ڇا لِکي ڇا لِکان
ڀريا تي لکڻ جي شروعات سال 2013 جي جنوري مھيني کان ٿي، جڏھن سنڌي رسالي افيئر وارن دوستن فرمائش ڪئي ته سنڌ جي ٻن وڏين ھستين ديوان ڪوڙيمل چندن مل کلناڻي ۽ حشو ڪيولراماڻيءَ جي حياتيءَ تي خاڪا لکي ڏيان ـ ٻئي ھستيون ڀريا جون ھيون، جن سان اسان جي آخوند گھراڻي جا به تعلقات ھئا ـ ايئن ئي اڳتي ھلي ڀريا بابت ساروڻين کي ڪاوش اخبار لاءِ قلمبند ڪرڻ شروع ڪيم ـ سال 2015 کان ڀريا وڃي نئين سِر گھٽيءَ گھٽيءَ گھمڻ ۽ ڀرين جي پراڻين عمارتن بابت لکڻ سان گڏ ديوان ڪوڙيمل ۽ حشوءَ جي گھرن جي ڳولا به ڪرڻ لڳس ـ پر جيئن جيئن ڀريا جي تاريخ جي تھخاني ۾ لھندو ويس، تيئن تيئن ھن شھر جي سماجي، سياسي، اقتصادي ۽ ادبي تاريخ جا اھڙا پاسا ظاھر ٿيڻ لڳا، جيڪي سچ ته منھنجي لاءِ نوان ھئا ـ
لکندي لکندي ڪي اھڙا سوال به اُڀريا جن جا جواب ڪي بزرگ ئي ڏئي ٿي سگھيا جن جي سيني منجھه وري سندن وڏڙن کان ٻُڌل قصا ۽ ڪھاڻيون توڙي سندن سانڀر ۾ ڏٺل ۽ ٻُڌل واقعن جا داستان سمايل ھئا ـ ايئن مون کي ڀرين جي حوالي سان زباني تاريخ Oral History به قلمبند ڪرڻ جو موقعو ملي ويو ـ حقيقت ھيءَ آھي ته مختلف نالن سان ڀرين جي ھيءَ وسندي قديم زماني کان قائم ھوندي ۽ تاريخي اھميت رکندي به ڪتابن ۾ ان جو ڪٿي ڪو ورلي ۽ ٿورڙو ذڪر ملي ٿو ـ ان ڪري ضروري سمجھيم ته مختلف ڪتابن ۾ ملندڙ حوالن، بزرگن سان ڪچھرين ۾ ملين ڄاڻ ۽ ساروڻين کي ھڪ ھنڌ سموئي ڪتابي شڪل ۾ آڻجي، جيڪو ڪم ھن کان اڳ ڪنھن نه ڪيو ھو ـ ڀرين جي تاريخ تي ٿورو گھڻو ڪم خانواھڻ جي ڊاڪٽر حامد علي خانائي صاحب ڪيو ھو، جنھن پي ايڇ ڊيءَ لاءِ ساھتي پرڳڻي تي ٿيسز لکي، جنھن ۾ نوابشاھه ضلعي جي شھرن ۽ شصيتن جو ذڪر ڪندي ھن ڀرين تي به ھڪ باب لکي ورتو ـ ان حساب سان چئي سگھجي ٿو ته مرحوم خانائي صاحب ڀرين بابت تحقيق جو بنياد وجھندڙ آھي ـ ان کانپوءِ نوان جتوئيءَ جي خاصخيلي جمال الدين مومن به پنھنجي ٿيسز مان ٻه ڪتابڙا ”ساھتيءَ جا سرواڻ“ ۽ ”ساھتيءَ جا استاد“ ڇپرايا جن ۾ ڀرين ۽ ڀرپاسي جي ڪجھه شخصيتن جو ذڪر آھي پر سندن محنت جي باوجود انھن ۾ ڏنل معلومات ۾ بي انتھا غلطيون ھيون ـ انھيءَ جو ھڪڙو ننڍڙو مثال ھيءُ آھي ته ڀرين جي ھڪ ھستي آخوند حاجي فيض محمد بابت ٻه الڳ خاڪا ھڪ ئي ڪتاب ۾ ڏنا ويا جن مان ھڪ خاڪي ”حاجي فيض محمد ميمڻ“ ۾ سندن وڏي فرزند آخوند قادربخش کي سندن ڀاءُ ڄاڻايو ويو ته ٻئي خاڪي ” فيض محمد آخوند ميمڻ“ ۾ سندن ٻئي نمبر فرزند جميل احمد کي به سندن ڀاءُ ڄاڻايو ويو آھي ـ انھن غلطين جي نشاندھي ڪرڻ ضروري سمجھان ٿو ڇو ته آخوند حاجي فيض محمد منھنجو ڏاڏو ۽ آخوند قادربخش منھنجو والد آھي ـ
