ڀائي ھريرام جي درٻار
ڀائي ھريرام به اصل ڀريا جو ڪونه ھو ـ سندس جنم اڳوڻي خيرپور رياست جي شھر فيض گنج ڀرسان ڳوٺ بنگو بھڻ ۾ 1869 ڌاري آھوجا گھراڻي ۾ ٿيو ھو جتان کيس سندس گُرو ڀائي ڪرپارام ڀرين جي واري گُردواري ۾ آندو ھو ـ مشھور سنڌي اديب گوبند مالھيءَ موجب بنگو بھڻ خيرپور رياست جا ٻه جاڙا ڳوٺ ھئا ـ ھڪ ٻئي مشھور ليکڪ ٽھلرام آسُوديمل گُربخشاڻيءَ موجب ھڪ ڀيري ڀائي ڪرپارام خيرپور رياست ۾ گشت تي ھو ته ڳوٺ بنگو بھڻ جي ڀائي تنورام جي زمين تي منزل ڪيائين ـ ڀائي تنورام پاڻ به ھڪ ڀڳت ھو ۽ آشرم ۾ رھندو ۽ ٻنيون ڪرائيندو ھو ـ ھريرام سندس فرزند ھو ـ جڏھن ڀائي ڪرپارام جي نظر ھريرام تي پئي ته ان ٻالڪ جي ٻانھن گھريائين ـ تنورام کي چيائين ته ”اھو ٻالڪ اسان کي درٻار جي سيوا لاءِ ڏي پر تون ان کي خوشيءَ سان اسان کي ارپڻ ڪري ڏي ـ“ ان وقت ھريرام جي عمر ڏھه ٻارھن ورھيه کن ھئي ـ
ڀائي ڪرپارام، ھريرام کي وٺي ڀرين واري درٻار ۾ آيو جتي ھُو درٻار جي ڀنڊاري (رڌ پچاءُ) ۽ سيوا ۾ دل جان سان لڳي ويو جنھن ڪري ڀائي ڪرپارام گھڻو خوش ھو ـ ڀائي ھريرام سڄو ڏينھن درٻار جي ڳئُن جي خدمت، رڌ پچاءَ، صفائي ۽ گُروگرنٿ صاحب جي سيوا ۾ لڳو پيو ھوندو ھو ـ سندس شرير ننڍپڻ کان سخت محنت تي ھريل ھو ـ ھريرام تمام سادي زندگي گذاريندو ھو ۽کيس سدائين لنگوٽ ٻڌل ھوندو ھو ـ ڀائي ڪرپارام جي وفات کانپوءِ ڀائي ھريرام گادي نشين ٿيو پر پوءِ به سندس روزاني جي معمول ۾ فرق ڪونه آيو ـ ڇھه ميل اولھه ۾ ٺاروشاھه شھر واري پاسي سندن چار سئو ايڪڙ زرعي زمين ھوندي ھئي جڏھن ته ھڪ وڏو باغ ٺاروشاھه ۾ نولکي واھه جي ڪپ تي ۽ ھڪ ٻيو وڏو باغ ڀرين جي ڀرسان ھوندو ھو ـ ھن پنھنجي محنت سان اھي باغ تيار ڪيا ھئا ۽ ٻنين ۽ باغن جي اُپت مان درٻار جو خرچ ھلندو ھو جنھن ۾ درٻار ۾ رھندڙ چيلن ۽ ياترا لاءِ ايندڙ سِکن جو کاڌو پيتو ۽ ٻيو خرچ شامل ھو ـ ڀائي ھريرام ڪڏھن به درٻار جي خرچ لاءِ پئنچائت يا ٻئي ڪنھن کان خرچ ڪونه گھُريو ـ ٺاروشاھه واري باغ ۾ ڀائي ھريرام پنھنجي ۽ چيلن جي رھڻ لاءِ پڪيون جايون به ٺھرايون ھيون ـ سال جو ڪو ڀاڱو