عوام جا مثالي نمائندا
امن امان ايترو هو جو پاڪستان جي ٺھڻ ۽ هندوستان جي آزادي جي هلچل سبب ريلوي جو نظام درهم برهم ٿي ويو هو، فقط بسون هلنديون هيون. هڪڙي اوٻاوڙي کان سکر، ٻي سکر کان اوٻاوڙي ويندي هئي. اوٻاوڙو سکر کان پنجهتر ميل ۽ سکر پنو عاقل کان پنجويھہ ميل آهي سکر لاءِ هڪڙو روڊ جيڪو نيشنل هاءِ وي آهي. اهو سيمينٽ جو ٺھيل هو، روڊ ي ٻنھي طرفن کان گهاٽو ٻيلو هو، جنھن ۾ هر قسم جا جانور تہ هئا پر ڌاڙيل ۽ چور ڪونہ هئا، ماڻھو آرام سان بگي گهوڙي ڪرائي تي ڪري ٻارين ٻچين رات ڏينھن پيا هلندا هئا. اسان پاڻ اونھاري ۾ گرميءَ سبب ٽانگي تي ٻارين ٻچين پني عاقل کان سکر رات جو سفر ڪيو، ٻن يا ٽن جاين تي گهوڙي کي ڪلاڪ ڪلاڪ جي ساهي ڏياري وئي. دڦ اونداهون ٻيلو هو، گدڙ وغيرہ اچي سامھون بيھي هليا پيا وڃن. صبح جو امن امان سان اچي سکر پھتاسون. شھر جي لوڪل گورنمنٽ خميسي شيخ جي ٻيڙين ٺاهڻ جي مانڊڻيءَ ۾ هلندي هئي، وڏي گهاٽي نم هيٺ خميسي شيخ جي پڙي (مانڊڻي) رکيل هئي، ٻہ ڪاٺ جون بئنچون رکيل هونديون هيون، جن تي ويھي چيئرمين صاحب ۽ ميمبر صاحبان شھر جا مسئلا حل ڪندا هئا، خميسو غير سياسي ماڻھو هو. هو هٿ جون ٻيڙيون ويٺو ٺاهيندو: سرڪاري ڌاڳي واري، يري ڌاڳي واري ۽ اڇي ڌاڳي واري ٻيڙي هو پنھنجو ڪم ويندو ڪندو ۽ هيڏانھن فيصلا پيا ٿيندا، ڀرسان حجم ۽ نير ولي وغيرہ پنھنجي ڪمن کي لڳا پيا هوندا. شيخ ڪمال الدين (جسٽس عبدالقادر جو ڀيڻيويو) امير بخش شيخ ۽ فضل الاهي ڪاسائي جيڪو اوائلي دور جو هو، شھر جا چيئرمين رهيا، شھر ۾ روڊ، رستا، مارڪيٽ وغيرہ امير بخش شيخ جي دور ۾ ٺھيا پر پاڪستان ٺھڻ کان پوءِ فضل الاهي هر سال اليڪشن جي وقت شھر وارن کان رسي وڃي گهر ويھندو هو، جيستائين شھر جا چڱا مڙس کيس زبردستي گهران کڻي فارم ڀرائي ميمبر ڪن ۽ پوءِ بنا مقابلي چيئرمين بہ ڪيو ويندو هو، پن جون ٻيڙيون ڇڪيندو هو ۽ خميسي شيخ جي مانڊڻي تي پيل بئنچ تي ويٺو هوندو هو، پرائمري اسڪول جا چوڪرا ۽ چوڪريون نين پٽين تي اکر لکرائيندا هئا، سڄو ڏينھن ويٺو ٻارن تي پھرو ڏيندو، ڪنھن کي بہ بازار ۾ رلندو ڏسي هڪدم پڪڙي اسڪول پھچائيندو، وڏن وارن جو دشمن هو، ڪيترا ڀيرا منھنجا وار ڀرسان ويٺل حجم کان زوري ننڍا ڪرائي ڇڏيائين.
شادي غميءَ تي چاچو فضل الاهي پاڻمرادو پھچي ويندو سمورو بندوبست پنھنجي هٿ ۾ کڻبو، صفائي ڪرائڻ گلم غاليچا ، تنبو وغيرہ هڻائڻ ، ديڳيون پچرائڻ ۽ مھمانن جي سارسنڀال لھڻ جو سڄو ڪم سندس ذمي هوندو هو. مالڪ جن جو معاملو هوندو هو بالڪل بي فڪر ٿيا ويندا هوندا ها، فوتگيءَ جي حالت ۾ قبرستان جا معاملا بہ چاچو فضل الاهي سنڀاليندو، هڪ دفعي منھنجي والد صاحب جي ٻي هنڌ بدلي ٿي. اسان پنھنجي گهر کي تالو هڻي اوڏانھن وياسين. سردين جي موسم هئي، اڌرات جو اطلاع مليو تہ گهر جو تالو کليل آهي، اسان جو بابو جيئن تيئن ڪري اچي عاقل پھتو. تالو برابر کليل هو ۽ سڄي رات چاچو فضل الاهي دروازي تي باھہ ٻاريو ڪمبل ويڙهيو ڪرسيءَ تي ويٺو هو. بابي در کولي سڄو گهر چيڪ ڪيو . ٿيو ڪجهہ بہ نہ هو، غلطيءَ ۾ تالي ۾ چاٻي صحيح نہ ڦري هئي ان ڪري کليل رهجي ويو هو. اهي City father هئا، عوام جا صحيح نمائندا هئا، هڏڏوکي هئا، نہ رشوت، نہ پئسا، نہ پلاٽ، نہ پجيرو حرام خور ۽ چور سياستدانن جي بوکڙو دنيا نہ هئي، حلال خور عوام دوستن جي بي لوث دنيا هئي.