ڪتابن ۾ان قسم جي غلطين کي نظر ۾ رکندي مان به ھر ملندڙ معلومات کي پرکي ۽ ڏسي وائسي، تصديق ڪري لکڻ لاءِ وڌ ۾ وڌ وقت وٺڻ لڳس ته جيئن ڀرين جي رھواسين، تاريخ جي شاگردن ۽ مستقبل جي تاريخ نويسن لاءِ ڀرين جي مستند تاريخ لکي وڃان ۽ سندن تنقيد کان به بچي سگھان ـ انھيءَ ڪوشش جي باوجود مونکي ڊپ آھي ته ڪٿي ڪا غلطي رھجي نه وئي ھجي يا ڪا ڪوتاھي نه ٿي ھجي، جنھن لاءِ مان معافي چاھيندس ـ ھڪ ڳالھه مان اڳواٽ باسيندس ته ڪتاب ۾ مختلف ھنڌن تي ڪن نالن ۽ واقعن جو ڪجھه ورجاءُ نظر ايندو جيڪو مواد کي مستند بنائڻ لاءِ مونکي ضروري محسوس ٿيو ـ
”بھراور کان ڀريا _ تاريخ جو سفر“ ڪتاب ۾ جن موضوعن تي لکيو ويو آھي، تن ۾ ساھتي پرڳڻي جي مختصر تاريخ، عربن جي زماني کان اڳ کان وٺي ھيل تائين جي ڀرين جي تاريخ، انتظامي، تعليمي، سياسي، اقتصادي، ثقافتي ۽ ادبي تاريخ، ورھاڱي کان اڳ ۽ پوءِ جي وڏين شخصيتن، ساڌُن، عالمن، اديبن، شاعرن، استادن، ڊاڪٽرن، انجنيئرن، وڪيلن، ججن، سرڪاري ڪامورن جا تفصيل، قديم عمارتن، ماڳن مڪانن بابت ۽ ٻيا ڪيترائي موضوع شامل آھن ـ ھن ڪتاب ۾ منھنجا اُھي ليک به شامل آھن جيڪي اڳئي ڇپجي چُڪا ھئا، پر مون وڌيڪ تحقيق ذريعي انھن ۾ معلومات جو واڌارو ڪيو آھي ـ ڪتاب جو مُسودو تيار ٿي وڃڻ کانپوءِ مون ڪيترائي ڀيرا ان کي پڙھي، غلطين ۽ ورجاءَ کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ سان گڏ آخري وقت تائين ھر ملندڙ نئين معلومات کي ان ۾شامل ڪيو آھي ـ ڪتاب ۾ ڪيتريون ئي تصويرون به ڏنل آھن جيڪي ڀريا جي تاريخ جون امين آھن ـ انھن ۾ پراڻي زماني جي آثارن مان مليل چاندي ۽ ٻين ڌاتُن جي سِڪن، مورتي، ٺڪر جي ٿانوَن ۽ ٻين شين جون تصويرون شامل آھن ـ
مان سيد گھراڻي جي شخصيتن ايم پي اي سيد مراد علي شاھه، سيد انور علي شاھه، سيد احتشام علي شاھه، سيد فتح علي شاھه، حاجي بشير احمد ميمڻ، سيد ورند علي شاھه، غلام الرسول ڪيريو، سڪندر علي ڪيريو، صحافي مير محمد سھتو، راڻا شير محمد راجپوت ۽ ٻين قربائتن شخصن جو ٿورائتو آھيان جن ڪتاب جي حوالي سان مون سان تمام گھڻو سھڪار ڪيو ۽ پنھنجو وقت ڏنو ـ سيد مراد علي شاھه، سيد انور علي شاھه ۽ حاجي بشير احمد ميمڻ سان ڪراچيءَ ۾ ۽ سيد احتشام علي شاھه، سيد فتح علي شاھه، سيد ورند علي شاھه، مير محمد سھتي ۽ راڻا شير محمد راجپوت سان ڀرين ۾ توڙي فون تي تفصيلي ڪچھريون ٿيون ۽ کوڙ مواد مليو ـ
