ڀٽائيءَ کي گلابن جي ڀيٽا ڏيندڙ ڀريا جا حال
ڳوٺ ۾ پھرين ڏينھن پھچڻ شرط ئي مان بازار ۽ ٻين گھٽين ۾ رُلندو رھيو ھئس ـ اسان جي پاڙي کان شروع ٿيندڙ ڊگھي بازار ٻئي ڇيڙي تائين ساڳي ھئي ـ اھي ئي پراڻا دُڪان جيڪي سٺ ستر ورھين کان به اڳ جا ٺھيل ھئا ۽ ھن وقت زبون حالت ۾ موجود ھئا پر بازار اڳي جي ڀيٽ ۾ ڏاڍي سوڙھي پئي لڳي ـ ننڍپڻ ۾ موڪري لڳندڙ بازار ھاڻي ڪنھن ڦٽل شھر جي تنگ گھٽيءَ جيان محسوس ٿي رھي ھئي ـ بازار ۾ فرش نالي ڪا شئي ڪانه ھئي ۽ ٻنھي پاسي گندي پاڻيءَ جون ناليون بدبوءِ جا ڀڀڪا ڇڏي رھيون ھيون، جن جي آسپاس اڪثر ھنڌن تي گند جا ڍير پيل ھئا ـ بازار مان ٻنھي پاسي رھائشي علائقن ڏانھن نڪرندڙ گھٽين جو به ساڳيو حشر ھو ـ اڪثر گھٽيون والار جي ڪري ايتريون سوڙھيون ٿي ويون ھيون، جن مان گندگي ۽ نالين جي ڪري پيدل ماڻھن جوگذرڻ به ڏکيو ھو ـ اھڙي ئي ھڪ سوڙھي گھٽي تاريخي پرائمري اسڪول ڏانھن وئي ٿي، جنھن جو بنياد 1902 ۾ ديوان ڪوڙيمل چندن مل کلناڻيءَ جي ڪوششن سان پيو ھو ـ سيدن جي حويليءَ سامھون ھڪ ننڍڙي پارڪ به ڦٽل حالت ۾ موجود ھئي ـ ورھاڱي کان اڳ اُتي ھڪ عمارت ۾ نياڻين لاءِ ھنري سکيا گھر (ڪنيا پاٺشالا) قائم ھوندو ھو ۽ ورھاڱي کانپوءِ عمارت کي سرڪاري اسپتال ۾ بدلايو ويو ھو ـ سن 2002 واري ضلعي حڪومتن جي زماني ۾ ضلعي نائب ناظم حسن شاھه جي ڪوششن سان ھتي پارڪ ٺھرائي وئي ھئي جنھن جي وچ ۾ ماربل جي وڏين تختين تي ڀريا جي مختصر تاريخ به لکرائي وئي، پر ھاڻي پرگھور نه ھجڻ ڪري پارڪ ڦٽل حالت ۾ پئي آھي، جتي ڪو اوڙي پاڙي جو ماڻھو به ڪونه ٿو اچي ـ
مان ٻئي ڏينھن صبح جو سوير ئي اڪيلو گھران نڪري پيو ھئس ـ پنھنجي جنم ڀوميءَ ۾ سج اُڀرئي جو منظر ڏٺي به ڏينھن ٿي ويا ھئا ـ اسان جي گھر جي اولھه ۾ گندي پاڻيءَ جي وڏي کڏ آھي جيڪا اسان پنھنجي ٻالڪپڻي کان وٺي ڏٺي ـ شھر کي ٻن پاسن کان وڪوڙي بيٺل ان کڏ ۾ تن ڏينھن ۾ انساني گند ايترو ڪونه پوندو ھو جو ھرپاسي بدبوءِ پکڙيل ھجي ـ انھن ڏينھن ۾ سائبيريا جا لاڏائو پکي ۽ آڙيون به نظر ايندا ھئا، پر وقت گذرڻ سان گڏ ڍنڍ ۾ غلاظت وڌڻ سان لاڏائو پکين به اچڻ بند ڪري ڇڏيو ھو ـ ڍنڍ جي ٻئي ڀر ساوڪ سان ڀريل وڻ ۽ ٻنيون نظر ايندا ھئا، سي به ھاڻ اڻلڀ ٿي چُڪا ھئا ـ مون ڍنڍ جي ڪپ تي پنھنجي خاندان جي ڊھي پٽ ٿي ويل لانڍيءَ جي ڍيرن تي بيھي اھي لڪاءَ به ڏٺا جيڪي گھڻو ڪري ڪراچيءَ ۾ ڏسندا رھيا آھيون ـ ھتي به ماڻھن سمنڊ کي پوئتي ڌِڪي زمين حاصل ڪرڻ واري چڪر جيان ڍنڍ کي لَٽي سوڙھو ڪري گھر، لانڍيون ۽ اوطاقون ٺاھي ورتيون ھيون ۽ باقي بچيل ڍنڍ ۾ انساني غلاظت جو ڇوڙ ٿي رھيو ھو ـ