هڪڙي دفعي منھنجو والد صاحب ميرپور ماٿيلي جو تعلقي هيڊ منشي ۽ ٿرڊ ڪلاس مئجسٽريٽ هو، مان ٽين درجي انگريزي جو شاگرد هوس، اسان جي گهر جي ڀرسان پوليس اسٽيشن هئي، شھر جو صوبيدار سائين دائم شاھہ جيڪو پڻ پني عاقل جو هو، اتي مقرر هو. شاھہ صاحب جو نياپو آيو تہ .............. سردار صاحب آيو آهي اچي چانھہ وغيرہ پي وڃو. شام جو وقت هو. مان بہ مفت جا پستا باداميون کائڻ لاءِ بابي جي ڪڍ ڊوڙندو ويس. پوليس اسٽيشن جي ديوار جي ٻاهران سوَن جي تعداد ۾ ماڻھو بيٺا هئا. علائقي جو وڏو سردار صاحب آيل هو، سردار صاحب جي ملٽر ماڊل جيپ پوليس اسٽيشن جي ٻاهران بيٺل هئي. اندر ڪجهہ موڙا (ڪانن مان ٺھيل ڪرسيون) رکيل هئا. هڪ تي سردار صاحب ويٺل هو، صوبيدار صاحب بعد ۾ جڏهن بابو پھتو تہ گهران نڪتو ”سائين ! سردار صاحب جن آيل آهن. سوچيم تہ گڏجي چانھہ پيئون.“ ان کان پوءِ هيٺيان ڊائلاگ ٿيا :
صوبيدار : ”سردار صاحب ڪيئن اچڻ ٿيو!“
سردار صاحب هڪڙي ماڻھو کي سڏ ٿو ڪري، اهو اچي ٿو، سندس ڪلھي ۾ ويبلي جو ريوالور لٽڪيل آهي.
صوبيدار : ”بابا هٿيار ڪنھن جو آ؟“
سردار صاحب : ”اهو منھنجو آهي“
صوبيدار : ”پوءِ هي لاهي سردار صاحب کي ڏي.“
صوبيدار صاحب ريوالور وٺي پاڻ وٽ ٿو رکي.
صوبيدار وري مخاطب ٿو ٿئي. ”ها حڪم ڪيو سردار صاحب!“
سردار : ” شاھہ صاحب هيءُ ماڻھو اوهان کي فلاڻي خون جي ڏوھہ ۾ گهربل آهي. اسان کيس پاڻ سان وٺي آيا آهيون. هينئر هن کي اسان وٺي ٿا وڃون. اڇو ڪري وري اوهان کي موٽائي ڏينداسون.“
شاھہ صاحب جو منھن لھي ٿو وڃي ۽ سڏ ٿو ڪري ٿاڻي جي وڏي منشي کي ” هن جي ڪيس جا ڪاغذ کڻي اچ!“ منشي ڪاغذ کڻي ٿو اچي. شاھہ صاحب ڪاغذن کي اٿلائي پٿلائي ڏسي سنتري کي سڏ ڪري ان همراھہ کي لاڪ اپ ڪرڻ جو حڪم ٿو ڏي. سردار صاحب ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي فرمائي ٿو :
”شاھہ صاحب تون اسان جي بيعزتي ٿو ڪري.“
صوبيدار : ”نہ سائين مان پنھنجي ڊيوٽي ٿو ڪريان. خون جو جوابدار آهي يا تہ وٺي نہ اچو ها. هينئر هي ٿاڻي تي موجود آهي. مئجسٽريٽ صاحب بہ ويٺو آهي. هاڻي مان توکي اڇو ڪري ڏيندس.“
سردار صاحب بنھہ باھہ ٿي ٿو وڃي ۽ اٿي ٿو بيھي.
