شمعدانن جو شھر
ھاليووڊ ۽ باليووڊ جي پراڻين فلمن ۾ اڳئين زماني جي اھڙن شمعدانن جا منظر ڏسڻ ۾ ايندا ھئا ـ ھاليووڊ جي اھڙين فلمن مان ھڪ فلم Their eyes were watching God ڏسڻ سان ڀرين جو ماضي ياد اچي ويندو جڏھن اُتي گھٽين ۾ روشنيءَ لاءِ شمعدان ٻرندا ھئا ـ ھاليووڊ جي فلم ۾ آمريڪي رياست فلوريڊا جي اورلينڊو شھر ويجھو ڪارن باشندن جي ھڪ وستيءَ ۾ اسٽريٽ لائيٽ لاءِ لوھي ٿنڀوھڻندي ڏيکاريو ويو آھي جنھن ۾شمعدان لٽڪيل ھو ـ شمعدان لڳل ٿنڀي جي باقاعدي افتتاحي تقريب ڪوٺائي وئي ھئي جنھن ۾ وستيءَ جا ڪارا باشندا شريڪ ٿيا ـ
ھاڻ ته ڀرين ۾ ڪجھه ورھين کان سولر سسٽم تي ٻرندڙ اسٽريٽ لائيٽون آھن ـ ان کان اڳ 1960 واري ڏھاڪي ۾ بجلي اچڻ سان ٿنڀا کوڙي اسٽريٽ لائيٽون ھنيون ويون، پر انھيءَ وقت تائين گاسليٽ وارا شمعدان رات جو شھر کي روشن رکندا ھئا ـ
ڀرين ۾ شمعدانن جو لڳڻ انگريزن جي زماني ۾ 1861 ۾ مڪاني ادارن جو نظام سنڌ ۾ رائج ٿيڻ کان به گھڻو اڳ ٿيو ھو جڏھن ڪجھه چونڊ ڳوٺن ۾ سڌارا آڻڻ لاءِ سينيٽري ڪميٽيون قائم ڪيون ويون جن جي ذميواري ھئي صفائي، پاڻيءَ جي فراھميءَ لاءِ کوھن، گندي پاڻيءَ جي نيڪال ۽ گھٽين ۾ روشنيءَ جو انتظام ڪرڻ ـ ڀرين ۾ شمعدانن جي لڳڻ کي ڏيڍ سئو ورھين کان به مٿي عرصو ٿي ويو آھي تنھنڪري پڪ سان ته نٿو چئي سگھجي پر اندازو آھي ته جڏھن شھر جي گھٽيءَ گھٽيءَ ۾ ٿنڀا کوڙي روشندان ٽنگڻ جو ڪم ڪيو ويو ھوندو ته ضرور شھر وارا گڏ ٿيا ھوندا ۽ صدين کان اونداھه ۾ ٻڏل شھر کي رات جو به روشن ٿيندي ڏسي خوشيءَ ۾ بلڪل ايئن ئي تاڙيون وڄايون ھوندن جيئن انگريزي فلم ۾ ڪارن باشندن وڄايون ھيون ـ
ڀرين ۾ شمعدانن جي لڳڻ کان اڳ اسٽريٽ لائيٽ جو ڪو تصور ھو يا نه، انھيءَ بابت ڪجھه نٿو چئي سگھجي، پر ھڪ روايت تمام گھڻي پراڻي ھئي جنھن تحت ماڻھو پنھنجي پاڙي جي مسجدن ۾ روزانو سرنھن جو تيل ڪُپين ۾ وجھي موڪليندا ھئا جنھن سان مسجدن ۾ روشنيءَ لاءِ ڏيئا ٻاريا ويندا ھئا ـ مسجدن ۾ ڏيئن لاءِ تيل موڪلڻ جي روايت 1965 ۾ شھر ۾ بجلي اچڻ تائين جاري رھي ـ اھڙي طرح عيد ميلاد توڙي ڏياريءَ جي موقعن تي به گھر گھر ۾ ڇتين جي اولن تي ڏيئا ٻاري رکيا ويندا ھئا ـ