مان ننڍپڻ ۾ لانڍيءَ ۾ ضد ڪري ڪُتر جي مشين ھلائڻ وارين ٻاراڻين حرڪتن، مينھن جي ٿڻن مان کير جا گُوھا ھڻڻ ۽ ڍنڍ ۾ ڀتر اُڇلائي پاڻيءَ جون لھرون ٺاھڻ توڙي ڍنڍ جي پريئن ڀر گيدوڙن جي وڻ جو ميوو پٽڻ واريون ساروڻيون من ۾ سانڍي پنھنجي ڊٿل گھر جي اوڀارئين در مان پاڙي جي سوڙھيءَ گھٽيءَ ۾ نڪتس ـ ڀرين جي ٻين گھٽين جيان ھن گھٽيءَ جي ھڪ خاص ڳالھه اڃان تائين قائم ھئي ـ ھتي ڊرينيج سرشتو کليل نالين جي شڪل ۾ ھو، جيڪو اڄ به موجود آھي ـ فرق بس ايترو ھو ته اڳي روز ٻالا انھن نالين کي ڌوئندا ھئا ۽ ھاڻ ھتي ٻالن جي ھجڻ جو ڪو تصور ئي نظر نه آيو ـ مٿانھينءَ کان لانھينءَ ڏانھن ويندڙ اھي ناليون وري لونگ شاھه جي قبرستان ڀرسان لنگھي وڃي ميمڻ پاڙي ۽ آسپاس جي ٻين علائقن جي وڏي قبرستان ڀرسان ڇوڙ ڪن ٿيون جتي پڻ گندي پاڻيءَ ۽ نتيجي ۾ پيدا ٿيل سم تباھي مچائي ڇڏي آھي ـ ڊرينيج جو باقاعده سرشتو نه ھجڻ ڪري ڀريا شھر ايئن گندي پاڻيءَ جي ڍنڍن ۽ کڏن ۾ جڪڙيل آھي جتي زنده توڙي مُرده سڀ ساڳئي عذاب ۾ آھن ـ
لونگ شاھه جي مزار ۽ قبرستان ڀرسان ٿيندو پڪو روڊ وٺي مان شھر جي مکيه چونڪ ڏانھن وڌيس جنھن کي ورھاڱي کان اڳ واري ريلوي بُڪنگ ايجنسيءَ جي نالي پٺيان اڄ به ايجنسي ڪوٺجي ٿو ـ اڳي ھن علائقي ۾ تاج محل سئنيما ھوندي ھئي، جتي فلمون ڏسڻ لاءِ ڀريا ۽ ڀرپاسي جي ڳوٺن مان ايندڙ شوقينن جي ڪري شام کان ئي وڏي رونق ھوندي ھئي ـ اسان به اڪثر سئنيما جي ٻاھران بيٺل گاڏن تان سڱر بوندي وٺڻ يا فلمون ڏسڻ ھتي ھليا ايندا ھئاسين ـ سئنيما جي آفيس واري ڪمري مٿان شھر ڏانھن مُھاڙ ڪري ھنيل سئنيما جو بورڊ پري کان ئي شوقينن کي ڇڪيندو ھو ـ جڏھن ٽانگي تي ھر نئين فلم جو پوسٽر ھڻي لائوڊ اسپيڪر تي سڄي شھر ۾ پڙھو ڏنو ويندو ھو ته ھر گھر مان مايون توڙي مرد نئين فلم ڏسڻ جي موڊ ۾ اچي ويندا ھئا ـ اھي ڏينھن ياد ڪري مون ان بورڊ ڏانھن نھاريو جتي ڪنھن به فلم جو ڪو پوسٽر لڳل ڪونه ھو ـ سئنيما جي گيٽ وٽ بلڪل اندرئين پاسي چانھه جو دِڪو ھو جنھن تي ھڪ ھمراھه گرما گرم چانھه ٺاھي رھيو ھو ۽ گيٽ جي ٻئي پاسي گراھڪن لاءِ ڪرسيون رکيل ھيون ـ سامھون سئنيما ھال ۽ پروجيڪٽر روم کي تالا لڳل ھئا ـ چانھه ٺاھيندڙ جو نالو اشرف علي ھو ـ اسان ٻئي ھڪٻئي کان اڻ واقف ھئاسين جو ٻن ٽن ڏھاڪن کان منھنجو ڳوٺ سان ڪوبه رابطو ڪونه ھو ـ ”مان ھن سئنيما جو اڳوڻو مئنيجر آھيان ۽ سن 2000 ۾ سئنيما بند ٿيڻ کانپوءِ چانھه جو اسٽال ھلائي گذرسفر ڪريان ٿو،“ منھنجي پڇڻ تي ھن ٻڌايو ھو ـ (سئنيما بابت تفصيل الڳ باب ۾ ڏنل آھن)