خاص ٿورا محمد ابراھيم سومري صاحب جا مڃيندس، جنھن کي مان ھن ڪتاب جو ڄڻ ته شريڪ ليکڪ Co-author سمجھان ٿو ڇو ته ھن ڪيترن ئي ورھين کان ڀرين جي تاريخ تي ڪيل مطالعي جي ڪري منھنجي گھڻي رھنمائي ڪئي ۽ سرڪاري نوڪريءَ وارين مصروفيتن جي باوجود روبرو ملاقاتن توڙي روزانو يا ھفتي ۾ ٻه ٽي ڏينھن ٽيليفون تي ڪلاڪن جا ڪلاڪ خيالن ۽ معلومات جي ڏي وٺ ڪرڻ سان گڏ گھربل مواد ۽ ڪي ڪتاب مُھيا ڪيا، مختلف ڪتابن جي نشاندھي ڪئي ۽ مشورا ڏنا ـ حقيقت ھيءَ آھي ته ڀرين بابت ابتدا ۾ ساروڻين تي ٻڌل ڪجھه مضمون لکڻ کانپوءِ مونکي ڀرين تي باقاعدگيءَ سان تحقيق ڪرڻ لاءِ اُتساھه ڏياريندڙ محمد ابراھيم سومرو ئي آھي ـ ھتي مان ھڪ نوجوان خليق الرحمان ڪيرئي جو به ٿورو مڃيندس جنھن مونکي حشو ڪيولراماڻيءَ جي فرزند گل راماڻيءَ ۽ ديوان ڪوڙيمل جي تڙپوٽي وِجي کلناڻيءَ سان رابطا ڪرڻ ۽ ڪجھه ٻيو مواد ھٿ ڪرڻ ۾ مدد ڪئي ۽ اڪثر رابطي ۾ رھيو ـ صحافي مير محمد سھتي جو نوجوان فرزند سراج مير به مددگار ثابت ٿيو ۽ ڪِن ماڳن جون تصويرون ڪڍي موڪليندو رھيو ـ
آخر ۾ انجنيئر ماجد علي سومري صاحب جا ٿورا مڃڻ لازمي آھي جنھن ڀرين جي ھر دوري ۾ پنھنجي مصروفيتن باوجود وقت ڪڍي شھر جي گھٽي گھٽي گھمائي ۽ ماڻھن سان ملاقاتون ڪرايون ۽ ڀرين تي سموري مواد کي ميڙي ۽ وڌيڪ تحقيق ڪري ضخيم ڪتاب لکڻ ۾ مدد ڪئي ۽ ان ڪتاب کي ڇپرائڻ جي ذميواري کنئي ـ
اُميد آھي ته پڙھندڙن کي ڀرين جي تاريخ تي لکيل ھيءُ پھريون مفصل ڪتاب پسند ايندو ـ مان ھن ڪتاب کي ماضيءَ جي تاريخ نويسن جي تحقيق جو تسلسل سمجھان ٿو ڇو ته تحقيق ھڪ جاري رھندڙ عمل آھي ۽ اُميد رکان ٿو ته تاريخ سان دلچسپي رکندڙ موجوده دور توڙي ايندڙ وقت جا محقق ڀريا تي وڌيڪ تحقيق ۾ ضرور پنھنجو ڪردار ادا ڪندا ڇو ته اڄ کان ايندڙ پنجاھه يا سئو سالن ۾ موجوده ڀريا جي شڪل ڇا ٿي بيھي، ڪنھن کي خبر ناھي ۽ ان وقت جي نسل کي به ڀريا جي تاريخ ھنن ڪتابن مان ئي معلوم ٿيندي ـ
نصير اعجاز
سنڌي پاڙو، شانتي نگر، گلشنِ اقبال، ڪراچي، سنڌ