سِنڌُ امڙ
اسان جي ڳوٺ جا گهر ڪشادي اڱڻ سان سهڻا لڳندا آهن. مون جڏهن ڏکڻ طرف نهار ڪئي ته بابا سائين به چهل پهل ۾ مصروف هيو ۽ آءٌ جڏهن اُن جي ويجهو پهتس ته مون کي سَڏُ ڪندي چيائين ته ياسر! اڄ پنهنجي ضلعي هيڊ ڪوارٽر ڪريم آباد ۾ هڪ نالي واري اين جي اوز طرفان ”سنڌ جي تعليم ۽ اُن جي مسئلن جو حل“ جي عنوان سان ڪانفرنس ڪوٺائي وئي آهي، اوهان به ڪاليج جا شاگرد آهيو ۽ تيار ٿي وٺ ته اُن ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيون.
آءٌ نج ڳوٺاڻو ڇوڪرو آهيان پر مون کي پنهنجي والد اُستاد ممتاز علي جي سُهڻي تربيت ۽ تعليم ملي ٿي، جنهن مون کي سنڌ امڙ سان پيار ڪرڻ سيکاريو آهي ۽ جڏهن به، جتي به ڪچهرين ۾ سنڌ جو ذڪر ٿيندو آهي ته آءٌ پنهنجي پنج هزار سال قديم تهذيب موهن جو دڙو تي سوچيندو آهيان ۽ پنهنجن ڄاڻ وارن اديبن کان سنڌ جي تاريخ متعلق سوال ڪندو رهندو آهيان، جنهن جي موٽ ۾ مون کي پيار جا گل ملندا آهن ۽ آءٌ تاريخ سان روشناس ٿيندو آهيان.
آءٌ اهي ڳالهيون ذهن ۾ ڊوڙائي رهيو هيس ته بابا چيو ته هاڻي هلڻ جي به ڪر، اڄ چهل پهل گهڻي ٿي وئي آهي. هونئن به پاڻ کي ڳوٺ کان ٻاهر ٻه ڪلو ميٽر پنڌ ڪرڻو پوندو! تنهن کانپوءِ وڃي ڪريم آباد جي لاءِ وين ملندي. آءٌ جلدي جلدي ۾ وهنجي سهنجي تيار ٿيان ٿو ۽ بابا مون کان پهريائين تيار ٿي منهنجي انتظار ۾ ويٺو هو. اسان پنهنجي ڳوٺ بچل جي وانڍ کان روانا ٿيون ٿا. اڌ ڪلاڪ جي اندر نيشنل هاءِ وي تي پهچي وڃون ٿا ۽ بابا نظر ڊوڙائڻ لڳي ٿو ته پري کان سفيد رنگ واري وين اچي ويجهو پهتي، ته بابا ان کي بيهڻ جو اشارو ڪرڻ لڳو ۽ وين اچي اسان جي ڀر ۾ بيٺي. بابا ۽ آءٌ وين ۾ ويٺاسين، اسان منزل ڏانهن ويجهو ٿيندا وياسين، تنهن پل مون کي عظيم شاعر شاهه عبداللطيف ڀٽائي جون سٽون ذهن تي تري آيون ۽ آءٌ ان کي دل جي دنبوري سان آهستي آهستي جهونگارڻ لڳم!
سائينم سدائين ڪرين مٿي سنڌ سُڪار،
دوسـت مـٺا دلـدار، عالم سڀ آباد ڪرين.
اهڙين سٽن کي جهونگارڻ کانپوءِ منهنجو من فڪرِ لطيف جي سرهاڻ سان واسجي ويو! بابا منهنجي پُٺيءَ تي ٺپريندي ڏيندي چيو ته سامهون اوهان جي ڪاليج آهي، جتي آءٌ به پڙهيو هيس، هي قديم ڪاليج آهي. مون بابا ڏي ڏسي مسڪرائيندي چيو ته ها بابا هي واقعي عظيم درسگاهه آهي، جتي پنهنجي سنڌ جا ناميارا انسان پڙهي پاڻ به عظيم ٿي ويا. اسان ٿورو اڳتي شهر ڏانهن رخ ڪيو ۽ اسين ٿورو اڳتي وين مان لٿاسين ۽ اتان ڪراس ڪندي جيم خانه ڪلب ڏانهن هلڻ لڳاسين، جيڪو ويجهو هيو. اسان ڳوٺاڻا ٽائيم جا پابند سيمينار تي وقت سر پهتاسين ۽ جڏهن هال جي اندر داخل ٿياسين ته عاليشان قسم جي سجاوٽ ۽ صحافي اهڙن يادگارن لمحن کي ڪيمرا جي اک ۾ محفوظ ڪري رهيا هئا.
