ماڻھو نہ وسرڻ جھڙا

اهي تہ هئا اهي هندو جيڪي اسان جي محلي ۾ رهندا هئا، باقي حقيقت ۾ سڄو تعلقو ٻن مذهبن ۾ ورهايل هو : هڪڙا هئا مسلمان ٻيا هندو، مسلمان بہ ٻن حصن ۾ هئا، هڪڙا زميندار ۽ سردار ۽ ٻيا هاري شھرن ۾ ڪو ورلي گهراڻو وچولو طبقو هو، جيئن، ڏهر يا شيخ صاحبان، تعليم ۾ بہ هندو ۽ مسلمانن جو وچون طبقو دلچسپي وٺندو هو، باقي زميندار پنھنجي اولاد کي گهڻو ڪري ڪونہ پڙهائيندا هئا ۽ نہ وري غريب کي پڙهڻ ڏيندا هئا، ٻھراڙين ۾ استاد کي ماستر ڪري سڏيو ويندو هو، ۽ پنھنجي منشي طور هلائبو هو، غريبن جي ننڍڙن ٻارن کي وڏيرن جي ٻارن کي کيڏائڻ لاءِ جبرا بنا پگهار جي گهر ۾ رکبو، ڇوڪريون تہ نہ پاڻ پڙهابيون ۽ نہ پڙهڻ ڏبيون. هارين جا فصل سندن منشين ڪوڙن حسابن ڪتابن ۾ هضم ڪري ڇڏيندا هئا. غريب ڇھن مھينن يا ٻارهن مھينن جو پورهيو خالي ڪپڙن ۾ کڻي ايندو، هندو وياج خور وٽ جيڪو خود وياج تي وياج چاڙهيو ويٺو هوندو هو ۽ اڇن پنن تي آڱوٺا هڻائي باقي ڏاندن جا جوڙا يا ٻني ٽڪرو هوندس تہ لکرائي وٺندو هوس. سنڌي مسلمان کي شل نہ ڪا سھڻي ڇوڪري هجي، هوندي تہ کيس وڏيرن ڪوڙن ڪيسن ۾ ڦاسائي ڇڏيندو، هندو وياج خور وٽ مجبورن قابو ٿيندو، ٻچن جون بکون ڪير بہ برداشت نہ ٿو ڪري سگهي، ان لاءِ هٽ واڻيو ويٺو آهي ڪوڙا کاتا کنيون. مون تہ شھر ۾ بہ پاڻيءَ جا ڌار ڌار مٽ ۽ گلاس بہ ڏٺا. مسلمانڪو پاڻي ۽ هندڪو پاڻي! اهي ڳالھيون بہ هيون دڪاندار هندن وٽ، باقي پڙهيل ڳڙهيل ديوان هندوءَ وٽ اها ڳالھہ گهٽ هئي. غريب لاءِ نفرت ۽ ان کي نيچ سمجهڻ تہ ٻنھي وٽ هو، هڪ دفعي مون کي اسڪول ۾ اڃ لڳي ۽ مان ڊوڙندو گهر ۾ پاڻي پيئڻ لاءِ آيس، اسڪول اسان جي گهر جي ڀرسان هو، جيئن گهر پھتس تہ حڪم ٿيو، ”بابا جلدي وڃي هي شيءِ ڏاڙهون مل جي دڪان تان وٺي اچ“ ڏاڙهون مل جو دڪان اسان جي گهر کان ويجهو هو، مان ڊوڙندو ويس، دڪان تي پاڻي جا مٽ ڳاڙهي ڪپڙي سان ويڙهيل رکيل هئا. آءُ اڳ ئي اڃايل هوس، سو چيومانس ”ڏاڙهون مل پاڻي تہ پيار.“ چيائين بابا ٻڪ جهل. مون ڪڏهن ٻڪ ۾ پاڻي ڪونہ پيتو هو، سو سڄو پاڻي وهي ويو ۽ ڪپڙا بہ آلا ٿي ويا، گهر ۾ پڇا تي مون ٻڪ ۾ پاڻي پيارڻ واري حقيقت ڪئي، شام جو منھنجا ڀائر گهر ۾ آيا! حقيقت ٻڌڻ کان پوءِ چڱو ڀلو فساد ٿيندي ٿيندي رهجي ويو. وياج خور هندو سنڌ ۾ اڄ بہ آهن. هاڻي تہ مسلمان بہ ان ڪم تي لھي پيا آهن. هڪڙا تہ فقير بہ هئا. جيڪي بغير ڪنھن ڀيد ڀاوَ جي خدمت ڪندا هئا. هڪڙو هندو هميشہ ٻارن جا پير پاڻ ڌورائيندو هو ۽ شيون کارائيندو هو. هاڻي جيڪي ننڍپڻ جون ڪن ماڻھن متعلق يادگيريون آهن جيڪي وسري نہ ٿيون وسرن، سي ٻڌائي ڇڏيان تہ بھتر آهي.