ڀائي ھريرام ان باغ ۾ گذاريندو ھو ـ ٺاروشاھه ۾ اڄ به ھڪ پاڙو سندس نالي پٺيان ”ھريپور پاڙو“ سڏجي ٿو ـ کيس چوپائي مال ۽ گھوڙن پالڻ جو وڏو شوق ھوندو ھو ـ اٽڪل ھڪ سئو مينھون ۽ ڳئون سندس باغن ۽ ٻنين تي ھونديون ھيون جن جو کير، ڏُڌ ۽ مکڻ درٻار لاءِ ايندو ھو ـ درٻار لاءِ ڀاڄيون ۽ ميووا به سندس ئي زمينن تان ايندا ھئا ته ڪڻڪ ۽ جوئر به اُتان ئي ايندي ھئي ـ انھيءَ جي باوجود سندس رھڻي ڪھڻي فقيراڻي ھئي ۽ کاڌي پيتي ۾ بصر، جوئر ۽ سايُن ڀاڄين تي گذر ڪندو ھو ـ ڀائي ھريرام رات جو تمام ٿورو وقت سمھندو ھو ۽ باقي وقت ايشور جي پُوڄا ۾ گذرندو ھئس ـ
سڄي ساھتي پرڳڻي ۽ سنڌ جي ٻين علائقن نوابشاھه، حيدرآباد، ڪراچي ۽ سکر ۾ سندس تمام گھڻا شرڌالو سِک ھئا ـ منجھس ذرو به وڏائي ڪانه ھئي ۽ ڳالھائڻ جو کرو ھجڻ ڪري ھرڪنھن کي مُنھن تي سچ چئي ڏيندو ھو ـ جوانيءَ ۾ چيلن لاءِ به ھُو پاڻ ماني پچائيندو ھو پر ستر ورھين جي عمر ۾ به سگھارو ھوندو ھو ۽ منجھس پِيريءَ جي ڪابه نشاني نظر ڪانه ايندي ھئي ـ ٽھلرام آسودومل لکي ٿو ته ڀائي ھريرام جي درٻار ۾ عورتن کي اچڻ جي اجازت ڪانه ھوندي ھئي ـ ڀرين جي ھڪ وڏي شخصيت ۽ تعليمي ماھر راءِ بھادر ديوان ڪوڙي مل چندن مل کلناڻيءَ جو ڀائي ھريرام سان گھڻو ملڻ جُلڻ ھوندو ھو ـ ديوان ڪوڙيمل جي حياتيءَ بابت پنھنجي ھڪ ٻئي ڪتابڙي (ڇاپو ڊسمبر 1945 ڪوڙومل سنڌي ساھتيه منڊل حيدرآباد) ۾ ٽھلرام آسودومل لکي ٿو ته ديوان ڪوڙو مل ڀائي ھريرام جي ڀرين واري درٻار ۾ به خطاب ڪندو ھو ـ ٻنھي ڄڻن وچ ۾ ايتري ويجھي سنگت ھئي جو ديوان ڪوڙو مل ڀائي ھريرام کي پاڻ سان ڪوئٽا وٺي وڃي گھمائي آيو ھو ـ چيو وڃي ٿو ته خيرپور رياست جي واليءَ جو به ڪڏھن ڪڏھن ڀائي ھريرام وٽ اچڻ ٿيندو ھو ـ درٻار ۾ صبح جو 5 کان 11 ۽ شام جو 5 کان رات جو 10 وڳي تائين ڪيرتن ۽ ڪٿا جو سلسلو ھلندو ھو جنھن ۾ ٻاھران ايندڙ سيوڪ به شريڪ ٿيندا ھئا ـ ٽھلرام آسوديمل جي انھن ڪتابن مان مرحوم حامد علي خانائيءَ به حوالو ڏيندي پنھنجي ڪتاب ”نوابشاھه ضلعو _ تاريخي شھر ۽ شخصيتون“ ۾، جيڪو اصل ۾ سندس پي ايڇ ڊي واري ٿيسز جو ھڪ باب آھي، ۾ اھي ڳالھيون لکيون آھن ـ
