سياسي تاريخ
سياسي تاريخ جي اڀياس لاءِ سياست جي تشريح ضروري آھي ـ سياست ڇا آھي؟ مختلف ڊڪشنرين جي تشريح موجب ڪنھن به ملڪ يا معاشري ۾ اقتدار لاءِ ھلندڙ سرگرمين، مرڪزي، صوبائي يا مقامي سطح تي حڪومتي نظام ھلائڻ، سياسي پارٽين جون سرگرميون، ملڪ جا اندروني توڙي بيروني معاملا ۽ ڊپلوميسي سياست جي دائري ۾ اچن ٿا ـ انھيءَ تشريح جي روشنيءَ ۾ جيڪڏھن دنيا ۾ سياست جي تاريخ يا انھيءَ جي ابتدا جو جائزو وٺجي ٿو ته معلوم ٿئي ٿو ته جڏھن کان مصر، سمير ۽ سنڌو تھذيبن جنم ورتو ۽ غير رياستي سماجن رياستي سماجن جي شڪل اختيار ڪرڻ شروع ڪئي تڏھن دنيا ۾ سلطنتن، سندن سرحدن ۽ اقتداري گھراڻن به وجود ۾ اچڻ شروع ڪيو ـ انھيءَ عمل جي نتيجي ۾ دنيا اندر مختلف ملڪن جي شڪل ۾ نيون جاگرافيائي تبديليون به آيون ۽ انھن ملڪن ۾ سياست جو به بنياد پيو جيڪا ھزارين ورھين جي ارتقائي سفر کانپوءِ ويھين صديءَ ۾ جمھوري معاشرن جي وجود ۾ اچڻ کانپوءِ اڄوڪي شڪل ۾ موجود آھي ـ انھيءَ جو مطلب ته سياست انھيءَ وقت به ھئي جڏھن سلطنتون ھيون ۽ اقتدار ڪِن گھراڻن جي ھٿن ۾ ھوندو ھو، بادشاھي طرز جون حڪومتون ھونديون ھيون، اقتدار تي قبضي جا ٻيا به ڪي گھراڻا يا شخص دعويدار ھوندا ھئا ۽ محلاتي سازشن توڙي جنگين جي نتيجي ۾ اھو اقتدار ٻين گھراڻن جي ھٿن ۾ منتقل ٿي ويندو ھو ـ ويھين صديءَ کان ته سياست جو علم سوشل سائنس جو ھڪ اھم حصو بڻجي ويو جيڪو ان وقت کان دنيا جي ھر يونيورسٽيءَ ۾ پڙھايو وڃي ٿو ـ
سنڌ ملڪ کي به انھيءَ عمل کان الڳ نٿو سمجھي سگھجي ۽ تاريخ انھيءَ جي شاھد آھي ـ اھڙي طرح سنڌ جي ساھتي پرڳڻي جي تاريخ به گھڻو ڪجھه ٻڌائي ٿي ته ڀرين جو ننڍڙو علائقو به بادشاھتن، جنگين ۽ اقتدار جي تبديلين جو اکين ڏٺو شاھد آھي ـ ساھتيءَ جو ھيءُ خطو ھزارين ورھين کان ھڪ تھذيب، علم ۽ وڻج واپار جو مرڪز رھيو آھي ـ عربن جي ڪاھه کان اڳ توڙي پوءِ جي تاريخ ھن خطي جي اھميت کي اُجاگر ڪري ٿي ـ رُڳو ڀرين جي ئي ڳالھه ڪجي ته به ھتي جو قديم قلعو، عربن جي لشڪر جي آمد ۽ جنگ، سومرن، سمن، ترخانن، مغلن، ڪلھوڙن ۽ ميرن جي صاحبي توڙي اڻويھين صديءَ ۾ (30 جنوري 1843 تي) چارلس نيپئر جي اڳواڻيءَ ۾ انگريز لشڪر جو پڙاءَ ۽ آغا خان اول جي ساڻس ملاقات تائين جي تاريخ ٻڌائي ٿي ته ڀرين جي علائقي جو ھڪ سياسي ڪردار به رھيو آھي ـ ان ڳالھه کي ئي مثال ڪري وٺي سگھجي ٿو ته سر چارلس نيپئر جڏھن لشڪر وٺي حيدرآباد تي ڪاھه ڪرڻ لاءِ نڪتو ۽ ڀريا ۾ پڙاءُ ڪيائين ته ھتي ڪابه ويڙھه يا رتوڇاڻ نه ٿي، جنھن جو مطلب ته ڀريا جي ان وقت جي قيادت يا چئجي ته چڱن مڙسن ۽ جاگيردارن پنھنجي ۽ شھر جي سلامتيءَ لاءِ پڪ ئي پڪ انگريز جنرل سان مفاھمتي لاڳاپا رکيا ھوندا ـ انھيءَ وقت ساھتي پرڳڻي جو اھو حصو ھونئن به خيرپور جي ميرن جي صاحبيءَ ۾ شامل ھو ۽ خيرپور جي ميرن جو انگريزن سان اتحاد ھو ـ ٽالپرن جي زماني ۾ ڀرين جي سيد امام علي شاھه جو نالو ھڪ وڏي جاگيردار طور آڏو اچي ٿو جنھن کانپوءِ سيد مراد علي شاھه ھڪ وڏي بااثر زميندار طور نالو ڪمايو جنھن کي انگريزن خانبھادر جو لقب به ڏنو ھو ـ ان حساب سان به ھتان جي چڱن مڙسن جا مير صاحبن توڙي انگريزن سان سياسي ۽ سفارتي واسطا رھيا ـ نوشھري فيروز شھر جو اڏيندڙ فيروز فقير (فيروز ويرڙ) ڪلھوڙن جي