اهڙي طرح اُن اين.جي.اوز جي ڪو آرڊينيٽر اڳتي اچي بابا سائين سان ڀاڪر پائي مليو ۽ مون سان شفقت ڀري انداز سان هٿ ملائيندي آجيان ڪيائين. ۽ اسان کي سيٽن تي ويهڻ لاءِ چيو ويو. مون هال ۾ ويٺل ماڻهن ڏي نظر ڊوڙائي ته منهنجو ڪلاس فيلو غلام مصطفى هال جي اڳين سيٽ تي ويٺو هو. غلام مصطفيٰ هونئن ته مون وانگي ڳوٺاڻو آهي پر پڙهائيءَ جي حوالي سان انهن شهر ۾ رهائش اختيار ڪئي هئي. ڪاليج جي وقت کانپوءِ هو ٽيوشن وٺندو هو، ۽ هن کي به سنڌ سان ڏاڍو پيار آهي اسان ٻئي سنڌ جي اوني لاءِ تمام وڏا بحث مباحثه ڪندا هئاسين ۽ خاص ڪري سنڌ جي تعليم جي مسئلن تي گهڻو ڳالهائيندا هئاسين.
پروگرام شروع ٿئي ٿو، ڪمپيئر معزز مهمانن کي اسٽيج تي ويهاريندو وڃي ٿو جنهن ۾ ڪريم آباد جي ڊي.اي.او کي صدارت جي ڪرسي تي ويهاريو وڃي ٿو ۽ ان کانپوءِ خاص مهمان جي ڪرسي تي بزرگ استاد کي ويهاريو وڃي ٿو ۽ اعزازي مهمانن ۾ اديبن سان گڏ ڪجهه اين.جي.اوز سيڪٽر جي ڪو آرڊينيٽرن کي پڻ اسٽيج تي ويهاريو وڃي ٿو.
مان سيمينار کي غور ۽ فڪر سان ويهي ٻڌان ٿو. هر هڪ ڳالهائڻ وارو تعليم جي ڀلائي لاءِ ڳالهيون ڪري وڃي ٿو ۽ تبديلي جي دعويٰ ڪري ٿو. آءٌ انهيءَ سڄي ماحول کي محسوس ڪيان ٿو. ان کان علاوه منهنجي نگاهه اسان جي ڪاليج واري پروفيسر تي ٽڪيل رهي ٿي، جيڪو ڪاليج ته بنهه ڪونه اچي پر تقريرن دوران اهڙيون ته ڳالهيون ڪندو آهي، ڄڻ سنڌ جي تعليم جو اُلڪو رڳو هن ئي مرد مجاهد کي آهي! آءٌ اهڙيون تقريرون ٻڌي حيران ٿي وڃان ٿو. ڳالهيون، ڳالهيون ئي رهجي وڃن ٿيون. جنهن ۾ تبديلي ۽ ترقيءَ جو سوال ئي پيدا نه ٿو ٿئي!
آخر ۾ سيمينار جي صدارت ڪندڙ ڊي.اي.او کي ڊائيس تي گهرايو وڃي ٿو . جيڪو اچڻ شرط اهو اعلان ڪري ٿو ته آءٌ هتان جي اسڪولن ۾ تعليمي انقلاب آڻڻ چاهيان ٿو ۽ هميشه ان لاءِ ئي ڪوشان رهندس. اوهان سڀني جي مهرباني. هيٺ ويٺل سڀئي آيل مهمان تاڙيون وڄائن ٿا ۽ سنڌ جي تعليم ۽ ان جي مسئلن جي حل جا خواب اکين ۾ کڻي وڃڻ لاءِ آتا رهن ٿا. مون ۽ منهنجي دوست غلام مصطفى جيڪي خواب ڏٺا هئا، شايد انهن جي ساڀيان ٿيندي نظر ڪونه پئي اچي! مان ڏسان ٿو سڀئي مهمان مختلف قسمن جي کاڌن کائڻ ۾ مست ٿي وڃن ٿا پر آءٌ انهن جي چهرن ۾ گم ٿي وڃان ٿو! ۽ شاهه عبداللطيف رحه جون هي سٽون جهونگاريان ٿو:
مـــاڻـهـون سـڀ نـه سـهـڻـا، پـکـي سـڀ نـه هـنـج،
ڪنهن ڪنهن ماڻهوءَ منجهه، اچي بوءِ بهار جي.