سنت طور ڀائي ھريرام جي پرورش ته سنت ڀائَي ڪِرپارام جي رھنمائيءَ ۾ ٿي پر ھُو ڀڳت واڌُو رام جو به پوئلڳ ٿي ويو ھو جيڪو ھڪ اڻپڙھيل دڪاندار منجھان ساڌُو بڻجي ويو جنھنکي ڀائي ھريرام ”سچ جو سوداگر“ سمجھندو ھو ـ اھڙن ساڌُن جي رھنمائيءَ ۾ ڀائي ھريرام به وڏي مرتبي وارو ساڌُو بڻجي ويو ھو جنھن جا وڏي تعداد ۾ پوئلڳ پيدا ٿي ويا، ھڪ ويب سائيٽ ٻڌائي ٿي ـ
ڀائي ھريرام بابت ڊِي ايڇ بُوتاڻيءَ جو به 1981 ۾ ھڪ ڪتاب Baba Hariram – Saint of Sindh ڇپيل آھي جيڪو آن لائين موجود ناھي ۽ دھليءَ ۾ ان جي پبلشنگ ڪمپنيءَ وٽان به اھو ڪتاب وڪامجي چُڪو آھي ـ
ڀائي ھريرام جا پنج ڇھه چيلا ھوندا ھئا جن مان مُکيه چيلو ڀائي شِيوارام ھو، جيڪو ننڍي کنڊ جي ورھاڱي کان ٿورڙو اڳ 19 جُون 1947 تي ڀائي ھريرام جي لاڏاڻي کان پوءِ سندس گادي نشين ٿيو ڇو ته ڀائي ھريرام جي پوٽي ڀائي ھِردارام گادي نشين ٿيڻ کان انڪار ڪيو ھو ـ
سرڳواسي گوبند مالھيءَ، جنھن جو جنم ٺاروشاھه ۾ ٿيو ۽ ورھاڱي وقت ھندستان لڏڻ تائين جوانيءَ جا ڪيترائي ورھيه اُتي گذاريائين، پنھنجي جيون ڪٿا ”ڳالھيون پنھنجي ڳوٺ جون“ ۾ به ڀائي ھريرام جو ذڪر ڪيو آھي، جنھن سان کيس سندس والد ملايو ھو ته جيئن ھُو کانئس ڪي روحاني رمزون سکي سگھي ـ گوبند مالھيءَ جي پُڦي ڀرين ۾ رھندي ھئي ۽ گوبند سال اڌ ڀرين ۾ پنھنجي پُڦيءَ وٽ رھي ويو ھو ـ
”بابا ھريرام سنياسي ھو پر ھڪ قسم جو ڪرم يوگي ھو ـ ھُو ڏيا وارو شخص ھو جنھن لاءِ مشھور ھو ته ھن ڪام تي ضابطو رکڻ لاءِ اندريءَ کي سُئو ھڻي ڪڍيو ھو ـ ھُو ڌڱُ مڙس ھو ۽ سندس وڏي دھشت ھوندي ھئي ـ ھڪ ڀيري جڏھن چار ڌاڙيل مٿس چڙھائي ڪري آيا ته ھن لٺبازيءَ سان کين ڀڄائي ڪڍيو ھو،“ گوبند لکيو ـ
ڀائي ھريرام عورتن کي مٿو ٽيڪڻ نه ڏيندو ھو ـ چوندو ھو،”سِر جھڪائڻو اٿَو ته ھڪ ڀڳوان آڏو جھڪايو ۽ ٻيو پنھنجي مڙس آڏو ـ“ مردن جي مُڇون ڪوڙائڻ تي به ڏاڍو ڏمربو ھو ـ چوندو ھو،”جن ڪُوڙايون مُڇون، تِن کان خبرون ڪھڙيون پُڇون؟