صاحبيءَ جو بااثر ماڻھو ۽ اعلى عھديدار ھو جنھن ھيءُ علائقو فتح ڪري، نئون شھر اڏي، ان کي پنھنجو ھيڊڪوارٽر ٺاھيو ـ ڪلھوڙا حڪمرانن منجھان ئي ھڪ ميسيد نورمحمد شاھه، سال 1949 ۾ سنڌ جي وزارت ملڻ کانپوءِ ڀرين ۾ نوابشاھه ضلعي جي معززين سان گڏ جن ۾ ساڄي پاسي ٽئين نمبر تي مرحوم حاڪم علي زرداري به ويٺل آھيسيد نورمحمد شاھه، سال 1949 ۾ سنڌ جي وزارت ملڻ کانپوءِ ڀرين ۾ نوابشاھه ضلعي جي معززين سان گڏ جن ۾ ساڄي پاسي ٽئين نمبر تي مرحوم حاڪم علي زرداري به ويٺل آھيان عطر خان 1757 ۾ اقتدار سنڀاليو ته نوشھري فيروز کي پنھنجو تختگاھه بنايو جڏھن ته 1783 ۾ھالاڻيءَ واري جنگ ۾ ڪلھوڙن کي شڪست ڏيڻ بعد مير فتح علي خان ٽالپر به ڪجھه وقت نوشھري کي پنھنجو مرڪز ٺاھيو ھو تنھنڪري سمجھي سگھجي ٿو ته نوشھري کان صرف ڇھه ميل (ڏھه ڪلوميٽر) پري ڀرين شھر جو نوشھري سان گھڻو وھنوار ھو ۽ ھتان جي چڱن مڙسن جا ڪلھوڙا توڙي ٽالپر حڪمرانن سان سياسي تعلقات ھئا ـ اھو ئي نوشھرو آھي، جتي 1740 (محقق ڪلا ٿائراڻي پنھنجي ڪتاب British Political Missions to Sindh۾ 1739 لکي ٿو) ۾ ايراني جارح نادر شاھه ۽ 1753 (ڪلا ٿائراڻي1747 لکي ٿو ۽ ڪي 1755 لکن ٿا) ۾ افغان جارح احمد شاھه درانيءَ سنڌ مٿان ڪاھڻ وقت پڙاءَ ڪيا ھئا ـ ابداليءَ ته نوشھري ۾ پڙاءَ دوران مُرادياب خان ڪلھوڙي کي سنڌ جون واڳون ڏيڻ جي منظوري ڏني ھئي ـ ھڪ ليکڪ سھيل ظھير لاريءَ جي تحقيق موجب احمد شاھه ڪلھوڙن جي تختگاھه محمدآباد ۾ اچي ديرو ڄمايو جتان ميان نور محمد ڪلھوڙو ٿر ڏانھن ڀڄي ويو ۽ ديوان گدو مل کي احمد شاھه سان سفارتي ڳالھين لاءِ موڪليائين ـ احمد آباد جو وجود ھاڻي ته ڪونھي پر چيو وڃي ٿو ته اھو شھر موجوده شاھپور جھانيان جي ويجھو ڪنھن ھنڌ ھو ـ
چچ گھراڻي کان عربن جي راڄ تائين ھن خطي جو احوال ته اڳئي بحث ھيٺ آيل آھي، پر ان کانپوءِ جيڪي دور گذريا، تن جون تاريخون ھن ريت آھن: سومرن جو دور 1054 عيسوي کان شروع ٿيو؛ 1351 ۾ سمن اقتدار سنڀاليو؛ 1519 ۾ شاھه بيگ ارغون سنڌ تي قابض ٿيو؛ 1540 ۾ ھمايون بادشاھه سنڌ کي پنھنجو ڏن ڀَرُو بنايو؛ 1555 ۾ ترخانن قبضو ڪيو؛ 1590 ۾ اڪبر بادشاھه سنڌ کي دھليءَ جي تابع ڪيو؛ 1730 ۾ نور محمد ڪلھوڙو ساليانو ڏن ڀرڻ جي شرط تي اقتدار ۾ آيو؛ 1740 ۾ نادر شاھه سنڌ تي ڪاھه ڪئي؛ 1750 ۾ سنڌ افغانستان جي ماتحت ٿي وئي؛ 1786 ۾ ٽالپرن ڪلھوڙن جو تختو اونڌو ڪيو ۽ 1843 ۾ انگريزن سنڌ فتح ڪري ورتي (حوالو ٽي پوسٽنس، ڪتاب ”پرسنل آبزرويشنس آن سنڌ“) ـ ڪتابن ۾ تاريخن ۾ ڪجھه فرق ملن ٿا پر ھتي صرف اھو ٻڌائڻو آھي ته ھر دور ۾ ساھتي پرڳڻي ۽ ڀريا جو سياسي طور انھن حڪمرانن سان لازمي طور واسطو پوندو رھيو آھي ـ
پراڻي زماني جي سياست جو ٻيو پھلو پئنچائتي يا پنگتي سرشتو آھي ـ اڀياس ٻڌائي ٿو ته ٽي سئو ورھيه قبل مسيح ۾ به دنيا اندر پئنچائت جو سرشتو موجود ھو جنھن کي سنسڪرتيءَ ۾ ”گرام پريشد“ سڏيو ويو جنھن لاءِ پوءِ پئنچائت اکر استعمال ٿيو جنھن جو مطلب ئي آھي پنج ماڻھن جو گروپ ـ پئنچائت جي ذميواري ھوندي آھي مقامي طور مسئلا ۽ تڪرار نبيرڻ ـ مغلن جي دور ۾ به سموري ھندستان جي ٻھراڙين ۾ پئنچائتي سرشتو رائج ھو ـ سنڌ ۾ به سومرن، سمن ۽ پوءِ ترخانن توڙي ٽالپرن ۽ ميرن جي صاحبيءَ ۾ پنگتين ۽ پئنچائتن جو سرشتو موجود ھو ۽ ان حساب سان سنڌ جي ساھتي پرڳڻي ۾ به لازمي طور ڳوٺن ۾ پئنچائتون ھيون جنھن جون ثابتيون سنڌ تي انگريزن جي مڪمل قبضي کانپوءِ سموري ساھتيءَ سميت ڀرين ۾ پئنچائتن جي موجودگيءَ مان ملن ٿيون ۽ اھي پئنچائتون ئي ان زماني جا سياسي ادارا ھئا ڇوته انھيءَ زماني ۾ سياسي پارٽين جو جنم ڪونه ٿيو ھو ـ انھن ئي پئنچائتن جي چڱن مُڙسن جو ملڪ جي اقتداري ڌرين سان سياسي لاڳاپو ھو ـ