ڀرين جي گھٽين ۾ شمعدان ٻرندي اسان به پنھنجي سانڀر ۾ ڏٺا ـ ھڪ ٻه شمعدان اسان جي ميمڻ پاڙي واري گھٽيءَ ۾ به لڳل ھوندا ھئا پر ڪجھه وڏو ٿيڻ کانپوءِ ڏٺوسين ته بجليءَ جا ٿنڀا انھن جي جاءِ والاري چُڪا ھئا ـ
جيتوڻيڪ انگريزن واري زماني جي سينيٽري ڪميٽي توڙي بعد ۾ شھر جي ٽائون ڪميٽيءَ جي ڪا خاص آمدني ڪانه ھوندي ھئي پر تڏھن به روزانو سانجھيءَ مھل شمعدان ٻارڻ لاءِ ھڪ ملازم پگھار تي رکيل ھوندو ھو ـ موجوده ٽائون ڪميٽيءَ ۾ جيئن ته پراڻي وقت جو ڪوبه رڪارڊ محفوظ ڪونھي جنھن مان ان وقت جي اھڙن ڪردارن جي خبر پوي پر تڏھن به ھڪ اھڙو ڪردار اڄ به حيات آھي، جنھن جي والد مٿان شمعدان ٻارڻ جي ذميواري ھوندي ھئي ۽ انھيءَ کانپوءِ ھن پاڻ توڙي سندس ڀاءُ به شمعدان ٻارڻ جو ڪم ڪيو ـ
”منھنجو والد الھڏنو ڌوڪي نوي ورھين جي ڄمار ۾ 1977 ۾ گذاري ويو ـ ھن انگريزن واري زماني کان پندرھن سورھن ورھين جي عمر ۾ شمعدان ٻارڻ جي ڊيوٽي سنڀالي ھئي ـ ھُو اصل ۾ ڏينھن جو رازڪو ڪم ڪندو ھو ۽ سانجھيءَ ٽاڻي ڀرين جي گھٽين ۾ شمعدان ٻاريندو ھو،“ عبدالقادر ڌوڪيءَ ٻڌايو، جنھن جي پنھنجي عمر به ٻاھتر ورھيه ٿي چُڪي آھي ـ ”بابو غريب ھجڻ ڪري اسڪول ۾ ته ڪونه پڙھي سگھيو پر ڀرين جي آخوند اسماعيل وٽ قران جي تعليم حاصل ڪيائين ۽ باقي وقت روزي ڪمائڻ ۾ لڳي ويس ـ“
”بابو روزانو شام جو گاسليٽ جي ٻاٽلي، ڪُپي ۽ ڏاڪڻ کڻي نڪرندو ھو ۽ مختلف پاڙن جي گھٽين، بازار ۽ چونڪن تي لڳل شمعدانن ۾ گاسليٽ وجھي انھن کي ٻاريندو ويندو ھو، جيڪي فجر وقت گاسليٽ سڙي ختم ٿيڻ تائين ٻرندا رھندا ھئا ـ ھُو شمعدانن جا شيشا به باقاعدگيءَ سان صاف ڪندو ھو“، عبدالقادر ٻڌايو ـ ڀرين جي چڱي مڙس ۽ سياستدان سيد نورمحمد شاھه جي پارڪ ۾ به شمعدان لڳل ھوندا ھئا جيڪي ھن پنھنجي خرچ تي ھڻايا ھئا ـ
ورھاڱي کان گھڻو اڳ پنھنجي ڦُوھه جوانيءَ ۾ شمعدان ٻارڻ جي شروع ڪيل ڊيوٽي الھڏني ڌوڪيءَ کي 1960 ڌاري ڇڏڻي پئي جڏھن سينيٽري ڪميٽيءَ مان ٽائون ڪميٽيءَ جو درجو ملڻ تي مقرر ٿيل سيڪريٽريءَ کيس تنگ ڪيو ۽ ھن نوڪري ئي ڇڏي ڏني ـ ”والد صاحب کانپوءِ مون به شمعدان ٻارڻ جو ڪم ڪيو ـ مونکي 1961 ۾ چاليھه رُپيا ماھوار پگھار تي ٽائون ڪميٽيءَ ۾ پٽيوالي جي نوڪري ملي ته مونتي به اھا ذميواري رکي وئي ـ ڪڏھن ڪڏھن منھنجو ڀاءُ يوسف به شمعدان ٻاريندو ھو،“ عبدالقادر ٻڌايو ـ