سئنيما کان ٿورو ئي اڳتي پراڻي ٽيليفون ايڪسچينج جي جاءِ تي ھڪ نئين عمارت ڏسڻ ۾ آئي جيڪا ڀريا جي تاريخ جي پھرين پبلڪ لائبريري ٻڌائي وئي، جيڪا پڻ ضلعي حڪومت واري دور ۾ ٺھي ۽ ھن وقت سوشل ويلفيئر کاتي جي ماتحت آھي ـ ٿورو اڳتي پراڻي زماني جي گوشت ۽ ڀاڄي مارڪيٽ جي وڏي ڍڪيل عمارت جي جاءِ تي دڪانن جي قطار نظر آئي ـ
مان سئنيما جي گيٽ مان نڪري مکيه چونڪ لڳ ٻاڪڙا ھوٽلن ٻاھران وھندڙ گندن نالن ۽ گندگيءَ جي ڍيرن کي افسوس سان ڏسندو وچ چونڪ تي اچي بيٺس جتان ھڪ رستو اُتر ۾ ڪنڊياري، اوڀر ۾ ڀريا روڊ، اولھه ۾ ٺاروشاھه ۽ ڏکڻ ۾ نوشھري فيروز ٿي ويو ـ اڳي کڻي اھي روڊ مثالي ڪونه ھئا پر ھاڻي ته لڳو ئي نٿي ته ورھين کان انھن جي ڪا مرمت ٿي ھجي يا ڪا صفائي به ٿيندي ھجي ـ مان اوڀر منھن ڪري ڀريا روڊ ويندڙ رستي جي تباھي ڏسڻ لڳس جتان اسان روھڙي ڪئنال ۽ سندس ڀر ۾ وھندڙ شاخ تي وھنجڻ ويندا ھئاسين ۽ ان کان اڳ واٽ تي ايندڙ شاھي پارڪ ۾ گھڙي پوندا ھئاسين ـ
اسان پنھنجي سانڀر کان وٺي انھيءَ پارڪ کي “شاھن جي پارڪ” جي نالي سان ٻُڌو ۽ ڏٺو جتي وسيع ايراضيءَ ۾ لان، ھر قسم ۽ رنگن جا گلاب، موتيو ۽ ٻيا گل ٻُوٽا، تُوتن جي شاھي وڻن سميت انيڪ وڻ فضا ۾ ھُڳاءُ ڪيو بيٺا ھوندا ھئا ـ اونھاري جي مُند ۾جڏھن به ڳوٺ وڃڻ ٿيندو ھو ته شاخ تي وھنجڻ لاءِ دوستن يارن سان گڏ ويندي ان پارڪ ۾ گلن جي سُرھاڻ جو واس ۽ وڻن مان ڇڻيل تازن تُوتن جو مزو ضرور وٺندا ھئاسين ـ مونکي ياد ناھي ته آخري ڀيرو ان پارڪ ۾ ڪڏھن ويس، پر پڪ اٿم ته ان کي ٽيھارو کن ورھيه ٿي ويا آھن ـ ورھاڱي وقت ڀريا مان ھندستان لڏي ويل سنڌين جو اھو “لال باغ” مشھور سياستدان سيد نور محمد شاھه خريد ڪيو ھو، جتان پوءِ ھن پنھنجي عقيدت موجب روزانو تازا گلاب پٽرائي پنھنجي ڪار ۾ ھڪ ڏينھن ڀٽائيءَ جي درگاھه تي ته ٻئي ڏينھن سيوھڻ قنلدر جي درگاھه تي موڪلڻ شروع ڪيا ھئا ۽ اڄ تائين سندس فرزند ايم پي اي سيد مراد علي شاھه ان روايت کي برقرار رکندو پيو اچي ـ (ان مقصد لاءِ اڄ به ڇھ ماڻھو مقرر آھن)
مان سوچڻ لڳس ته ڀريا، جنھن کي 1989 ۾ نوشھرو فيروز ضلعو ٺھڻ سان تعلقي جو درجو مليو، ۽ جتي 1960 کان ٽائون ڪميٽي وجود ۾ آھي، اھو شھر ورھاڱي واري وقت جي ميونسپلٽيءَ جھڙين خدمتن کان ڇو وانجھيل آھي ـ