ڀرين ۾ ميرن جي صاحبيءَ تائين واري زماني جي سياسي، سماجي ۽ پنگتي ڪردارن بابت معلومات نٿي ملي تنھنڪري ھتي انگريزن جي زماني کان اڄ تائين ڀرين جي سياسي تاريخ جو جائزو وٺبو جنھن سان ڪجھه ڪردار ۽ سياسي واقعا آڏو اچن ٿا ـ
ھندستان جي وائسراءِ لارڊ رپن Lord Ripon ( 1880کان 1884) ننڍي کنڊ ۾ ميونسپالٽيون قائم ڪيون ھيون جن 1885 کان ڪم شروع ڪيو ھو ـ کيس مڪاني ادارن واري سرشتي جو باني سڏيو وڃي ٿو، جنھن ڳوٺن ۾ پئنچائتي نظام کي به ٻيھر جياريو ھو ـ انھيءَ لاءِ ھن 1882 ۾ نوان ضابطا لاڳو ڪيا ھئا ـ ان نئين سرشتي تحت نوشھري فيروز تعلقي جي ڪجھه وڏن شھرن ۾ به ميونسپالٽيون ٺھيون جيڪي پوءِ ختم ڪري ڇڏين ـ ڀرين ۾ به ميونسپالٽي ھئي جنھن جو ميمبر ديوان ھيرانند نوتنداس زميندار ھو جيڪو ساھتي پرڳڻي جي پئنچائت جو ھڪ مکيه ماڻھو ھو ـ کانئس پوءِ سندس ننڍو ڀاءُ ديوان کيمچند (ديوان نوتنداس جو چوٿون نمبر پُٽ) ساھتيءَ ۾ برک ھو ـ ڀرين جي سينيٽري ڪاميٽيءَ سان گڏ انگريزي اسڪول جي مئنيجنگ ڪاميٽيءَ جو ميمبر به ھو ۽ علمي توڙي پئنچائتي ڳالھين ۾ گھڻو بھرو وٺندو ھو ـ سال 1903 ۾ سندس ديھانت کانپوءِ سندس پُٽ ديوان پھلاج راءِ نروار ٿيو جنھن انجنيئرنگ جي ڊگري وٺي سرڪاري نوڪري ڪئي ۽ محنت ۽ ايمانداريءَ ڪارڻ سرڪار کان راءِ بھادر جو لقب ماڻيو ـ ھن پوءِ پينشن وٺي ڀرين ۾ رھي تعليم ۽ پنگتي معاملن تي ڌيان ڏنو ـ سال 1916 ۾ پھلاج راءِ جي ديھانت کانپوءِ سندس چئن پٽن مان ھڪ قيمتراءِ، جنھن جو جنم 1897 ۾ ٿيو ھو، جاتيءَ ۾ زمينداري سان گڏ لوڪل بورڊ جي ميمبريءَ کانپوءِ ورھاست ۾ ڀرين جي زمين ملڻ تي 1933 ۾ ھتي اچي آباد ٿيو ۽ ڀرين جي سينيٽري ڪاميٽيءَ جي چيئرمن جي عھدي تي رھيو ـ
ھڪ اھم ڳالھه ھيءَ آھي ته ان زماني ۾ ڀرين، نوشھري توڙي سموري ساھتي پرڳڻي ۽ سنڌ جي مختلف شھرن ۾ پئنچائتن جو ڄار وڇايل ھو، جن جو وري پاڻ ۾ ويجھو رابطو ھوندو ھو ـ ڀريا سميت نوشھري جا ٻيا شھر ۽ ڪيترائي ڳوٺ ۽ انھن جون پئنچائتون پاڻ ۾ صلاح مصلحت ۾ ٻِٽ رھنديون ھيون ـ ڪنڊياري ۽ موري تعلقن توڙي گمبٽ، صوڀيديري ۽ سيٺارجا وارن کي به ساھتيءَ ۾ ليکيندا ھئا جڏھن ته موري تعلقي جا ٻه ڳوٺ چنيجا ۽ پرڻ ته خاص نوشھري سان ٻڌل ھئا جنھن جو مطلب ته ان سموري علائقي جون پنگتيون پاڻ ۾ ٻڌل ھيون ـ اھڙي طرح وري سموري سنڌ سطح تي ”سنڌ ھندو پئنچائت فيڊريشن“ جي نالي سان سندن تنظيم قائم ھئي ـ نه رُڳو ايترو پر انھن پئنچائتن ۽ سندن فيڊريشن جو ھندستان جي ٻين علائقن ۾ قائم پنگتين سان به رابطو ھو ـ انھيءَ جو مثال 29 ڊسمبر 1913 تي ڪراچيءَ ۾ ڪوٺايل انڊين نيشنل سوشل ڪانفرنس مان ملي ٿو جنھن ۾ سموري ھندستان مان پنگتي اڳواڻ شريڪ ٿيا ھئا ـ ھن ڪانفرنس ۾ ديوان ڪوڙو مل چندن مل به شريڪ ٿيو ھو جنھن کي چيئرمن چونڊيو ويو ھو ـ ديوان ڪوڙي مل انگريزيءَ ۾ انھيءَ ڪانفرنس کي خطاب ڪيو ھو جنھن ۾ ھن پئنچائتن جي خامين کي دُور ڪرڻ ۽ ملڪ جي بھبود لاءِ ڪيتريون ئي ڪارائتيون تجويزون ڏنيون ھيون ـ ديوان ڪوڙيمل آڪٽوبر 1899 ۾ سرڪاري عھدي تان رٽائرمينٽ وٺي وري پنگتي ڪمن تي ڪُل وقتي ڌيان ڏيڻ شروع ڪيو ھو جنھن دوران ھن نه رُڳو غير سرگرم پئنچائتن کي سرگرم ڪيو پر نوشھري بلڪ سموري ساھتي پرڳڻي ۾ نيون پئنچائتون به کوليون ـ نوشھري سميت ڪن پئنچائتن ۾ اندروني اختلاف به ديوان ڪوڙومل سرچاءَ ڪرائي ختم ڪرائيندو ھو ـ اھڙي طرح سموري ساھتي پرڳڻي جي پئنچائتن جو بار مٿس ھو ـ خود آل انڊيا نيشنل ڪانگريس شروع کان وٺي پئنچائتن جي قيام تي زور ڏيندي رھي ھئي ۽ انھن ئي پئنچائتن