ڀرين ۾ 1962 يا 1963 ڌاري بجليءَ جا ٿنڀا، تارون ۽ بلب لڳڻ شروع ٿيا ھئا ـ ڀرين جي چڱي مڙس ايم پي اي سيد مراد علي شاھه کي چڱيءَ طرح ياد آھي ته شھر کي بجلي 28 سيپٽمبر 1965 تي ڏني وئي ـ ”بجلي انھيءَ کان اڳ ملي ھا پر سيپٽمبر ۾ ھندستان سان جنگ شروع ٿيڻ ڪري دير ٿي ۽ نيٺ ساڳئي مھيني جي پڇاڙيءَ ۾ بجلي ملي وئي،“ ھن ٻڌايو ـ
ان وقت تائين گاسليٽ وارا شمعدان ٻرندا رھيا ـ ”جيئن ته ٽائون ڪميٽيءَ وٽ بجليءَ جا بل ڀرڻ جيترو پئسو ڪونه ھو، تنھنڪري ڪجھه وقت ته بجليءَ ھوندي به شمعدان ٻاربا ھئا،“ عبدالقادر چوي ٿو ـ
ڀرين ۾ ڪي جھونا اڃان به حيات آھن جن کان عبدالقادر ڌوڪيءَ جو والد الھڏنو اڄ به نه وسري سگھيو آھي ـ ”اسان کي الھڏنو ڌوڪي اڄ به ياد آھي ـ ھُو روزانو شام ٿيندي ئي شمعدانن جا شيشا صاف ڪرڻ ۽ انھن ۾ گاسليٽ وجھي ٻارڻ لاءِ ڏاڪڻ سميت گھربل سامان کڻي نڪري پوندو ھو ـ حقيقت ۾ ڀريا جي تاريخي ڪردارن منجھان الھڏنو به ھڪ ھو،“ صوفي بزرگ ۽ جھوني استاد سيد فتح علي شاھه ٻڌايو جنھن جو جنم 1940 ۾ ٿيو ھو ـ ساڳي ڳالھه رٽائرڊ استاد غلام حسين عباسي ۽ زرعي ترقياتي بئنڪ جي رٽائرڊ آفيسر ميمڻ پاڙي جي مظھر ميمڻ به ڪئي جنھن جو جنم 1944 ۾ ٿيو ھو جنھن جو والد مرحوم يار محمد 1960 واري ڏھاڪي ۾ ٽائون ڪميٽيءَ جو سيڪريٽري رھي چُڪو ھو ـ
ڀرين ۾ شمعدانن جي تاريخ جي ثابتي ھتي جنم وٺندڙ سنڌ جي ھڪ وڏي ھستي ديوان ڪوڙيمل چندن مل جي حياتيءَ جو احوال پڙھڻ سان به ملي ٿي، جنھن موجب ھُو رات جو گھٽيءَ ۾ شمعدانن جي روشنيءَ ۾ پڙھندو ھو ـ وڏڙا ٻڌائيندا ھئا ته ديوان ڪوڙومل دريا خان جلباڻِي ڳوٺ ۾ آخوند سليمان جي مڪتب ۾ توڙي پوءِ ڀرين جي اسڪول ۾ ڏينھن جو جيڪو ڪجھه پڙھندو ھو، رات جو شمعدانن جي روشنيءَ ۾ انھيءَ جو دور ڪندو ھو ـ ننڍو ھجڻ ڪري ديوان ڪوڙومل شمعدان جي ٿنڀي ھيـان سِرون رکندو ھو ته جيئن شمعدان جي روشنيءَ جي ويجھو ٿي سگھي ـ ڀرين جو چرنداس ٺاڪرداس گُرسھاڻي، جيڪو ورھاڱي سبب ھندستان لڏي ويو، پنھنجي ھڪ ڪتاب ۾ لکي ٿو ته ديوان ڪوڙو مل شھر جي شمعدانن تي به پڙھندو ھو ـ جمال الدين مومن جي ڪتاب ”ساھتيءَ جا سرواڻ“ ۾ 1927 جي ڇپيل ڪنھن ڪتاب مان کنيل مضمون ۾ به لکيل آھي ته ديوان ڪوڙو مل سقيم حال ھوندي وقتي طور شھر جي شمعدانن تي پڙھندو ھو ـ