سال ٻن کانپوءِ ڀرين جو ٻيھر چڪر لڳو ۽ شھر جا ٻيا پاڙا ۽ علائقا گھمي ڏٺم ، خاص طور ڍنڍ جي ڪناري وارا پاڙا ـ کڏ اولھه کان پراڻي زماني جي بورڊنگ ھائوس جي ڀرسان شروع ٿي اُتر کان ٿيندي اُتر اوڀر ۾ ڪنڊياري ويندڙ قومي شاھراھه جي ڀرسان دنگ ڪندي ھئي جڏھن ته قومي شاھراھه جي ٻئي پاسي اوڀر ۾ اڌ ڪلوميٽر کن ايراضيءَ ۾ فصلن کانپوءِ شاخ ۽ ان جي متوازي روھڙي ڪئنال لنگھي ٿو جنھن کي مقامي طور بئراج سڏيو ويندو آھي ـ روھڙي ڪئنال ۽ شاخ ڀريا جي سونھن ھئا جتي ڀريا روڊ اسٽيشن ويندڙ رستي تي پُل وٽ ماڻھو اونھاري جي مُند ۾ پڪنڪ ملھائڻ لاءِ گڏ ٿيندا ھئا پر پوءِ بدامني ۽ ٻين ڪارڻن اھي رونقون ئي ختم ڪري ڇڏيون ـ اونھاري ۾ وڏي جوڀن سان وھندڙ شاخ به ڪنھن گندي پاڻيءَ جي ڪسيءَ ۾ بدلجي وئي آھي ـ
ڪي سي اڪئڊميءَ جي سامھون بورڊنگ ھائوس ھوندو ھو جنھن جي ڀرسان ھاسٽل زمين جي ٿوري بچيل پٽيءَ کانپوءِ ھڪ ننڍڙي ويران مسيت ھوندي ھئي پر پوءِ ڏسندي ئي ڏسندي ان مسيت ۽ زمين جي پٽيءَ تي پاڙي جي ڪن ماڻھن والار ڪري لانڍي ٺاھي ڇڏي ـ کڏ جي شروعات وٽ ئي اوڀر واري ڪنڌيءَ تي اسان جي وڏن جي لانڍي ٺھيل ھئي جنھن جو ذڪر مٿي ڪيل آھي ـ لانڍي ۽ اسان جي گھر وچ ۾ رستو ڪي سي اڪئڊميءَ وٽان لنگھندڙ ٺاروشاھه واري دڳ وٽان نڪري ٿو ـ اسان جا گھر دڙي تي ٺھيل ھجڻ ڪري، اڱڻ مان ئي لانڍي، کڏ ۽ ان کانپوءِ باغن ۽ ٻنين توڙي ٺاروشاھه ويندڙ دڳ تي پري پري تائين نظر پوندي ھئي ـ گھر جي اڱڻ ۽ ڪوٺي تان ڳاڙھي ٿالھه جي شڪل ۾ لھندڙ سج جو سحر انگيز منظر به ڏسڻ ۾ ايندو ھو ته کڏ ۾ ترندڙ آڙيون، ٻگھ توڙي ٻيا پرديسي پکيئڙا به نظر ايندا ھئا ـ گھرن وٽان لنگھندڙ دڳُ کڏ جي ڪنڌيءَ سان گڏ ڦرندو اُتي وڃي دنگ ڪندو ھو جتي کڏ جو آخري ڇيڙو ھو ـ انھيءَ دڳ تي ئي ديوان ڪوڙيمل جي اوطاق ۽ ڀرسان گھٽيءَ ۾ گھر ھوندو ھو جتي ھاڻ 1947 ۾ ھندستان کان لڏي آيلن جا گھر آھن ـ
کڏ ۾ انھيءَ وقت به ڳوٺ جي گھرن جي گندي پاڻيءَ جو نيڪال ٿيندو ھو پر آبادي گھٽ ھجڻ ڪري اِھا گندي پاڻيءَ جي کڏ کان وڌيڪ سِم جي پاڻيءَ جي کڏ نظر ايندي ھئي ـ ھن چڪر ۾ انجنيئر ماجد سومري سان گڏ انھيءَ کڏ جي ڪنڌيءَ سان سموري علائقي کي گھمڻ جو موقعو مليو ته حيران ٿي ويس ـ شھر وارن توڙي ٻھراڙين مان لڏي آيلن کڏ کي لٽي والار ڪري سموري ڪنڌيءَ تي گھر ۽ واڙا ٺاھي ڇڏيا ھئا ۽ سِم واري پاڻيءَ بدران اِھا گٽرن جي گندي پاڻيءَ جي کڏ جو ڏيک ڏئي رھي ھئي ـ