هڪ تہ اها ڍڪ بازار جيڪا پاڪستان ٺھڻ کان پوءِ اجڙي وئي، ان جي ڪجهہ دڪانن تي اچي هندستان کان آيل دوستن گهر اڏيا، باقي تي ڪجهہ ٽانگي وارن پنھنجون بگيون ۽ گهوڙا اچي بيھاريا ۽ ٻڌا. هڪ دڪان تي هڪڙي ٻي عورت جيڪا هڪڙي پير کان معذور هئي اچي قبضو ڪيو، سندس نالو لال هو، اها بازار جي اڪيلي سدا سھاڳڻ هئي، سدائين سينگار ڪيو ٻاهر کٽ رکي ويٺي هوندي هئي ۽ ڪنھن نہ ڪنھن جو انتظار ڪندي رهندي هئي، منھنجي لاءِ ڄڻڪ آزار هئي مان اڪثر ڏاڙهون مل جي دڪان تي وڃڻ لاءِ اتان لگهندو هوس، جو اتان شارٽ ٽرن هو، بس لال جي نظر پوندي تہ ڊوڙائي پڪڙي سڄي سرخي منھنجي مٿان کپائي ڇڏيندي، مان روئندو گهر اچي دانھن ڏيان پر هوءَ چئي ”منھنجو ٻچو آهي وڻندو آهي“ ٻي هڪ عورت ”رسالو“ بہ انھيءَ احاطي جي هڪڙي دڪان ۾ گهر ڪيو ويٺي هئي، هندستان جي رهتڪ ضلعي سان سندس تعلق هو. سندس مڙس فسادن ۾ مارجي ويوو هو، هوءَ پاڻ سان هڪڙو پٽ ”ڪارو“ ۽ ڀاءُ ”ببري“ سميت هتي آئي هئي. اسان وٽ نوڪري ڪندي هئي، جواڻ جماڻ هئي، پر انتھائي باعزت ۽ باغيرت هئي. پنھنجي پٽ ۽ ڀاءُ کي پالي جوان ڪيائين ، جڏهن سندس پٽ ۽ ڀاءُ جوان ٿيا تہ اسان جي نوڪري بہ ڇڏي ڏنائين. پٽ جي شادي ڪرائي ان دڪان مان گهر کي آباد ڪيائين، ڪاري جي زال ڏاڍي سھڻي ڇوڪري هئي، رسالو خوشيءَ ۾ ڀرجي وئي پر اوچتو ئي اوچتو ڪنھن گهرو اڻبڻت جي ڪري ڪاري جي زال مائٽ وٺي ويا ۽ پوءِ طلاق بہ ٿي وئي. ڪارو ڪپڙا لاهي ديوانو ٿي ويو ۽ پوءِ گم ٿي ويو. ۽ وري نہ مليو، رسالو جو ڀاءُ ريل گاڏي ۾ ڪا شيءِ وڪڻندي ڪري مري ويو. رسالو جي دنيا ويران ٿي وئي، مان ويجھڙائي ۾ ڳوٺ ويس تہ رسالو کي ديوانگي جي عالم ۾ ڏٺم، کيس ڇوڪرا پٿر پيا هڻن ۽ ڊوڙائن پيا، مون وچ ۾ پئي سندس جان ڇڏائي. هن بہ مون ڏانھن نھاريو، سندس اکين ۾ سوين سوال هئا. مامتا جون اڃايل اکيون جن ۾ نھارڻ جي مون ۾ طاقت نہ هئي. هن جو نہ ڪو اوهي هو، نہ ڪو واهي، نہ ڪو ادارو جنھن جي حوالي ڪيان ها. ٻانھن کان جهلي کيس پنھنجي سڃاڻپ ڪرايم