھن جا ڪي ساکي طلي مرڻ ڪنڌي تي هجن پر ڪي جيئرا جاڳندا ويٺا آهن. فتاح جا هيءُ ڪالم اميدن ۽ مايوسين جو سنجوڳ آهن. انھيءَ خودبياني کي بنھہ سچ بياني تہ نہ ٿو چئي سگهجي پر سنڌڙي جي غم گاڏر سنھري داستان جا ڪيترا ورق چئي سگهجن ٿا. جن کان منھن موڙي نہ ٿو سگهجي. فتاح جي خوبصورت انقلابي شاعري کان پوءِ هيءُ پن ڇڻ کان پوءِ جا ورق يقينن شڪل پنن جيان پھريان محسوس ٿيندا پر فتاح جي ڳلن تان وهندڙ ڳوڙهن سان اهي پن توهان کي تروتازو نظر ايندا. هيءُ هڪ شاعر جو داستان حيات آهي ڪو مذاق ناهي، سنڌ سان عشق جي رُوداد آهي ۽ انھيءَ شاعر جي جنھن چيو هو :
ڌرتي پنھنجي سر تي آهــي،
توکان ڪھڙو لڪُ لڪاءُ
سوري سيج اسان جي آهي،
مُرڪــي لائج ميندي ماءُ
حميد سنڌي
10 نومبر 2009ع