ڀٽائيءَ جو ڀيرو
اهو وقت نماز جو هو، ان ڪري پير صاحب شاھہ صاحب کي نماز جي امامت لاءِ چيو، سوچيائون تہ جيڪڏهن ڪو ملنگ موالي هوندو تہ پاڻھي ڀڄي ويندو پر شاھہ بيھي رهيا، پير صاحب سان گڏ سموري جماعت بہ سندن پويان اچي بيھي رهي. شاھہ صاحب جن نماز جي هن طرح سان شروعات ڪئي:
”الف ﷲ عليم، اعلى عالم جـــــــو ڌڻي
قادر پنھنجي قدرت سين، قائم آهي قديم
والي واحد وحــــــــده ، رازق، رب رحــــــيم
سو ساراھہ سچو ڌڻي ، چئي حمد حڪيم
ڪري پاڻ ڪريم جوڙون جوڙ جھان جي“
ﷲ اڪبر چئي رڪوع ۾ هليا ويا. سموري جماعت نماز ڀڃي پري ٿي بيھي رهي پر چون ٿا تہ پير موسن شاھہ بيٺو رهيو، وري شاھہ صاحب جن رخ بدلايو ۽ آيت جي بدران ڪو ٻيو شعر پڙهيو، انھيءَ ريت سمورا رخ بدلي جيڪو آخري شعر پڙهيائون اهو هي هو:
”جيڏانھن ڪريان نگاھہ تيڏا سڄڻ سامھان“
شاھہ عبداللطيف جن تہ نماز پڙهائي هليا ويا پر سڄو شھر اچي پير صاحب جن تي ڪڙڪيو تہ سائين هيءُ اڄ ڪھڙي قسم جي نماز پڙهائي وئي؟ وغيرہ وغيرہ پير صاحب جن وراڻيو تہ جيڪا نماز بہ هئي پر مون هر طرف کان خانہ ڪعبہ ڏٺو. پير موسن شاھہ جن اصل بغدادي پير هئا. هنن جي گادي اڄ بہ آهي پر جيئن ٻين درگاهن ۽ مدرسن جو حشر نشر ٿي ويو آهي تيئن هن سان بہ ساڳي ڪار آهي. دين بدران سياست، علم ۽ فضل بدران جاگيرداري هن گاديءَ جو بہ ساڳيو حال آهي.
اتان جي خاندان وارا اڄ بہ اتي آهن. حويليون آهن پر نا اتفاقي آهي، سرمائيداري آهي غريب پر وري ڪانھي جتي وڏا وڏا سردار ۽ نواب اچي سرجهڪائيندا هئا، اتي در ڌڻي پاڻ بي علم جاهلن، فرعونن ۽ سردارن جي دروازن تي معمولي ملازمت لاءِ ڪلاڪن جا ڪلاڪ سوالي ٿيو ويٺا آهن.
طمع جـــــي تنوار متان ڪرين مگڻا
ڌڪي ڪندءِ ڌار، مڻيو ڏئي مُٺ ۾
(لطيف)
منھنجي جنم ڀومي عاقل خان ڌاريجي جي زمين تي ٻڌايل ڳوٺ کي پنو يعني زمين سڏيو ويو. زماني ۾ ڌاريجن جي وڏي زمينداري هئي. هينئر اها آهستي آهستي ختم ٿيندي پئي وڃي. پنوعاقل شھر ۾ هندو ، شيخ، ڏهر، مھر، بُلا بلوچ اڪثريت ۾ رهن ٿا. ان جي ڀرپاسي ۾ بہ تقريبن ساڳي صورتحال آهي. مھر ڏهر ۽ ڌاريجا قوم کي اچ شريف جي بزرگن جي تبليغ مسلمان ڪيو. اسان پنو عاقل ۾ جنھن جاءِ ۽ جڳھہ جا رهواسي آهيون، اها دراصل فقير محمد ڏهر جي ملڪيت آهي. فقير محمد ڏهر منھنجي ڏاڏي خليفي واحد ڏني جو سھرو هو. هن پنھنجي نياڻي يعني منھنجي ڏاڏيءَ کي اها جڳھہ ڏني. اسان جو گهراڻو تہ گهوٽڪي جو آهي. فقير محمد ڏهر جنھن پنو عاقل ۾ مسجد ٺھرائي، اها هينئر جامع مسجد آهي. ان کي ايترو وڏو ۽ ويڪرو مولوي فتح محمد شيخ ڪرايو، جيڪو هينئر خود مسجد جي اڱڻ ۾ دفن آحي. فقير محمد ڏهر جو فرزند قادر بخش سنڌ زميندار اخبار جو ايڊيٽر رهيو. اسان جو هي محلو هندن ۽ شيخ برادري سان ڀريل هو، پاڙي ۾ سنتي ماءُ ۽ سيتل ماءُ (مھراج سيتل داس) مشھور مايون هيون جن جو سڄي محلي تي ڌاڪو هوندو هو. سنتي ماءُ جو مڙس سائين رگهومل جيڪو پرائمري استاد هو ۽ پوءِ هيڊ ماستر ٿي رٽائرڊ ٿيو، سيتل ماءُ برهمڻ ۽ مھراج سيتل داس جي ماءُ هئي. سموريون هندو سماج جون رسمون يعني شاديون ۽ ڪرياڪرم اهي ماءُ پٽ ڪرائيندا هئا. استاد رگهومل وٽ هڪ کير لاءِ ٻڪري هوندي هئي، جيڪا هن لاءِ صبح جي لسي ۽ ڦٽي (مکڻ) ۽ رات جو کير ماني کائي سمھڻ جو سھارو هئي. منجهند جي ماني ڪڏهن کائبي ڪڏهن نہ کائبي. اڇو اجرو، ڪڙڪدار آواز ۽ بااصول شخصيت جو مالڪ، تعليم ۽ تعظيم ۾ ڪنھن داٻي هيٺ نہ اچبو.
