اسڪولن ۽ مدرسن جو ماحول
هندو استاد هڪ ٿي آهستي آهستي هندستان هليا ويا، انھن جي جاءِ هندستان کان آيل ڪجهہ ديسي مقامي استادن ورتي، شروع ۾ هندستان کان آيل هيڊ ماستر مقرر ٿيو، زبردست منظم هو، بعد ۾ هيڊماستر تبديل ٿيندا رهيا. اسيمبلي ۾ پرارٿنا جي جاءِ مولوي صاحب جي وعظ ورتي پھريائين درس قرآن ۽ ان جي معنى جي پڙهائي شروع ٿيندي هئي. اسڪول جا فنڪشن بہ ٿيندا هئا. جھڙوڪ ڊيبٽ، چوڏهين آگسٽ يا وري ڪو صاحب انسپيڪشن تي ايندو تہ ان جي اعزاز ۾ فنڪشن ٿيندو، مان سڀني تقريبن ۾ حصو وٺندو هيس، گيت استاد لکي ڏيندا هئا. جيڪي ياد ڪري سريلي آواز ۾ ٻين پاڻ جھڙن جھڙن ڇوڪرن سان ڳاهائيندو هيس، گهڻو ڪري ڊبيٽ ۾ فرسٽ پرائيز کڻندو هيس. چوڏهين آگسٽ جي تقرير جا پنج رپيا خرچي ملندي هئي. هندن جي لڏپلاڻ جي ڪري ڪافي شھر خالي ٿي ويو، اساب بہ هڪ وڏي جاءِ هٿ ڪري ورتي ۽ ان ۾ رهڻ لڳاسين ، باقي جڳھن تي ٻين ماڻھن قبضا ڪيا. هندستان کان جيڪي مھاجر پنوعاقل آيا گهڻو ڪري غريب طبقي سان تعلق پيا رکن. انھن بہ ڪجهہ جڳھن ۾ رهائش اختيار ڪئي، لوهر، ڊکڻ، ڪوري، وغيرہ هئا، ڪيترا اڻ پڙهيل هئا. ڪيترا ويچارا ڪاٺيون ڪري پيا گذر ڪن يا ڪا مزدوري پيا ڪن ۽ پيٽ پالين.
پسگردائيءَ تي ڪجهہ سردارن ۽ ڪن پيرنما سردارن ۽ نوابن جو قبضو هو، ديني عالم پر وڏا زميندار ۽ دوستيون بہ اميرن سان، غريبن کي سکڻيون دعائون ۽ تعويذ، هنن جا مھمان خانا الڳ ۽ ننگر ماني بہ جدا، غريبن لاءِ هڪڙي ۽ اميرن لاءِ ٻي هڪڙي بزرگ وٽ تہ وقت جا وزير بہ ايندا هئا ۽ دعا ڌاڳي لاءِ اسڪندر مرزا پنھنجي نھايت خوبصورت گهرواري ناهيد مرزا سان گڏ وٽس آيو. هن کين دعا بہ ڏني تہ دوا بہ ڏني، جنھن ڪري بزرگ کي ناهيد مرزا سڄي ڄمار دعائون ڪندي هئي ۽ سندس مريدياڻي ٿي وئي، ان زماني ۾ مردانہ طاقت جون دوائون ناياب هيون، ڏاڍو خرچ کائينديون هيون، اهي نسخا ڪنھن ڪنھن وٽ هئاسون جو ڪشتو چاندي جو ڪشتو، سينکئي جو ڪشتو، فولاد جو ڪشتو، شير بري جو عرق وغيرہ وغيرہ سڀ ڪنھن کان نہ وٺندا هئا. هي اسان جو بزرگ اهڙي دعا ۽ تعويذ ڏيندو جو هڪ ٽڪ ٿي ويندو، ڪيئي مريد ۽ مريدياڻيون فيضياب ٿي ويا.