ذريعي عوامي سطح تائين ان جو رابطو رھندو آيو ھو ـ سال 1936 ۾ بمبئيءَ کان سنڌ جي علحدگيءَ کانپوءِ به ڪانگريس ھڪ ڀيرو وري پئنچائتن کي منظم ڪرڻ لاءِ سرگرم ٿي ھئي ۽ 19 مارچ 1940 تي سنڌ واري ڪانگريس ڪميٽيءَ ضلعي سطح تي پنھنجي ڪميٽين ذريعي پئنچائتن کي سرگرم ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ھو جنھن تحت ڳوٺاڻن علائقن ۾ پئنچائتن جي مدد سان نمائشون لڳائڻ، لائبريريون ۽ نائيٽ اسڪول کولڻ، ڳوٺاڻين صنعتن کي جيئارڻ ۽ ميڊيڪل ڪئمپون ھڻڻ جا ڪم شروع ڪرڻا ھئا ـ
ڀرين جي پئنچائت جو به ڪانگريس سان ويجھو لاڳاپو ھو ـ جڏھن گانڌيءَ جي سڏ تي سڄي ھندستان ۾ انگريز راڄ خلاف سِول نافرمانيءَ واري ھلچل شروع ٿي ته ڀرين واري پئنچائت توڙي ساھتي پرڳڻي جي ٻين پئنچائتن انھيءَ جي ڀرپور موٽ ڏيندي ڪانگريس جي فيصلن تي عمل ڪرڻ شروع ڪيو ھو ـ انھيءَ جو ھڪ مثال نوشھري فيروز جو آھي جتي 1921 ۾ مختيارڪار دڪاندارن کان ٽيڪس جي اوڳاڙيءَ لاءِ شھر ۾ نڪتو ته ھنن پنھنجا دُڪان بند ڪري ڇڏيا ـ ڀريا جي پئنچائت ان کان به گھڻو اڳتي نڪري وئي ـ ڪانگريس جي فيصلي موجب انگريز سرڪار جي قائم ڪيل عدالتن جو به بائڪاٽ ڪري پئنچائتن کي پنھنجون الڳ مصالحتي عدالتون قائم ڪري سِول توڙي فوجداري قسم جا ڪيس اُڪلائڻا ھئا ـ ان فيصلي تي عمل ڪندي ابتدائي طور ھڪ مصالحتي عدالت ڪياماڙي ڪراچيءَ ۾ ۽ ٻي عدالت صرف ڀرين ۾ قائم ٿي جڏھن ته ٽين عدالت دادوءَ ۾ ڪافي وقت کانپوءِ لڳائي وئي ـ فبروري 1921 ۾ ڀرين جي پئنچائت عدالتن جي بائڪاٽ تي عمل لاءِ ھڪ گڏجاڻي ڪوٺائي ٺھراءُ بحال ڪيو ھو ته ڪوبه ماڻھو سرڪاري عدالتن ۾ سِول يا فوجداري مقدمو داخل نه ڪندو ۽ جيڪڏھن ڪنھن به شخص ان فيصلي جي ڀڃڪڙي ڪئي ته ان تي ھڪ سئو ھڪ رُپيا ڏنڊ وڌو ويندو ۽ ڏنڊ نه ڀرڻ جي حالت ۾ ان کي برادريءَ مان ڪڍيو ويندو ـ ڀرين جي مصالحتي عدالت ھلچل دوران ڪيترائي ننڍا ننڍا سِول ۽ فوجداري مقدما اُڪلايا ھئا ـ سِول نافرمانيءَ واري ھلچل ۾ ڪانگريس کي پئسن جي به ضرورت پوندي ھئي جنھن ۾ پڻ سنڌ ڀرپور نموني عطيا ڏيندي ھئي ـ رُڳو جولاءِ 1921 ۾ سڄي سنڌ مان ٻه لک، ست ھزار، پنج سئو اُڻيتاليھه رُپيا گڏ ڪري ڏنا ويا جنھن ۾ ڀرين سميت ساھتي پرڳڻي جي پئنچائتن جو پنج ھزار ڇھه سئو رُپيا چندو به شامل ھو ـ ان وقت جي حساب سان اھا وڏي رقم ھئي ـ
ڀرين سان گڏ ڪنڊياري واري پئنچائت به سرگرم رھي ـ سال 1936 ۾ جڏھن پنڊت جواھر لال نھرو اُتي آيو ته ڊگھي مسافريءَ جي ڪري ٿڪل ھئڻ سبب ھن گھوڙي تي چڙھي شھر جو گشت ڪرڻ کان انڪار ڪيو، جنھن تي اُتان جي پئنچائت ڪاوڙ ۾ سندس آجياڻي واري جلسي ۾ سپاسنامو پيش ڪرڻ کان نابري واري ڇڏي ۽ جڏھن نھروءَ چيو ”اڇا ڀائي اڇا“، تڏھن شام جو سندس آڏو آجياڻي واري تقرير ڪئي وئي ـ ڪنڊياري ۾ ئي 29 ۽ 30 مئي 1937 تي سنڌ صوبائي ڪانگريس ڪميٽيءَ جي گڏجاڻي ٿي ھئي جنھن ۾ سنڌ اسيمبليءَ ۾ ڪانگريس جي ميمبرن ھٿان اھم مسئلن تي آواز اُٿارڻ جو فيصلو ڪيو ويو ھو ـ انھن مسئلن ۾ عوام جي ڀلائيءَ لاءِ اُپاءَ وٺڻ، بيروزگاريءَ کي ختم ڪرڻ، ڍل گھٽائڻ، سرڪاري بدعنواني ۽ رسائي توڙي ھارين مٿان مڙھيل لپو ۽ ڇيڙ ختم ڪرڻ، سرڪاري آفيسرن جون وڏيون پگھارون گھٽائي ماتحت ملازمن کي وڌيڪ سھولتون ڏيڻ سان گڏ زرعي مسئلا شامل ھئا ـ ڪنڊياري ۾ اھڙو اجلاس رکڻ مان ڪانگريس جو مقصد ٻھراڙين جي عوام سان رابطا پيدا ڪرڻ ھو ـ اجلاس ۾ سنڌ کان ٻاھر جي ڪانگريسي اڳواڻن کي به دعوت ڏني وئي ھئي ـ