پر هن ڪونہ سڃاتو، فقط روئي پئي ۽ مون کي ايلازون پئي ڪري تہ مون کي هنن ڇوڪرن کان بچاءِ مون هن جا مائٽ ڳوليان تہ جيئن کيس انھن جي حوالي ڪريان پر ڪوبہ ڪونہ مليو ۽ مان هن کي پنھنجي حال تي ڇڏي هليو آيس. ٻيا ٻہ ڪردار هئا : دولي ۽ غلام حسين ، غلام حسين بلڪل بي ضرر پاڳل هو، هڪڙو ڊگهو چولو. پويان سندس ناني دولي ماڻھن کان خيرات وٺي گذر ڪندا هئا، غلام حسين فونوگرام ٻڌڻ جو شوقين هو، جيڪو اسان وٽ هو، اسان کيس گهر ۾ گهرائي فونوگرام ٻڌرائيندا هئاسين ناني جي مرڻ کان پوءِ نڌڪڻو ٿي پيو، ڪير هن جي سار سنڀال لھي، ڪير کيس ماني کارائي. اها شيوا ڌاري هندن ۾ هئي، سي تہ هليا ئي ويا، سو غلام حسين بہ بکن ۽ اڃ ۾ بيمار ٿي آخر جوانيءَ ۾ ها جوانيءَ ۾ مري ويو. ان وقت سندس عمر مشڪل سان ٽيھہ ورهيہ هوندي.
چوٿون ماڻھو هو ميوو فقير، جيڪو مسجد جي ڀرسان بخاري شاھہ جو سنڀاليندو هو، بخاري شاھہ تي ميخاني کان سواءِ بزرگ جي درگاھہ بہ آهي، وڏيون چوڪيون هيون، ڳائڻا ۽ ڳائڻيون چوڪيون ڏيندا هئا. برڪت ڀٽ جو والد رسول بخش بہ مون ڪيترائي ڀيرا بخاري شاھہ تي ڳائيندي ٻڌو. ميوو فقير هر جمعي تي رسمي طور تي گداگري لاءِ نڪرندو هو. ڪارو ويس پھري، ڪنٺا ڪولابا، ڪستو ۽ دست پناھہ ساڻ ڪري نڪرندو هو ۽ پنج سير اٽو ۽ ڳڙ جي صدا هڻندو هو ۽ دعا ڪندو هو ”ڪڻي مان ڪيچ ٿيندئي“ ، ”شل واڙي وڌندئي“ ، ”ڪوسو واءُ نہ لڳندءِ!“ ٿورو مليو گهڻو. جي ٻن گهرن مان ضرورت پوري ٿي تہ هليو ويندو. وري ٻي هفتي اچبو. اهو بہ بيمار ٿي مري ويو، بخاري شاھہ جا فقير هڪڙي خيرات جي ديڳڙي ٺاهي پچائي مسجد جي مولوي وٽ کڻي آيا تہ ختمو ڏئي ڏي. مولوي صاحب ختمي ڏيڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو.“ چي : بابا موالين جا ختما ٿيندا آهن ڇا؟ پيو هوندو دوزخ ۾، کڻو پنھنجي ديڳڙي!“ فقيرن ويچارن منھن لاهي مايوس ٿي واپس اچي پاڻ ڪجهہ پڙهائي ماني ورهائي ڇڏي، جيڪو ايندو هين سو ڪري ڪم پورو ڪيائون.

آتم ڪٿا / آٽوبايوگرافي

جيڪي ياد پيوم