سردار : ”شاھہ ان جا نتيجا ڏاڍا خراب نڪرندءِ.“
صوبيدار : (ويٺي) ”موڪل ٿئي!“ ”(انتھائي وڏي آواز سان)
سردار صاحب هليو ويو ۽ پوءِ اسان بہ مڙئي چانھہ پي هليا آياسين. ڪافي عرصي کان پوءِ مان انھيءَ سردار صاحب جي جاءِ ڪنھن تي ڪنھن ڪم سان ويس جو هو ان وقت حڪومت ۾ وزير هو. هوندو تہ هر حڪومت ۾ وزير هو پر ان وقت ضياءُ الحق جو دور هو. هن منھنجو ڪم اهو چئي ڪونہ ڪيو جو کيس منھنجي والد صاحب تي ڪاوڙ هئي جو هن مٿين واقعي واري دور ۾ اسان وڏي سردار صاحب جي موڪليل ڪڻڪ سان ڀريل ڏاند گاڏي واپس ڪئي هئي. مون پنھنجي والد صاحب کان (جيڪو ان وقت حيات هو) ان باري ۾ پڇيو، مون چيو : بابا سائين! اسان ڇھہ ڀائر ۽ ٻہ ڀينر هئاسين. اوهان فقط تعلقي جا هيڊمنشي هئا. جي اوهان رشوت نہ وٺندا تہ اسان ڪيئن پپلندا هئاسين؟ مون کي بابا سائين ٻڌايو تہ ” بابا ! اسان جيڪڏهن ايماندار نہ هئاسين تہ ايترا رشوتي بہ ڪونہ هياسين، تعليم مفت هئي. ڪپڙو لٽو سادو، سٺو ولايتي ۽ سستو هو، شين جا اگهہ بہ وڏا ڪونہ هئا، سادگي هئي اجايو ڏيکاءُ ڪونہ هو، بجلي تہ هئي ڪونہ جو بل ڀرجن، وري بہ تپيدار هر کاتيدار کان ٻارهن مھينن جي ڍل وٺن مھل هڪ رپئي تي هڪ آنڪ وٺندو هو جنھن مان چپ چاپ ۾ ضلعي جي ڪليڪٽر کان وٺي هيڊمنشي تائين سندن ناٽڪ روزمرھہ جي ڀاڄي بنا ٻڌائڻ جي وٺي ايندو هو. جوڊيشل يا رڪارڊ جي هٿ چراند جي سلسلي م ڪير بہ رشوت ڪونہ وٺندو هو، پوءِ ڇو وڏيرن يا سردارن کان سال جو ان وٺي ناجائز ڪم ڪريون. “
انگريزي دؤر ۾ بابو سکر جو ٽيڪس انسپيڪٽر مقرر ٿيو، کيس هڪ سپاهي بہ مليل هو، هڪڙي انگريز بھادر، ريلوي انسٽيٽيوٽ ۾ اچي ڪارنيوال هنئي، جنھن ۾ کوھہ ۾ موٽر سائيڪل هلائڻ جو تماشو، باھہ ڏئي ٽپو ڏيڻ وغيرہ وغيرہ هئا. پر ان سان گڏ ڪجهہ غير قانوني معاملا بہ هئا، جھڙوڪ جوئا جي ڦرڻي ۽ اگهاڙيون ڊانسون جن جي کيس اجازت ڪانہ هئي. جڏهن کانئس پڇاڻو ٿيو تہ انگريز مالڪ نشي جي حالت ۾ بہ هو . گهٽ وڌ ڳالھائڻ لڳو، سندس هٿ ۾ پسٽل بہ هو. والد صاحب سموري ڪارنيوال ان اڪيلي سپاهي جي زور تي خالي ڪرائي سيل ڪئي ۽ انگريز کي گرفتار ڪري اي سيڪشن پوليس اسٽيشن تي لاڪ اپ ۾ وجهي سمھي رهيو. صبح جو انگريز ڪليڪٽر وٽ هنن جي پيشي لڳي. سڀني جو ساھہ مٺ ۾ هو، تہ خدا خير ڪري ان سموري ڪارروائي ۾ فقط هڪ خرابي هئي، ان وقت جي قانون مطابق انگريز ڪھڙو بہ ڏوھہ ڪري کيس گرفتار ڪري جيل ۾ نہ موڪلڻو هو، اهو قانون صدر ايوب خان اچي ختم ڪيو.
انگريز ڪليڪٽر کي جڏهن ٻڌايو ويو تہ ڪارنيوال جو مالڪ قانون جي ڀڃڪڙي ڪندي جوئا بہ ڪرائي پيو ۽ اگهاڙيون ڊانسون بہ ڪرائي پيو تہ ڪليڪٽر صاحب چيو تہ ”اها مون کي خبر آهي تہ هو اهي ٻئي غيرقانوني ڪم پيو ڪري جو اتي منھنجون ڌيئر ان شو ۾ موجود هيون، پر اوهان انگريز کي گرفتار ڇو ڪيو؟ ۽ وري هن کي جيل ۾ بہ بند ڪيو؟“ والد صاحب جڏهن کيس ٻڌايو تہ ڪارنيوال جو مالڪ نشي جي حالت ۾ هو ۽ هٿياربند بہ هو، يعني پسٽل کڻي بدشد پيو ڳالھائي ۽ حملو بہ پيو ڪري، کيس ڪھڙي ريت قبضي ۾ ڪري قانون تي عمل ڪرائجي ها. فقط اهو ئي طريقو هو جيڪو اسان ڪيو“ جوئا جي رقم، سامان ۽ انگريز مالڪ کان هٿ ڪيل پسٽل کڻي هن ڪليڪٽر صاحب جي ٽيبل تي رکيا. انگريز صاحب ايترو تہ خوش ٿيو جو هن والد کي آفرين نامو ڏنو.