کڏ جتي اُتر اولھه ۾ ڪنڊياري ويندڙ نيشنل ھاءِ وي لڳ باغن وٽ دنگ پئي ڪري اُتي وڏي ايراضيءَ ۾ ٺھيل ھڪ سرڪاري عمارت نظر آئي جيڪا 1990 واري ڏھاڪي جي اوائل ۾ پبلڪ ھيلٿ انجنيئرنگ کاتي پاران تعمير ٿيل پمپنگ اسٽيشن ھئي جيڪا ھن کڏ جي پاڻيءَ کي ڇڪي شاخ يا ڪئنال ۾ خارج ڪرڻ لاءِ قائم ڪئي وئي ھئي پر اھا اڏاوت کان وٺي ھن مھل تائين ھڪ ڏينھن به ڪانه ھلي ۽ ھاڻ ته نه رڳو عمارت زبون حالت ۾ آھي پر ان ۾ لڳل پمپنگ مشينون به ڪَٽُ لڳي سڙي بيڪار ٿي چُڪيون ھيون ـ گندو پاڻي واھه ۾ ڇڏڻ ته غلط فيصلو ھو ـ انھيءَ بدران گندي ۽ سِم واري پاڻيءَ کي صاف ڪري پوکيءَ لاءِ استعمال ڪرڻ وارو پلانٽ ھڻڻ کپي ھا، پر ان غلط فيصلي تي به عمل نه ٿيو ۽ ناقص رٿابندي ۽ بدعنوان ڪامورن جي ڪرتوتن سبب ٻن ٽن ڪروڙن جي عمارت ۽ مشينون ضائع ٿيڻ سان گڏ شھر ۽ اُن جي ماڻھن لاءِ مسئلو وڌندو ئي ويو ـ ھاڻ ته پمپنگ اسٽيشن جي سموري عمارت ۽ چوديواري کڏ جي پاڻيءَ جي گھيري ۾ نظر آئي ـ
زمانن کان وٺي جيئن پيئڻ جي پاڻيءَ جو مکيه وسيلو کُوھه ۽ کُھيون ئي ھيون، تيئن ڀريا ۾ به ھر پاڙي ۾ توڙي ڪن سرنديءَ وارن جي پنھنجي گھرن ۾ به اھو ئي سرشتو ھوندو ھو ۽ ماڻھو جَرَ جو صاف پاڻي واپرائيندا ھئا ـ ستر واري ڏھاڪي کانپوءِ ڀريا ۾ ھوريان ھوريان کُوھن ۽ کُھين جو پھريائين ته پاڻيءَ جو ذائقو سِم وڌڻ سبب مٽبو ويو ۽ پوءِ نيٺ اھي لٽبا ويا ۽ انھن جي جاءِ تي ھٿ وارا نلڪا ۽ پوءِ بجلي اچڻ تي پاڻيءَ جون موٽرون لڳڻ شروع ٿي ويون ـ ھن وقت ڪن ھنڌن تي اڃان به نلڪا (ھينڊ پمپ) لڳل آھن پر کوھن جو ڪو نالو نشان ڪونھي ـ اسان جي گھر ۾ به کُھي ۽ ميمڻ پاڙي ۾ وڏو کوھه ھوندو ھو ـ ڀريا جي مختلف پاڙن مان لنگھندي ٻڌايو ويو ته انھن ھنڌن تي اڳي کوھه ھوندا ھئا ـ جن پاڙن ۾ اڳي ھندو سنڌي رھندا ھئا، انھن مان ڪن وٽ ته کوھه تي نار لڳل ھوندا ھئا ـ
کڏ جي ڇيڙي تائين سمورو علائقو گھمندا، بئراج واري پاسي نڪري وياسين جتي روھڙي ڪئنال جي ٻه اڍائي ڏھاڪا اڳ تعمير ٿيل نئين پُل جي زبون حالت ۽ ڪسيءَ جي شڪل ۾ موجود شاخ ۽ باقي شھر جو حال ڏسندي مُڙي پياسين ـ ان شاخ سان ننڍپڻ جون يادون وابسته ھيون جتي سنگتين سان ھر اونھاري ۾ ٽاڪ منجھند جو مائٽن کان لڪي وھنجڻ ايندا ھئاسين ۽ ايئن ھڪ ڀيري شاخ ۾ ٻُڏندي ٻُڏندي بچيو ھئس ـ بئراج ڏانھن ويندڙ رستي تي ٻنھي پاسي دڪانن جون قطارون ھيون ۽ ڪاروباري سرگرمين ۽ گاڏين جي اچ وڃ سبب رستو سوڙھو پي لڳو ـ شھر ڪنھن پراڻي زماني جو ڏيک پي ڏنو جنھن ۾ پراڻا دڪان ۽ چانھ جون ٻاڪڙا ھوٽلون ھيون جڏھن ته گندگيءَ جا ڍير گدلائپ جو احساس ڏياري رھيا ھئا ـ ھڪ اڌ چڱي تبديلي صرف اھا نظر آئي ته باءِ پاس جي ھڪ ڇيڙي کان ٻئي ڇيڙي تائين شھر جي وچ مان