“ سندس عقيدو ھو ته واندو ويھڻ معنى شيطان کي پاڻ وٽ دعوت ڏيڻ ـ پاڻ ته واندو ڪونه ويھندو ھو پر پنھنجي شرڌالن کي به واندو نه ڇڏيندو ھو ـ پھرين گھڻو وقت ڀرين ۾ رھندو ھو پر پوءِ ٺاروشاھه ۾ رھڻ لڳو جتي مارڪيٽ کان چڱو پري نولکي واھه جي پرئين ڪپ تي سندس شاھي باغ ھو جنھن کي بابا ھريرام جو باغ يا بابا ھريرام جو ديرو سڏيندا ھئا ـ باغ جي مُنھن وٽ ئي ٽي پڪسريون جڳھيون ٺھيل ھيون جن مان ھڪ مندر ھو جنھن ۾ پنجويھه ٽيھه شرڌالو (عقيدتمند) ھڪ ئي وقت ويھي سگھندا ھئا ـ ان کانپوءِ رھائش واري جاءِ ھئي جنھن ۾ ھڪ ڪمرو خاص سندس رھڻ لاءِ، ٻيو سندس چيلن جو ۽ ٽيون ٻاھران ايندڙ ياترين لاءِ، جيڪي ڪجھه ڏينھن سندس صحبت ۾ رھڻ گھرندا ھئا ـ پرڻيل زالون خواھه ڪنواريون ڇوڪريون گرنٿ صاحب کي مٿو ٽيڪي وڌ ۾ وڌ لنگر کائڻ يا پرساد وٺڻ لاءِ رنڌڻي تائين اچي سگھنديون ھيون ـ
ڀرين ۾ بابا ھريرام جو مُکيه عقيدتمند ھو ٺاڪر گُرسھاڻي ـ ڪرشن کٽواڻيءَ جي پيءُ عيدن داس جي به منجھس وڏي عقيدت ھئي جيڪو ڪراچيءَ مان خاص اچي ڏينھن جا ڏينھن وٽس ديري تي رھندو ھو ـ بابا ھريرام به ڪراچيءَ ويندو ھو ته عيدن داس وٽ ئي رھندو ھو ـ گوبند مالھيءَ پنھنجي باري ۾ لکيو آھي ته بابا ھريرام سان سندس گھڻي عقيدت ڪانه ھئي، پر ھُو رُڳو سندس خاص چيلي ڀائي گنوءَ جو راڳ ٻُڌڻ لاءِ ڪڏھن ڪڏھن ديري تي ويندو ھو ـ اھو ئي ڀائي گنو ھو جيڪو بابا ھريرام جي ديھانت کانپوءِ شيوا رام جي نالي سان گاديءَ تي ويٺو ۽ ورھاڱي کانپوءِ راجسٿان جي علائقي ڀيلواڙ ۾ وڃي ديرو ٺاھيائين ـ شيوا رام به عمر ڀر ڪم کي بندگي سمجھندو رھيو ـ سندس ديھانت 1980 واري ڏھاڪي ڌاري ٿيو ـ
بابا ھريرام سان گھڻي عقيدت نه ھوندي به گوبند مالھي سندس واکاڻ ڪندي لکي ٿو ته ياترين ۽ عقيدتمندن سان بابا ھريرام جو وھنوار ڏاڍو وڻندڙ ھوندو ھو ـ
ورھاڱي سنڌ جا شھر، وستيون واھڻ ته خالي ڪرائي ڇڏيا پر مندر ۽ گُردوارا به ويران ٿي ويا ـ ڀائي ھريرام جي درٻار جو به ڪو والي وارث ڪونه رھيو ڇو ته ڀائي شيوارام به وڃي راجسٿان جا وڻ وسايا جتي ھن پنھنجي گُرو ڀائي ھريرام جي نالي پٺيان درٻار تعمير ڪرائي ـ ڀرين ۾ ڀائي ھريرام جي درٻار شھر جي وچ ۾ (موجوده راجپوت