ساھتي پرڳڻو حقيقت ۾ تمام گھڻو اڳ کان سياسي ۽ سماجي معاملن ۾ سرگرم رھيو، جنھن ۾ ڀرين جي شخصيتن جو اھم ڪردار ھوندو ھو ـ ھندستان ۾ آل انڊيا نيشنل ڪانگريس جو بنياد 1885 ۾ رکيو ويو ھو، جنھن ۾ پڻ ديوان ڪوڙو مل سرگرم ھو، جنھن جو ذڪر اڳتي ٿيندو، پر انھيءَ کان پنج ورھيه اڳ 1880 ۾ سنڌ سڀا ٺھي ھئي، جنھن جو اجلاس ڪراچيءَ ۾ ڪوٺايو ويو ھو ـ ھندو، مسلمان، پارسي توڙي عيسائي سنڌ سڀا جا ميمبر ھئا جن فيصلو ڪيو ھو ته حڪومتي، انتظامي ۽ سماجي مسئلن بابت عوام ۾ سجاڳي آندي ويندي جنھن لاءِ اخبارن ۽ رسالن ۾ ليکن، گڏجاڻين ۽ ٻيءَ ھر قسم جي پرچار وارا طريقا اختيار ڪيا ويندا ـ سنڌ سڀا جي اڳواڻن ان حوالي سان ڪراچي ۽ بمبئيءَ جي ميونسپل ڪارپوريشنن ۾ به پريزينٽيشن ڏني ھئي ـ سنڌ سڀا جي سرگرم اڳواڻن ۾ ديارام گدومل، حسن علي افندي ۽ ديوان ڪوڙومل به شامل ھو ـ سنڌ سڀا ھڪ سياسي ۽ سماجي تنظيم ھئي جنھن جي مقصدن ۾ عورتن جي حقن لاءِ آواز اُٿارڻ به شامل ھو ـ چيو وڃي ٿو ته ان وقت ان تنظيم ۾ سنڌ جون پنج ھزار عورتون ميمبر ھيون ـ
سال 1913 جي ئي ڊسمبر مھيني جي وڏي اھميت آھي جو مٿي ڄاڻايل انڊين نيشنل سوشل ڪانفرنس کان اڳ انڊين نيشنل ڪانگريس جو اٺاويھون آل انڊيا اجلاس به ڪراچيءَ ۾ ٿيو جيڪو 26، 27 ۽ 28 ڊسمبر تي ٽي ڏينھن ھليو ۽ ديوان ڪوڙو مل ان ۾ شريڪ رھيو ـ انھيءَ ڪانفرنس ۾ سڄي ھندستان مان ساڍا پنج سئو اڳواڻ شريڪ ٿيا ھئا جن ۾ سنڌ واري استقبالي ڪاميٽيءَ جا ٻه سئو ھڪ ميمبر به شامل ھئا ـ ھرچندراءِ وشنداس ان استقبالي ڪميٽيءَ جو چيئرمن ھو ـ ھيل تائين ديوان ڪوڙيمل جو تعليمي ۽ سماجي شعبن وارو ڪردار ئي آڏو آيل آھي پر ڪاڪي ڀيرومل جي ڪتاب ”سنڌ جي ھندن جي تاريخ“ ۾ انڊين نيشنل ڪانگريس جي ڪراچيءَ واري ان اجلاس جي ڇپيل تصوير ۾ ديوان ڪوڙيمل جي موجودگي ٻڌائي ٿي ته سندس انڊين نيشنل ڪانگريس توڙي انھيءَ جي ليڊرن سان به ويجھو تعلق ھو ـ انڊين نيشنل ڪنگريس جي ان ڪانفرنس ۾ غلام علي چاڳلا، سر آغا خان، محمد علي جناح، سيٺ ھرچند راءِ، نواب سيد محمد بھادر (ڪانگريس صدر)، ڊنشاواڇا، ڊي اي کاري، مڊولڪر ڀوپيندرناٿ باسو، لالا لجپتراءِ، مٿرداس جوھيري، ھيرانند کيمسنگ، آسودومل ريواچند، قيمتراءِ ڀوڄراڄ، ھرچندراءِ ٽھلرام، شيوارام ڏيونمل، لوڪا مل چيلارام، لالا موتيرام، چيلارام دلومل، جھامنداس ولڀداس، سريچند وشنداس ۽ اوجھا به شريڪ ھئا جن سان ديوان ڪوڙومل تصوير ۾ موجود آھي ـ انھيءَ ڪانفرنس ۾ ئي ھرچندراءِ وشنداس سنڌ کي بمبئيءَ کان الڳ ڪري ان جي ڌار رياست واري حيثيت بحال ڪرڻ جو مطالبو ڪيو ھو ـ ڪانگريس جو اجلاس ڪراچيءَ ۾ انھيءَ ميدان تي شاميانا ھڻي ڪيو ويو ھو جتي ھاڻي محمد علي جناح جي مزار آھي ـ
عام طور ھندستان ۽ خاص طور سنڌ جي سياسي معاملن ۾ ديوان ڪوڙيمل چندن مل ۽ سندس ڪٽنب جي ڪردار جو اندازو انھيءَ مان به ڪري سگھجي ٿو ته ديوان صاحب جي نُنھن امبرت ديوي عرف امبي کلناڻي نه رُڳو مھاتما گانڌيءَ ۽ ڪانگريس جي گھڻو ويجھو ھئي پر ھن سنڌ اندر ھلندڙ ھلچل ۾ سرگرميءَ سان حصو ورتو ـ امبي کلناڻي، جنھن جو جنم 1902 ۾ راءِ بھادر ڪُندن داس ڪيسواڻيءَ جي گھر ۾ ٿيو، ديوان ڪوڙيمل جي فرزند منوھر کلناڻيءَ جي گھرواري ھئي ـ سندس ديھانت 1984 ۾ ٿيو ـ امبي کلناڻيءَ سنڌ اندر ستياگرھه ھلچل ۾ ڀرپور ڪردار ادا ڪيو ھو جيڪا گانڌيءَ سموري ھندستان ۾ شروع ڪئي ھئي ـ