لنگھندڙ قومي شاھراھه، جيڪا اڳي تباھه حالت ۾ ھئي، اھا نئين سر تعمير ٿي چُڪي ھئي ـ انھيءَ شاھراھه تي ئي نيشنل بئنڪ جي جديد عمارت نظر آئي ۽ ٻي ڪا نئين عمارت ھئي ته سيدن جي پارڪ ڀرسان بئراج واري روڊ تي ٿاڻي جي شاھي عمارت جنھن تي ”رُورل پوليس اسٽيشن“ جو بورڊ ٽنگيل ھو ـ پارڪ ۾ به ڪجھ نئين اڏاوت نظر آئي جن ۾ ثقافتي نموني جا ڇاپرا به شامل ھئا ـ ٿاڻي جي بلڪل سامھون آبپاشي کاتي جو کنڊرن ۾ تبديل ٿيل ريسٽ ھائوس ڏسڻ ۾ آيو جنھن کي انسپيڪشن بنگلو سڏيو ويندو ھو ـ ھيءُ انسپيڪشن بنگلو 1928 واري زماني ۾ تعمير ٿيو ھو جنھن تي انھيءَ سال جو پٿر اڄ به لڳل آھي پر لڳو ته ان کنڊر جو ھاڻ ڪو اوھي واھي ڪونھي ـ تعلقي ھيڊڪوارٽر ھجڻ جي باوجود ڀريا شھر ۾ جڏھن مونکي ڪي سرڪاري آفيسون ڏسڻ ۾ ڪونه آيون ته دوست ھڪدم گاڏي ڦيرائي شھر جي ڏاکڻي ڇيڙي تي ڪجھه سرڪاري عمارتن وٽ ھلي پھتو جتي سِم سبب بدحال عمارتن ۾ ايس ڊي ايم، مّختيارڪار ۽ ڪن ٻين آفيسرن جون آفيسون قائم ھيون ـ انھن عمارتن جي وچ ۾ ھڪ سرڪاري بنگلي جھڙي عمارت تي عورتن جي پناھگاھه جو بورڊ نظر آيو پر لڳو ته عمارت ۾ ڪو ماڻھو ڇيڻو ڪونھي ـ
انھن ئي سِم جي سيڪ وارين عمارتن جي پٺيان واٽر سپلاءِ واري شاھي قسم جي اوورھيڊ ٽينڪ ڏسڻ ۾ آئي ته حيرت ٿي ڇو ته شھر ۾ ته ڪٿي به ڪنھن گھر کي پائيپ لائينن ذريعي پاڻي مُھيا ڪونه پي ٿيو ـ ”ھيءَ گھٽ ۾ گھٽ ويھه پنجويھه ورھيه پراڻي ٽانڪي آھي ـ شھرين کي پاڻي ڏيڻ لاءِ وڏي خرچ سان اسڪيم ٺھي، پائيپ لائينون وڇايون ويون ۽ مشڪل سان ھڪ مھينو ڪجھه گھرن کي پاڻي مليو پر انھيءَ کانپوءِ اھو سلسلو بند ٿيو ته اڄ تائين بند آھي ـ ڪارڻ ڇا ھو ۽ وري اڄ تائين ڇو ڪنھن به ان تي ڌيان ڪونه ڏنو، نه ڪنھن کي خبر آھي ۽ نه ئي ڪو ان معاملي ۾ دلچسپي وٺي ٿو،“ دوست انجنيئر ٻڌايو ـ حيرت ٿي ته ھڪ تعلقي ھيڊڪوارٽر واري ھن شھر ۾ واٽر سپلاءِ توڙي گندي پاڻيءَ جي نيڪال جو ڪو به سرشتو ڪونھي ـ
سرڪاري آفيسن واري پاسي کان نڪرندي سامھون قومي شاھراھه جي ٻيءَ ڀر رُورل ھيلٿ سينٽر ڀريا جو بورڊ لڳل ۽ گيٽ ڀڳل زبون عمارت نظر آئي جيڪا 1989 کان به اڳ جي تعمير ٿيل ھئي ـ ڀريا کي 1989 ۾ نوشھري فيروز جي ضلعي ٿيڻ سان تعلقي جو درجو مليو پر اڄ تائين ھن اسپتال کي تعلقي اسپتال جو درجو نه ملي سگھيو ـ ڪافي ورھيه اڳ ان اسپتال جو دورو ڪرڻ وقت موجود ڊاڪٽرن سھولتن جي اڻھوند ۽ غيرمعياري دوائون مھيا ڪرڻ جي شڪايت ڪئي ھئي ـ (تازن اطلاعن موجب ھن اسپتال کي ھڪ اين جي او انٽيگريٽيڊ ھيلٿ سروسز Integrated Health Services حوالي ڪيو ويو آھي ـ ھن اين جي او کي ضلعي نوشھري فيروز جا يارھن رُورل ھيلٿ سينٽر ۽ ڪنڊيارو ۽ مورو واريون ٻه تعلقي اسپتالون حوالي ڪيون ويون آھن پر ڪجھه مھينا گذرڻ باوجود ڪا به بھتري ڪانه آئي آھي) ـ