هڪڙو پرائمري اسڪول بوائز ۽ ٻيو پرائمري اسڪول گرلز هوندو هو، هينئر اسڪولن جو تعداد ڳڻپ کان مٿي آهي. هاءِ اسڪول بہ هڪڙو هو. جيڪو ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جي ملڪيت هو، ان جو پريزيڊنٽ ڪونہ ڪو سردار يا وڏيرو هوندو هو، پر تعليمي معاملن ۾ مداخلت ڪونہ ڪندو هو. هڪڙي سرڪاري اسپتال هئي، جنھن ۾ سرڪاري ڊاڪٽر هوندو هو، ان جو سڄي تعلقي تي رعب هو. ڊاڪٽر صاحب کي ڪو گهرائيندو هو، تہ سڄي شھر ۾ هوهوا ٿي ويندي هئي. جنھن وٽ وزٽ تي سرڪاري ڊاڪٽر اچي، اڌ شھر طبيعت پڇڻ ايندو هو. اها ڄڻ ڪا وڏي ڳالھہ ٿي آهي. سرڪاري اسپتال ۾ علاج مفت ٿيندو هو ۽ تعليم بہ سموري مفت هئي. انگريزي تعليم تي ڪجهہ في ڏيڻي پوندي هئي. غريبن ۽ اميرن لاءِ ساڳيا اسڪول هوندا هئا. اسڪول استادن جي نالن سان مشھور هوندا هئا. استاد فلاڻو فلاڻي اسڪول جو. پرائمري تعليم ۾ شاگرد کي ٻاراڻي يعني ڪي جي کان شروع ڪرڻو پوندو هو، اسان جو سائين کيٽومل اسان جي پاڙي ۾ هو، هو پاڻ سان گڏ اسڪول وٺي ويندو هو ۽ پاڻ سان گڏ وٺي ايندو هو. هارمونينم تي اسان کان سريلي آواز ۾ بيت ياد ڪرائيندو هو.
صبح جو هر اسڪول ۾ پرارٿنا ٿيندي هئي، يعني ڌڻيءَ جي ساراھہ ان کان پوءِ اها چڪاس ٿيندي هئي تہ ننھن لٿل آهن يا نه، تَڙ ڪيل آهي يا نه، ڦڻي ڏنل آهي يا نه، ڪپڙا صاف آهن يا نه. پوءِ ڪلاس شروع ٿيندا هئا. استادن جا مقابلا هئا. امتحانن جو اهو تاثر هو تہ امتحان شاگردن جو تہ آهي پر حقيقت ۾ استادن جو آهي، انھن جون ترقيون شاگردن جي تعليمي معيار تي ٿينديون، سستي ۽ سٺي تعليم ملندي هئي، ٻھراڙي جا ڇوڪرا ۽ هندو ڇوڪرا اسان شھر وارن کان گهڻو هوشيار هئا ۽ انھن جا هٿ اکر بہ سٺا هئا. هوشيار ۽ غريب شاگرد کي سرڪار طرفان اسڪالرشپ ملندي هئي، ان لاءِ بہ مقابلي جو امتحان ٿيندو هو، تعليمي نصاب ۾ ٽين درجي سنڌيءَ کان پھريائين تعلقي جي جاگرافي ۽ تواريخ ۽ سنڌي چوٿين ۾ ٻن يا ٽن تعلقن تي مشتمل ڊويزن جي تواريخ ۽ جاگرافي پڙهائي ويندي هئي. سنڌيءَ جا بہ ست درجا هئا، جيڪي پوري ڪرڻ کان پوءِ سنڌي فائنل جو امتحان ٿيندو هو. ان کي پاس ڪرڻ کان پوءِ سنڌي پرائمري ۽ ماستري يا تپيداري جي نوڪري ملندي هئي. اهڙي طرح انگريزي جا بہ ست درجا هئا، جن ۾ دنيا جي تواريخ ۽ جاگرافي پڙهائي ويندي هئي، سنڌي فائنل ۾ سڀ مضمون آلجبرا، جاميٽري، حساب ۽ سائنس سنڌيءَ ۾ هئا، پوءِ اهي مضمون انگريزي پڙهڻ وارن لاءِ ٽين يا چوٿين انگريزي ڪلاس کان انگريزي ۾ شروع ٿيندا هئا. بنيادي تعليم مادري زبان ۾ هئي. جيڪي سڄي دنيا جو مڃيل اصول آهي، سنڌ مدرسة الاسلام طرفان سڄي سنڌ ۾ غريب ۽ هوشيار شاگرن کي مفت تعليم، کاڌ خوراڪ سميت ملندي هئي، جنھن جي چونڊ لاءِ سڄي سنڌ ۾ ٽيمون اينديون هيون. منھنجي والد صاحب کي ۽ شيخ نور محمد جنھن جو فرزند جسٽس عبدالقادر شيخ آهي، کي بہ اهڙي ريت مدرسي ۾ تعليم ملي. هن مدرسي سنڌ جي ماروئڙن جي وڏي مدد ۽ خدمت ڪئي ۽ وڏيون وڏيون شخصيتون پيدا ڪيون، جن ۾ علامہ آءِ آءِ قاضي، اي ڪي بروهي، شمس العلماء عمر بن داؤد پوٽو ۽ ٻيا شامل آهن.