کلناڻي گھراڻي جو ھڪ ٻيو ڪردار ڊاڪٽر تُلجارام به آھي، جنھن کي دادا ڪيولرام رتنمل ملڪاڻي پنھنجي ڪتاب ۾ ”نوابشاھه جو“ ڄاڻايو آھي ـ خيال آھي ته ڊاڪٽر تلجارام ڀرين جو ھوندو، ڇو ته ڀريا ان وقت نوابشاھه ضلعي ۾ ھو ـ ڪيولرام ملڪاڻي لکي ٿو ته جڏھن پھرين مھاڀاري لڙائيءَ وقت مھاتما گانڌيءَ انگريزن جي جنگي قرضن وارن بانڊن جي حمايت ڪئي ۽ جنگي ڀرتين جي ميلن کي خطاب ڪرڻ شروع ڪيو ته سنڌ مان انھيءَ جي مخالفت ڪئي وئي ۽ ان مخالف آواز جي سرواڻي ڊاڪٽر تُلجارام ڪئي ھئي ـ وري جڏھن گانڌي بمبئيءَ ۾ ڪانگريس ڪميٽيءَ جي چونڊ پي وڙھي ته سندس انھيءَ ڪردار جي ڪري سنڌ جي نمائندن سندس چونڊ جي مخالفت ڪئي ـ ساھتيءَ جي ڪانگريسين سدائين پنھنجي سوچ ۽ فيصلن جو اظھار آزاداڻي نموني ڪيو ھو ـ مثال طور 1923 ۾ ڪانگريس جي سنڌ ڪميٽيءَ ۾ ساھتيءَ جي ميمبرن ڪميٽيءَ جي عھديدارن جي چونڊ تي اطمينان نه ھجڻ سبب استعيفا ڏئي ڇڏي ھئي ـ ڪانگريس ۾ ساھتي پرڳڻي کي به انھيءَ ڪري اھميت ڏني ويندي ھئي ۽ انھيءَ ڪري ئي سنڌ ڪانگريس ڪميٽيءَ پنھنجي ھڪ اجلاس ۾ فيصلو ڪيو ھو ته سنڌ کي نَوَن ضلعن ۾ ورھايو ويندو، جنھن ۾ ڪنڊيارو، مورو ۽ نوشھري فيروز تي مشتمل ساھتي ضلعو ۽ نوابشاھه جي باقي تعلقن تي ٻڌل نصرت ضلعو شامل ھوندو ـ اھو ساھتي پرڳڻو ئي ھو جنھن گانڌيءَ جي سڏ تي آڏاڻا ھنيا ـ نوشھري ۾ اھڙا کوڙ آڏاڻا ھئا جيڪي پوءِ ڪچو مال نه ملڻ ڪري بند ٿي ويا ـ
سال 1919 کان 1924 تائين ھلندڙ خلافت تحريڪ ۾ به ڀرين توڙي ساھتي پرڳڻي جي ٻين شھرن جي ھندو ۽ مسلم عوام گڏجي حصو ورتو ڇو ته گانڌيءَ سميت ڪانگريس جي ليڊرن به خلافت تحريڪ جي حمايت ڪئي ھئي ـ گانڌي ته حيدرآباد ۾ ڪوٺايل خلافت ڪانفرنس ۾ به شريڪ ٿيو ھو ـ سنڌ خلافت ڪميٽيءَ جڏھن پھرين آگسٽ 1920 تي سڄيءَ سنڌ ۾ ھڙتال ۽ جلسن جلوسن جو سڏ ڏنو ته ڀرين ۾ به ٻين شھرن جيان مڪمل ھڙتال ڪئي وئي ۽ جلسو ڪوٺايو ويو ـ ڪنڊياري، موري ۽ نوشھري ۾ ته اڪثر ھڙتالون ۽ جلسا ٿيندا ھئا ـ نوشھرو فيروز خلافت تحريڪ ۾ جيئن ته اڳرو ھو، تنھنڪري ستينءَ کان نائين جولاءِ 1921 تي ڪراچيءَ ۾ خلافت ڪانفرنس ۾ شرڪت کانپوءِ مولانا محمد علي ۽ سندس ڀاءُ شوڪت علي جڏھن دوري تي نڪتا ته محمد علي شھدادپور ويو ۽ شوڪت علي نوشھري فيروز پھچي ويو ھو ـ ڀرين ۾ جڏھن پھريون جلسو ٿيو ھو ته انھيءَ جي صدارت سيد انور علي شاھه ڪئي ھئي ـ (صدارت ڪندڙ سيد انور علي شاھه ڪٿان جو ھو، خبر نٿي پوي ڇو ته موجوده ايم پي اي سيد مراد علي شاھه ۽ سندن سئوٽ سيد انور علي شاھه موجب ان نالي سان انھيءَ زماني ۾ سندن گھراڻي جو ڪو به شخص ڪونه ھو) ـ ٻيو جلسو گُل محمد جي صدارت ۾ ٿيو ھو، جنھن ۾ سوامي گووندانند، نوشھري شھر جي قاضي خدابخش، مولوي عبدالخالق مورائي، مورو شھر جي ئي حاجي گُل محمد ڪيرئي، مٺياڻيءَ جي پير تُراب علي شاھه، ٺاروشاھه جي شيخ عبدالعزيز ۽ مير الھه بخش تقريرون ڪيون ھيون ـ
ساھتيءَ ۾ پنڊت جواھر لال نھروءَ کان اڳ مھاتما گانڌي به اچي چُڪو ھو ـ گانڌي پھرين کان ڇھين فبروري 1929 تائين ڪراچيءَ ۾ مختلف پروگرامن ۾ شريڪ ٿيڻ کانپوءِ ستين فبروريءَ تي جيڪب آباد، اٺينءَ تي شڪارپور، نائينءَ تي لاڙڪاڻي، يارھينءَ تي روھڙي ۽ ٻارھين فبروريءَ تي ٺاروشاھه ۽ ڀريا پھتو ۽ جلسن کي خطاب ڪيائين جڏھن ته ڀرين ۾ مختلف ماڻھن سان به مليو جن ۾ ھتان جو نوجوان زميندار سيد امام علي شاھه ولد سيد مراد علي شاھه ۽ درٻيلي واري سياستدان سيد ظفر علي شاھه جو والد سيد محمد علي شاھه به شامل ھئا ـ ڀريا ۾ تاريخي اسڪول ڪي سي اڪئڊميءَ جي ٻه سئو شاگردن گانڌيءَ کي سلامي ڏني ھئي ـ ڀرين کان علاوه گانڌي نوشھري فيروز به ويو جتي ھن عورتن جي گڏجاڻيءَ کي خطاب ڪرڻ سان گڏ پرسرام جي تصوير جو به مھورت ڪيو ھو، جنھن کانپوءِ تيرھين فبروريءَ تي ھن پڊعيدن ۾ عورتن جي گڏجاڻيءَ کي خطاب ڪيو ۽ پوءِ نوابشاھه، شھدادپور، ٽنڊي آدم، ٽنڊي محمد خان، حيدرآباد ۽ ميرپور خاص جو دورو ڪيو ھو ـ گانڌيءَ سان ھن سموري دوري ۾ سنڌ جو ھڪ وڏو اسڪالر ۽ سنڌي توڙي انگريزي ٻوليءَ جي پنجھتر ڪتابن جو ليکڪ ساڌُو واسواڻي گڏ ھو ـ
