ديوان ڪوڙيمل جو گھر
قومي خزانن کي نقصان نه پھچائڻ عام ماڻھوءَ جي ذميداري آھي پر انھن کي محفوظ ڪرڻ ته حڪومتي ادارن کانسواءِ ٻيو ڪير به نٿو ڪري سگھي ـ پر مان ڊسمبر 2015 ۾ مان پنھنجي ڳوٺ ڀِريَن (ڀريا شھر) وڃي پھتس ته اُتي تباھه ٿيل خزانن کي ڳولي انھن تي لکي سگھان ـ
ورھاڱي کان اڳ تائين ديوان ڪوڙي مل جي ياد ۾ مختلف ادارا قائم ڪري سڄي سنڌ ۾ ادبي ۽ تعليمي سرگرميون جاري رکيون ويون پر پوءِ سڀ ڪجھه ختم ٿي ويو ھو ـ جنھن ھستيءَ ڀرين توڙي سڄي سنڌ ۾ تعليم کي پکيڙيو، نياڻين جي تعليم جا اسڪول کوليا، اھڙي محسن سان سنڌين جي لاتعلقيءَ جي اھا انتھا ھئي ـ
ديوان ڪوڙي مل چندن مل جو نالو ته اسان ننڍپڻ کان ٻُڌو ھو ڇو ته سندس نالي تي 1886 کان قائم اسڪول نه رڳو اسان جي پاڙي ۾ ھو پر حقيقت ھيءَ آھي ته ڪنھن به ان ھستيءَ جي باري ۾ ڄاڻڻ ۽ لکڻ جي ڪوشش نه ڪئي ـ بھرحال ڪجھه ورھيه اڳ ڀريا ۽ تر جي ڪن ٻين علائقن جي نوجوانن ڪوڙي مل جي حياتيءَ، سنڌ واسين لاءِ سندس تعليمي خدمتن ۽ لکيل ڪتابن تي تحقيق شروع ڪئي ته مون کي به ڪجھه لکڻ جو خيال آيو ۽ سال 2013 ۾ ھن ھستيءَ جي حياتيءَ ۽ خاص طور اسان جي گھراڻي سان سندس ناتن بابت ھڪ خاڪو لکي ورتم ـ ان وقت مونکي بس ايتري خبر ھئي ته ڪوڙي مل جو گھر اسان جي گھر کان ٿورڙو ئي پري ھوندو ھو پر اھا ڄاڻ به نه ھئي ته اھو گھر ڪٿي ھو ـ ڀرين جي ھڪ دوست ٻڌايو ھو ته اسان جي گھر کان ٿورو اڳتي ھڪ ھنڌ ڪوڙي مل جي سماڌي به ھئي پر پوءِ اھا به وقت گذرڻ سان گڏ ميسارجي وئي ـ سماڌيءَ واري ھنڌ جو اشارو 1945 ۾ ڪوڙومل سنڌي ساھتيه منڊل پاران ڇپرايل سندس زندگيءَ جي احوال ۾ به ھن ريت ڏنل آھي :”ڀرين ۾ سندس گھر جي نزديڪ باغ ۾ ديوان صاحب جي سماڌ پڻ ٺھرائي وئي ـ“
ڪوڙومل چندن مل اڪئڊمي اسڪول ڀرين جي شھر جي اولھه ۾ بلڪل ڇيڙي تي ھو ۽ ان جي سامھون اسڪول جي لائبريري ۽ بورڊنگ ھائوس جون عمارتون ھونديون ھيون جن جي وچ مان اُتر ڏانھن ويندڙ گھٽيءَ ۾ ڪجھه وِکُن تي اسان جو گھر ھو ـ گھر جي مُھاڙ ۾ پھرين اسان جي پڙڏاڏي آخوند اسماعيل جو مڪتب ھوندو ھو جنھن جون دريون گھٽيءَ ڏانھن کُلنديون ھيون ـ ”ڪوڙومل جڏھن به تعليم توڙي روينيو کاتن ۾ نوڪريءَ تان ڳوٺ موٽندو ھو ته گھر ويندي اُتان لنگھندي دريءَ مان ڏاڏي اسماعيل سان دُعا سلام ڪري اڳتي وڌندو ھو،“ اسان جي چاچي ڊاڪٽر رفيق احمد ٻڌايو ھو ـ مون به چاچا جي