پنھنجي گھرن ڏانھن موٽندي ڏکڻ پاسي به گندي پاڻيءَ جي کڏ جھڙو ڏيک مليو ـ انھيءَ نئين کڏ جي ٻئي پاسي قبرستان آھي ـ ننڍي ھوندي ٻڌندا ھئاسين ته اِتان اوڀر کان اولھه به ھڪ واھه وھندو ھو جنھن ڪري واھه جي ٻيءَ ڀر واري آباديءَ کي ”واھه جي ھن ڀَر“ وارو پاڙو سڏبو ھو جنھن جو اصل نالو ”غالباڻين وارو پاڙو“ ھو ـ ھاڻي نئين وڌندڙ کڏ نه رُڳو قبرستان کي سِم جو سيڪ ڏئي تباھه ڪيو آھي پر چوڌاري پکڙيل کَڏُن سموري شھر جي عمارتن کي نقصان ڏيڻ سان گڏ زيرِزمين پاڻيءَ کي به زھريلو ڪري ڇڏيو آھي ـ
ڀريا شھر جي بيھڪ ايئن آھي جو اُتر کان ڏکڻ ڏانھن لانھين آھي ۽ ڏاکڻي آباديءَ جو گندو پاڻي کليل نالين ذريعي وھي نئين کڏ جي شڪل اختيار ڪري ويو آھي ـ شھر ۾ گندي پاڻيءَ جي نيڪال جو سرشتو نه ھجڻ ڪري ھن وقت ڀريا مڪمل طورگندي پاڻيءَ جي کَڏُن جي گھيري ۾ آھي ـ
ڀرين جي وڌيڪ دورن ۾ اڃان ڪجھه ٻيون ڳالھيون مشاھدي ۾ آيون ـ شھر جي گھٽين ۾ گھرن ٻاھران ٽائون ڪميٽيءَ پاران وڏي رٿابنديءَ سان گند ڪچري وجھڻ جا دٻا لڳل ڏسڻ ۾ آيا پر سمورا دٻا خالي ۽ گندگيءَ جا ڍير انھن جي ٻاھران، اھو احساس ڏئي رھيا ھئا ته پنھنجي شھر کي پنھنجو سمجھي صحت ۽ صفائيءَ وارو ماحول پيدا ڪرڻ جي سوچ ماڻھن کان اڃان گھڻو پري ھئي ـ ساڳئي وقت شھر جو گند ڪچرو ڀريل ٽريڪٽر ٽرالين کي به کڏ ۾ خالي ڪندي ڏٺو ويو ـ تاريخي عمارتن جي ميسارجڻ جو منظر به مليو جنھن ۾ ٽھلرام جي حويليءَ جي جاءِ تي نئين دور جي حساب سان نئين عمارت تعمير ڪئي وئي ھئي ـ
پر سڀ کان گنڀير قسم جي صورتحال ھئي زيرِزمين پاڻيءَ جو زھريلو ٿي وڃڻ، جنھن جي ڪري شھرين ھٿ جي نلڪن توڙي موٽرپمپن ذريعي نڪرندڙ پاڻي پيئڻ لاءِ استعمال ڪرڻ بند ڪري ڇڏيو ھو ـ روزانو وڏي تعداد ۾ ماڻھن کي سائيڪلن، موٽرسائيڪلن ۽ چنگچين تي پلاسٽڪ جا وڏا ڏول کڻي روھڙي ڪئنال جي ڪپ ڏانھن ويندي ڏٺو ويو جتي ڪنھن سرنديءَ واري پنج ڇھه ھينڊ پمپ لڳرائي ڇڏيا ھئا ـ ڪئنال جي ڪنڌيءَ تي جر جو پاڻي بھتر ھجڻ سبب شھرين اُتان پاڻي ڀرڻ شروع ڪيو ھو ـ ٻڌايو ويو ته ان قسم جي صورتحال نوشھري ۽ ضلعي جي ٻين شھرن ۾ به آھي ـ اڳتي ھلي ڪِن ماڻھن ڪئنال وارن نلڪن جو پاڻي پلاسٽڪ جي ڏولن ۾ ڀري، موٽرسائيڪل ٽراليءَ ۾ کڻي گھرن تي پھچائڻ شروع ڪيو ۽ ايئن سندن روزگار جو وسيلو پيدا ٿي ويو ـ ھڪ ٻئي سرنديءَ واري غالباڻين جي پاڙي ڏانھن ويندڙ گھٽيءَ ۾ ماڻھن جي سھولت لاءِ ننڍو فلٽر پلانٽ ھڻائي ڇڏيو جتان پڻ پيئڻ لاءِ پاڻي ڀريو وڃي ٿو ـ