ڀرين توڙي سموري ساھتي پرڳڻي ۾ ھندو برادريءَ جون ته پئنچائتون ھيون ۽ انھن جي چڱن مڙسن جا مٿي تائين سياسي لاڳاپا ھوندا ھئا ۽ سندن خدمتن جي عيوض کين راءِ بھادر جھڙا لقب ملندا ھئا، پر مسلم برادريءَ واري پاسي کان ڀرين ۽ ڀرپاسي ۾ سنڌ جي ٻين شھرن جيان سيد يا ٻين ذاتين ۽ قبيلن جا زميندار ۽ وڏيرا ئي چڱن مڙسن جو ڪردار ادا ڪندا ھئا، جن جي پھچ حڪمرانن تائين ھوندي ھئي ـ ڀرين ۾ آباد سيد گھراڻو مٽيارين جي متعلوي سيدن جي شاخ سان تعلق رکندڙ آھي، جيڪي مٽياريءَ مان ھتي اچي آباد ٿيا ـ اھي ڪھڙي سن ۾ ھتي آيا، تنھن جي ڄاڻ ڪنھن کي به ڪانھي، پر يارھين پيڙھيءَ کان سندن ھتي آباد ھجڻ جو ٻڌايو وڃي ٿو ـ انھيءَ مان اندازو ڪري سگھجي ٿو ته سيدن جا ڪي بزرگ ڪلھوڙن ۽ ميرن جي صاحبيءَ کان به صديون اڳ ھتي اچي آباد ٿيا ھوندا ـ سيد مراد علي شاھه (موجوده زميندار ۽ ايم پي اي سيد مراد علي شاھه جو ڏاڏو)، جنھن 6 فبروري 1933 تي وفات ڪئي، پنھنجي زمينداري سڌاري عام ماڻھن سان لاڳاپا پيدا ڪري چڱو خاصو اثر رُسوخ پيدا ڪيو ھو ـ
موجوده زميندار ۽ ايم پي اي سيد مراد علي شاھه جو والد سيد نور محمد شاھه ۽ سندس سئوٽ سيد انور علي شاھه جو والد سيد امام علي شاھه ھو جڏھن ته سيد نور محمد شاھه ۽ سيد امام علي شاھه جو والد سيد مراد علي شاھه ۽ ان جي والد جو نالو امام علي شاھه ۽ ان جو والد سيد غلام علي شاھه ھو ـ اھي سمورا بزرگ تر جا سرڪرده شخص ھئا ۽ وقت جي حاڪمن سان سندن ويجھا سياسي لاڳاپا رھيا ـ موجوده ايم پي اي سيد مراد علي شاھه جو ڏاڏو، جنھن جو نالو مٿس رکيل آھي، انگريزن جي زماني ۾ وڏو بااثر زميندار ھو جنھنڪري کيس انگريز سرڪار بئنچ مئجسٽريٽ مقرر ڪيو ھو ـ ساڻس گڏ ڀرين جو ئي ديوان ڪوڙو مل ۽ کاھي قاسم ڳوٺ جو دوست محمد ميمڻ به ساڳئي عھدي تي مقرر ھئا ۽ کين ڏوھارين کي سزا ڏيڻ جو به اختيار ھو ـ نوشھري جي روينيو رڪارڊ ۾ سيد مراد علي شاھه جي ھلايل مقدمن جو رڪارڊ به موجود ھوندو، جنھن جون ڪاپيون سيد احتشام شاھه ھٿ ڪيون ھيون پر بعد ۾ ضائع ٿي ويون ـ
سيد نورمحمد شاھه ۽ سندس ڀاءُ سيد امام علي شاھه (سندن زندگيءَ بابت الڳ ھن ڪتاب ۾ تفصيل ڏنل آھن) سياسي ۽ نظرياتي طور الڳ رستن تي ھليا ـ سيد نور محمد شاھه پنھنجي سياست سنڌ اتحاد پارٽي ۽ مسلم ليگ سان وابستگيءَ سان شروع ڪئي جنھن ۾ ھُو چونڊون به وڙھندو رھيو ۽ وزارتون به ماڻيائين، جڏھن ته سيد امام علي شاھه جو تعلق ڪانگريس سان رھيو ـ ھن ڪڏھن به عام چونڊن ۾ حصو نه ورتو ـ ٻنھي ڀائرن جي سياسي وابستگين جي ڪري ڀرين ۾ وڏا سياسي اڳواڻ به وٽن ايندا رھيا ـ ھند ۽ سنڌ جي اھم شخصيت ڀرين ڄائو حشمت راءِ (حشو) ڪيولراماڻي به جڏھن ڳوٺ ايندو ھو ته سيد امام علي شاھه وٽ سندس بنگلي تي ڪچھريءَ لاءِ ويندو ھو ـ اھڙي طرح جنرل ايوب خان جي زماني ۾ صدارتي چونڊن ۾ جڏھن محترمه فاطمه جناح ايوب خان جي مقابلي ۾ صدارتي چونڊن ۾ بيٺي ته سندس چونڊ مُھم جي سلسلي ۾ خواجا ناظم الدين به ڀرين ۾ سيد امام علي شاھه وٽ آيو ھو ـ ھن ڀريا ۾ سيدن جي برف جي ڪارخاني جي احاطي ۾ ننڍو جلسو ڪيو ھو جتي ڪي سي اڪئڊميءَ جي اسڪائوٽ جٿي کيس سلامي ڏني ھئي ـ فاطمه جناح جو چونڊ نشان لالٽين ھو ـ صدارتي چونڊن ۾ اولھه ۽ اوڀر پاڪستان جي مڪاني ادارن جي اسي ھزار سربراھن کي ووٽ ڏيڻو ھو جنھن لاءِ ايوب خان ”بنيادي جمھوريت“ جو نالو ڏئي چونڊون ڪرايون ھيون ۽ ان سرشتي ھيٺ سيد امام علي شاھه به ڀرين جي ٽائون ڪميٽيءَ جو چيئرمن ٿيو ھو ـ ڀرين ۾ سيد امام علي شاھه وٽ سائين جي ايم سيد، خان عبدالغفار خان ۽ عبدالصمد اچڪزئيءَ جھڙا وڏا اڳواڻ به آيا ھئا ـ جي ايم سيد ڀرين ۾ سيد نور محمد شاھه توڙي ڊڀري ۾ سيد محمد علي شاھه وٽ به ايندو رھندو ھو ـ