سڄو تعلقو ٻن گروپن ۾ ورهائجي ويو: هڪڙا چون نبي نور ٻيا چون بشر. هڪڙا ٻئي کي ڪافر ۽ واجب القتل سڏين، مسجدون آکاڙا ٿي ويون، جامع مسجد جو مولوي فتح محمد شيخ بريلوي خيالات جو مالڪ هو، پر ڪافي ماڻھو ان طاقتور بزرگ سان هئا، سو آخر جامع مسجد تي قبضو ڪري ٻہ مصلا وڇايا ويا، هڪ مسجد پر ساڳي وقت ٻہ اذانون ٿيڻ لڳيون، ٻہ نمازون پڙهجڻ لڳيون، آخر معاملو وڃي پوليس تائين پھتو، اسان ڪي عيدون اچي سکر ۾ پڙهيون. آخر منھنجي گهرواري جو ڏاڏو قادر بخش جنھن جو والد جامع مسجد ٺھرائي هئي تنھن کي وچ ۾۾ پوڻو پيو، معاملو ڊسٽرڪٽ ڪورٽ تائين ويو ۽ فيصلو مولوي فتح محمد جي حق ۾ ٿيو، جو محترم قادر بخش ڏهر مولوي فتح محمد سان گڏ هو ۽ متولي بہ اهو ٿيو. پر هينئر وري ڀانيان ٿو تہ مولوي فتح محمد ۽ ڏاڏي قادربخش ڏهر جي وفات کان پوءِ جامع مسجد ٻي ڌر جي ور چڙهي وئي آهي. افغانستان تي طالبان جي قبضي وارا تمام گهڻا همراھہ ان مسجد تي اچي قابض ٿيا پر هينئر اهي گم ٿي ويا آهن. اسان جو مولوي عبدالواحد سنڌي جيڪو جامع مليه مان سنديافتو ٿيو اهو بہ هاليجي شريف تعلقي پنوعاقل جو انڍڙ هو، ان جو چوڻ هو تہ راجا اندر جو اولاد آهي. مولوي صاحب جن علم جي خدمت ڪئي تہ ”نئين زندگي“ رسالي جو ايڊيٽر ٿي رهيا. اهو بہ ان بزرگ جو ويجهو عزيز هو. مولوي صاحب پاڪستان ٺھڻ کان پوءِ دهلي مان مھاجرن جي قافلن سان آيو، مولوي صاحب هندستان جي ڪنھن جيلاني خاندان مان شادي ڪئي هئي. ان ڪري سندس اولاد انڍڙ سڏرائڻ بدران جيلاني پيو سڏائي. مولوي عبدالواحد سنڌي جو هڪ فرزند آصف جيلاني بي بي سي تان خبرون پڙهندو آهي، حڪم ۽ فتوائون اسان جي سمورين مسجدن ۽ مدرسن تي هلنديون هيون، اسان ڪابہ عيد اتان جي فتوى کان سواءِ نہ ملھائي سگهندا هئاسين، ڏير ڀاڄائي جي منھن نہ پوي، عورت ڪنھن بہ جانور مان کير نہ ڏهي . عورت جر جي پاڻي وارو نلڪو نہ گيڙي، سوره فاتح ڪيڻ پڙهجي. ”ض“ کي ”ڏ“ ڪري اچارجي يا نہ، نبي ڪريم جن جو عرس ڪجي يا نہ ؟ ميلاد مناسب آهي يا نہ؟ نبي نور آ يا بشر؟ اهي هئا ديني مسئلا جيڪي اسان جي مسجدن ۾ سدائين زير بحث رهيا. ڏاڙهي ڪيتري ۽ ڪيئن هجي وغيرہ وغيرہ
مون کي هڪڙي مدرسي ۾ داخل ڪيو ويو، جتي ڪجهہ فارسي ڪجهہ قرآن پاڪ پڙهڻ ويندو هيس ۽ انھن سڀني معاملن ۾ ملوث ٿيندو ويس. نماز پابنديءَ سان پڙهندو هيس، روزا بہ سڀ رکندو هيس، حالانڪ مان صغير هيس، ۽ منھنجي ڏاڏي روزي کان منع ڪندي هئي پر مان بہ مڙن وارو ڪونہ هيس. اسڪول ختم ٿيڻ کان پوءِ مسجدن جي حوالي ٿي ويندو هيس، شل نہ ديني جلسو هجي، پابندي سان اتي پھچي ويندو هيس. سڄي سڄي رات وارا جلسا جن ۾ اهي فيضلا ٿيڻا هئا تہ نبي نور آهي يا بشر ۽ ڪھڙي ڳالھہ دين ۾ بدعت آهي، پابنديءَ سان ٻڌندو هيس، وار بہ مولوي صاحبن جي حڪم مطابق ۽ مٿي تي رومال ۽ ٽوپي ۽ ڪپڙن جي ڊزائن بہ انھن مطابق ڪيم.
انھن جلسن ۾ فلمي ڌنين تي ٺھيل مولود شريف ڳارايا ويندا هئا ۽ داد ملندو هو، اهو بزرگ تہ راھہ رباني وٺي ويو، سڄو علائقو ويران ٿي ويو، ٻي بزرگ کي ڌاڙيلن شھيد ڪيو، جنھن جو ڪيس اڃا تائين هلي رهيو آهي. مولوي عبدالواحد سان تہ ڪافي رفاقت رهي، جنھن جو ذڪر اڳتي هلي ڪبو، هو سدائين مون کي ”ڳوٺائي“ ڪري سڏيندو هو.
” اِنا لله وَاِنا اِلَيۡهِ راجعُوۡن“