شھر جي ڊرينيج ۽ صفائيءَ سميت سموري صورتحال تي ايم پي اي سيد مراد علي شاھه ۽ ٻين شھرين سان به ڳالھه ٻولھه ٿي ـ ورھاڱي کان ٽي ورھيه اڳ جنم وٺندڙ مظھر علي ميمڻ، جنھن جو والد يارمحمد ميمڻ 1960 واري ڏھاڪي ۾ ٽائون ڪميٽيءَ جو سيڪريٽري ھوندو ھو، ٻڌائي ٿو:”اڳي شھر جون گھٽيون ڪچيون ھونديون ھيون ـ گھٽين ۾ فرش پوءِ لڳا ـ تِن ڏينھن ۾ پاڻيءَ جي نيڪال لاءِ ناليون ته اڄ وانگر کُليل ھيون پر ھوديون به ٺھيل ھونديون ھيون ۽ ٻالا گڏھه گاڏن تي وڏا ڊرم کڻي روزانو ٽين جي دٻن سان ھودين مان گندو پاڻي ڪڍي ڊرمن ۾ وجھي شھر کان ٻاھر ويراني ۾ ھاري ايندا ھئا ـ“ اھائي ڳالھه سيد مراد علي شاھه به ڪئي ـ ھتان جي ماڻھن کي ياد آھي ته ڀرين ۾ گھرن اندر ڪاڪوسن جي صفائي به ٻالا ڪندا ھئا ۽ سمورو گند کڻي شھر کان ٻاھر اُڇلائيندا ھئا ـ ٻالن ھٿان گھرن جي ڪاڪوسن جي صفائيءَ جو سلسلو 1970 وارو ڏھاڪو شروع ٿيڻ سان ختم ٿيو جڏھن ماڻھن ڊبليو سي ۽ ڪموڊ لڳل باٿ روم ٺھرائي سمورو ڇوڙ کڏ ڏانھن ڪري ڇڏيو ـ
”ڪوششون ڪري کڏ جو گندو پاڻي نيڪال ڪرڻ لاءِ پمپنگ ھائوس ٺھرايوسين پر انھيءَ جو حشر ٻين سرڪاري رٿائن جھڙو ئي ٿيو ڇو ته سرڪاري بجيٽ ۾ ان رٿا لاءِ ھر سال ٿورا پئسا رکڻ جي ڪري نه رُڳو ڪم ڍِلي رفتار سان ھليو پر ٻئي سال پئسا اچڻ تائين اڳ ۾ ٿيل ڪم به رُلندو رھيو ـ واسطيدار انجنيئرن ۽ ٻين ڪامورن ڪميشنن جي چڪر ۾ ڪم جو معيار به برقرار ڪونه رکيو ۽ نتيجي ۾ اڄ پمپنگ ھائوس ناڪاره ٿيو پيو آھي“، سيد مراد علي شاھه ٻڌايو ـ
پاڻيءَ جي مسئلي تي ڳالھائيندي شھر ۾ واٽر سپلاءِ رٿا جي ناڪاميءَ جو ڪارڻ به ھن اھو ئي ٻڌايو ـ ”زيرِزمين پاڻي زھريلو ٿي وڃڻ جي ڪري اسان روھڙي ڪئنال جي ڪنڌيءَ تي نلڪا ھڻايا، جتان ھاڻي ماڻھو پاڻي ڀرين ٿا ـ مون سوچيو ته شھرين کي پاڻيءَ جي سھولت ڏيڻ لاءِ آر او Reverse Osmosis پلانٽ ھڻايان ـ اتفاق سان آصف علي زرداري صاحب جو ڀرين ۾ اچڻ ٿيو ته ساڻس به اھا ڳالھه ڪيم جنھن تي ھن چيو ”اھو ثواب مان ڪمائيندس ۽ ٽي آراو پلانٽ ھڻائي ڏيندس“، پر ٽي سال گذرڻ کانپوءِ به ان تي عمل نه ٿيو ـ ڀرين لاءِ ٻه آراو پلانٽ اڳئي منظور به ٿيل آھن،“ ھن ٻڌايو ـ سندس خيال ۾ پائيپ لائينن ذريعي پاڻي فراھم ڪرڻ واري واٽر سپلاءِ رٿا کان آراو پلانٽن واري رٿا بھتر آھي ـ