پاڙي ۾) پوسٽ آفيس جي عمارت جي سامھون ھوندي ھئي ـ پوسٽ آفيس جي عمارت ته اڄ به موجود آھي پر ڀائي ھريرام جي درٻار جي عمارت ھڪ ڏينھن ھندستان مان آيلن منجھان ھڪ شخص کِنوءَ کي ڪليم ۾ ملي وئي جنھن ان جي جاءِ تي نئين رھائشي عمارت جوڙي ورتي ـ درٻار ڀرسان ھڪ وڏو کوھه به ھوندو ھو جنھن ۾ ھيٺ لھي وڃڻ لاءِ ڏاڪڻ به لڳل ھوندي ھئي ـ وقت گذرڻ سان گڏ اھو کوھه به لَٽجي ويو ـ
ڀائي ھريرام جي درٻار جڏھن غيرآباد پئي ھئي ته ماڻھو انھيءَ عمارت مان قيمتي ڪاٺ، پٿر ۽ ٽائيلون به ڪڍي ويا ۽ پڇاڙيءَ ۾ رُڳو کنڊر وڃي بچيا ـ
ڀائي ھريرام جي درٻار واري ھنڌ ھاڻي ڀرين واري ٽائون ڪميٽيءَ جي ڪائونسلر حاجي صغير رائو جو گھر تعمير ٿيل آھي، جيڪو کِنوءَ جي اولاد منجھان آھي ـ
سال 2007 يا 2008 ۾ انڊيا مان ھڪ وفد آيو ھو جيڪو صغير رائو وٽ ترسيو، ان علائقي جي وڊيو رڪارڊنگ به ڪئي ۽ وڃڻ وقت درٻار واري ھنڌ جي ڪچي مٽي ۽ نلڪي جو پاڻي به کڻي ويو ـ ھنن اجمير ۾ تعمير ڪيل ڀائي ھريرام درٻار جو فوٽو به آندو ھو ـ
ڀرين جا ڪيترائي بزرگ ڀائي ھريرام جي درٻار جو ذڪر ڪندي ٻڌائن ٿا ته درٻار پوسٽ آفيس جي ويجھو ھوندي ھئي جتي پپر جو ھڪ وڏو وڻ به ھوندو ھو ۽ درٻار ويجھو ڳئون به بيٺل ھونديون ھيون ۽ ڀائي ھريرام پاڻ سِک ياترين کي کير پياريندو ھو ـ پِپر جي وڻ ڀرسان ئي وڏو کوھه به ھوندو ھو جنھن تي نار لڳل ھو ـ ڀرپاسي جي رھواسين جي بزرگن کان ان زماني ۾ ڀائي ھريرام جي درٻار مان صبح شام ٽليون وڄڻ جا آواز اڄ به ڪونه وسريا آھن ـ بزرگن جو چوڻ آھي ته ورھاڱي جي نتيجي ۾ ھتان جا سنت لڏي ويا ۽ درٻار جي عمارت خالي ٿي وئي پر ان عمارت جي ھڪ ڪمري کي ڪافي وقت تائين تالو لڳل ڏٺو ويو ـ ھڪ ڀيري ھندستان مان ان درٻار جا ڪي پوئلڳ آيا جن ان ڪمري کي کولڻ جي خواھش ڏيکاري ۽ موٽ ۾ انھيءَ جي ھر قيمت ادا ڪرڻ جي آڇ ڪئي پر نون مالڪن اجازت نه ڏنن ـ چيو وڃي ٿو ته بعد ۾ اھو ڪمرو کوليو ويو ته ان منجھان ڪيترائي سونا زيور نڪتا جيڪي شايد ڀائي ھريرام جي حياتيءَ ۾ ماڻھن امانت طور رکرايا ھئا ـ ڳالھه پراڻي آھي، اصل خبر خدا کي ۽ نَون مالڪن کي ـ