ٻڌايل ان واٽ کي اختيار ڪيو ۽ انجنيئر ماجد سومري سان گڏ گھٽيءَ جي گھرن ۽ گندي پاڻيءَ جي کڏ جي وچان ويندڙ واٽ وٺي بلڪل اُتي وڃي پھتس جتي کڏ جي ڪپر تي ٺھيل مَنھَه ٻاھران ھڪ جھونو ھمراھه کٽ تي ويٺو ھو ـ ”اھو سامھون جنھن چوديواريءَ اندر موبائل فون ڪمپنيءَ جو ٽاور کُتل آھي، اھو ڪوڙي مل وارن جو وندر وِرُونھن لاءِ ٺھرايل باغيچو ھو ۽ ان جي ڀرسان گھٽيءَ جي ڪُنڊ تي جيڪي گھر ڏسو ٿا، اُتي مندر ھو جنھن جي ڀِت ۾ جُتيون رکڻ لاءِ کوڙ جاريون ٺھيل ھونديون ھيون،“ جھوني شخص اشارو ڪندي ٻڌايو، جنھن جو نالو علي حسن راجپوت ھو ۽ اوڀر پنجاب جي ڪرنال واري علائقي مان مائٽن سان گڏ ھتي لڏي اچڻ وقت سندس عمر فقط چار سال ھئي ـ ھن پوءِ سڄي حياتي شھر جي سيدن جي پارڪ تي مالھيءَ طور ڪم ڪيو ـ ڪوڙي مل جي گھر، اوطاق، مندر، باغيچي ۽ سماڌيءَ بابت معلومات کيس پنھنجي وڏڙن کان ملي ھئي ۽ انھن جا آثار ھن پنھنجي اکين سان به ڏٺا ھئا ـ
مون ڪوڙي مل جي سماڌي ڏسڻ ٿي گھري ـ ”ٽيليفون ٽاور جي ٻئي پاسي گھٽيءَ ۾ سماڌي ھئي جتي ھاڻي ھڪ گھر ٺھي چُڪو آھي،“ ھن ٻڌايو ۽ سندس ئي خاندان جي ھڪ نوجوان سان گڏ اسان کي ان پاسي موڪليائين ـ ٽاور واري چوديواريءَ جي پٺيان ڪُنڊ تي ھڪ ڪمري ۽ اڱڻ وارو ھڪ گھر ٺھيل ھو جنھن ۾ عورتن کي پردو ڪرائي اسان اندر گھڙياسين ته اسان سان گڏ آيل نوجوان اڱڻ ڏانھن اشارو ڪندي ٻڌايو ته ان ھنڌ سِرُن جو ننڍو ٺُلھه (چبوترو) ٺھيل ھو جيڪا ڪوڙي مل جي سماڌي ھئي پر پوءِ ان تي ڀراءُ ڪري سماڌيءَ کي پُوري ھيءُ گھر ٺاھيو ويو ـ ھن وقت ان گھر ۾ ڪرنالي ڪُٽنب جو ئي باز عليءَ نالي شخص رھي ٿو ـ مٿي ذڪر ڪيل ساھتيه منڊل جي ڪتابڙي ۾ سماڌيءَ جو ٻڌايل ھنڌ بلڪل صحيح ھو ـ
اسان وقت ۽ انسانن جي بيرحمي ۽ بي حسيءَ تي افسوس ڪندي اُتان نڪري ھڪ ٻي گھٽيءَ ۾ ٿورو مٿي وياسين جتي ھڪ پاسي ھڪ عمارت ڏانھن اشارو ڪندي ٻڌايو ويو ته اتي ڪوڙي مل جي اوطاق ھئي ۽ ان جي سامھون واري عمارت ۾ رھائشي گھر ھو ـ ورھاڱي کان اڳ اھو ڪھڙو پاڙو سڏبو ھو، ان جي ڪنھن کي به ڄاڻ ناھي، پر چون ٿا ته اھو پوسٽ آفيس وارو علائقو سڏبو ھو جتي گھٽيءَ جي مٿانھينءَ واري مُھڙ مُڙندي ئي اڃان به انگريزن جي زماني جي پوسٽ آفيس بلڊنگ قائم آھي ۽ اڄ به پوسٽ آفيس ھلي ٿي پر ھن وقت ان پاڙي ۾ رھندڙ انھيءَ کي راجپوت پاڙو سڏين ٿا جيڪو شھر جي وارڊ نمبر ست ۾ شامل آھي ـ ”ورھاڱي کانپوءِ اھو گھر ڪرنال جي رھواسي بشير راجپوت کي الاٽ ٿيو ھو جنھن جي اولاد مان ھن وقت چار ڄڻا ارشاد، اشرف، ممتاز ۽ رياض ھتي رھن ٿا،“ مونکي ٻڌايو ويو ـ
انھن مان ھڪ نوجوان مونکي گھر اندر وٺي ھليو ۽ ٻڌايائين ته ڪجھه ڪمرا ته ڊھرائي نئين سر ٺھرايا ويا ھئا پر گھر جي پٺئين حصي ۾ ھڪ ڪوٺي اڃان خراب حالت ۾ موجود آھي ـ ديوان ڪوڙي مل جي گھر ۾ استعمال ٿيل سرون ايتريون ته مضبوط ۽ صحيح حالت ۾ ھيون جو نئين سر اڏاوت ۾ به اھي ئي استعمال ٿيون ـ پُٺيئن ڪوٺڙيءَ ۾ ڪاٺ جو در به ان وقت جو لڳل ھو جنھن کي ساڳ جو ڪاٺ ھجڻ ڪري اڄ تائين اُڏھي يا ٻيو ڪو جيت نقصان پھچائي نه سگھيو ھو ـ گھر کان ٻاھر جڏھن نڪتاسين ته گھر جي موجوده مالڪ ڀر وارن ٽن ٻين گھرن ڏانھن اشارو ڪندي چيو: ”اسان کي وڏڙن ٻڌايو ھو ته ديوان ڪوڙي مل جو گھر ايستائين پکڙيل ھو جنھن جي آخر ۾ آفيس ٺھيل ھئي ـ گھر جا اھي حصا ٻين کي الاٽ ٿيا جن ھاڻي نوان گھر ٺھرايا آھن ـ جڏھن اسان جي بزرگ کي ھيءُ گھر مليو ته ان وقت ڪي آفيسر آيا ھئا جيڪي ديوان ڪوڙي مل جي آفيس مان سمورو سامان کڻائي ويا ھئا ـ“
ڪرنال جا راجپوت ٺيٺ سنڌي ڳالھائي رھيا ھئا ۽ ڀريا جي سماج جو حصو بڻجي وڃڻ سبب ھنن اسان کي ديوان ڪوڙي مل جي حوالي سان جيتري به معلومات وٽن ھئي، سان ڏني ۽ گھڻو سھڪار ڪيو ـ کين بھرحال اھا خبر نه ھئي ته 1844 ۾ جنم وٺندڙ ديوان ڪوڙو مل 16 ڊسمبر 1916 تي لاڏاڻو ڪري چڪو ھو ۽ بعد ۾ سندس پُٽ انھن گھرن ۾ رھندا ھئا ـ پر ايتري پڪ ضرور ٿي ته اھو گھر وري به ديوان ڪوڙي مل جي حوالي سان مشھور ھو جنھن جي ڪري ئي ورھاڱي کانپوءِ ھتي اچي آباد ٿيلن کي سندس ئي نالي سان اھا ڄاڻ ملي ـ
ساھتي منڊل جي ڪتابڙي ۾ ديوان صاحب جي فرزند منوھرداس ۽ ڀاءُ ھريندر روپچند جو ذڪر ملي ٿو جن چندا گڏ ڪري سکر ۽ سنڌ جي ٻين ھنڌن تي يادگار ٺھرايا ۽ لائبريريون قائم ڪيون ۽ ديوان صاحب جا ڪتاب ڇپرايا ـ ان جو مطلب ته ديوان ڪوڙي مل جا پونئير پڇاڙيءَ تائين اتي رھندا ۽ ورثو سنڀاليندا رھيا ـ
مون پنھنجي طور راءِ بھادر ديوان ڪوڙي مل جي جنم ڀوميءَ جي ميساريل آثارن کي ڳولي لھڻ جي ھڪ ننڍڙي ڪوشش ڪئي پر ھاڻي انھن ٿورن بچيل آثارن کي ڪيئن محفوظ ڪجي اھو ڪم سنڌ جي اربين رُپين جي بجيٽ تي ھلندڙ اداري اينڊوومينٽ فنڊ ٽرسٽ فار پرزرويشن آف ھيريٽيج آف سنڌ Endowment Fund Trust for Preservation of Heritage of Sindh جو آھي ـ