آل انڊيا ڪانگريس 1885 ۾ قائم ٿي ۽ پوءِ اڳتي ھلي ان جون شاخون سنڌ جي مختلف ضلعن ۽ شھرن ۾ قائم ڪيون ويون ـ اھڙي طرح آل انڊيا مسلم ليگ 1906 ۾ ٺھي پر سنڌ ۾ مسلم ليگ جي تنظيم 1917 ۾ ٺاھي وئي ـ سيد نور محمد شاھه 1938 ۾ مسلم ليگ سنڌ جو نوابشاھه ضلعي واري شاخ جو سيڪريٽري بڻيو ـ اڳتي ھلي 1943 ۾ ڀر واري ڳوٺ قاسم کاھيءَ جو الھه اوڀايو ميمڻ سيڪريٽري ٿيوـ ڀر وارن ننڍن ڳوٺن ۾ به مسلم ليگ جون شاخون قائم ڪيون ويون ھيون، جن مان جلباڻي ڳوٺ ۾ دريا خان جلباڻي صدر ٿيو، داليءَ ۾ حاجي محمد مراد ڪلھوڙو صدر ۽ عبدالله ميمڻ سيڪريٽري ٿيا جڏھن ته نوشھري ۾ پير قربان علي شاھه شاخ جو سربراھه ٿيو ـ سنڌ مسلم ليگ جي انھن شاخن جي سرگرميءَ جو ڀرين جي سياست تي به اثر پيو ھو، جنھن جو مثال ھڪ واقعي سان ڏئي سگھجي ٿو ـ جڏھن 14 آگسٽ 1947 تي پاڪستان قائم ٿيڻ جو اعلان ڪيو ويو، تڏھن ڪي سي اڪئڊمي اسڪول جي ھڪ شاگرد فتح الله جلباڻيءَ اسڪول جي گيٽ تي پاڪستان جو جھنڊو ڦڙڪايو ھو ـ ان ڏينھن اسڪول کليل ھو ۽ ھيڊماستر ديوان سومداس موجود ھو ـ اسڪول جي ڀر واري ميمڻ پاڙي جي ھڪ بزرگ حاجي انور ميمڻ (اڳوڻو ڪائونسلر ٽائون ڪميٽي ڀريا)، جيڪو پاڻ به ان اسڪول ۾ پڙھيو، ٻڌائي ٿو ته ھيڊماستر صاحب جھنڊو ھڻڻ تي ڪو اعتراض ڪرڻ بدران ان کي لھرائي، ان ۾ اڇي ڪپڙي جو پٽو ڳنڍي ٻيھر ڦڙڪايو ۽ چيائين ته اھو اڇو رنگ ھن نئين ملڪ ۾ ٿورائيءَ وارين جاتين جي نمائندگيءَ طور آھي ـ
سال 1936 ۾ بمبئيءَ کان سنڌ جي علحدگيءَ کانپوءِ جڏھن 1937 ۾ صوبائي اسيمبليءَ جون پھريون چونڊون ٿيون ته علائقي ۾ وڏي سياسي سرگرمي شروع ٿي ـ ان وقت ڀرين وارو تڪ نوابشاھه _ اُتر تڪ سڏبو ھو ڇو ته موجوده نوشھري فيروز ضلعي وارو سمورو علائقو تڏھن نوابشاھه ضلعي جو حصو ھو ـ ڀرين واري تڪ مان سيد نور محمد شاھه چار ھزار، ٻه سئو ۽ ٽيٽيھه ووٽ کڻي ڪامياب ٿيو، جڏھن ته ڊڀري (درٻيلي) مان محمد علي شاھه چار ھزار، ست سئو پنجاھه ووٽن سان کٽيو ـ سندن مقابلي ۾ ھندو سڀا جو آسنداس ۽ ڪانگريس جو نيولرام چونڊن ۾ بيٺا ھئا ـ سيد نور محمد شاھه اھا چونڊ سر غلام حسين ھدايت الله جي پارٽي ”سنڌ اتحاد پارٽي“ جي ٽڪيٽ تي وڙھي ھئي، جنھن جو بنياد 31 آڪٽوبر 1936 تي پيو ھو ـ ان پارٽيءَ ۾ ھندو ليڊر به شامل ھئا ـ تن ڏينھن ۾ کاھي قاسم جو الھه اوڀايو ميمڻ وڪيل سنڌ خاڪسار پارٽي ضلعي نوابشاھه جو عھديدار ھو ـ
جنوري 1946 ۾ سنڌ اسيمبليءَ جون ٻيون چونڊون ٿيون ته سيد نورمحمد شاھه مسلم ليگ جي ٽڪيٽ تي بيٺو ڇوته ان وقت سنڌ مسلم ليگ پارليامينٽري پارٽيءَ جو بنياد پيو ۽ سمورا مسلم ميمبر ان ۾ شامل ٿي ويا ھئا ـ نور محمد شاھه چار ھزار، اٺ سئو اٺانوي ووٽ کڻي نوشھري جي پير قربان علي شاھه کي شڪست ڏني جنھن کي چار ھزار، ھڪ سئو ھڪ ووٽ مليا ھئا ـ ھوڏانھن ڊڀري واري سيٽ تي محمد علي شاھه پنج ھزار، ٻه سئو اٺھٺ ووٽ کڻي ڪامياب ٿيو ۽ سندس مخالف اميدوار غلام نبي ڏھراج ھارايو جنھن کي چار ھزار، پنج سئو ٻاھتر ووٽ مليا ـ
سنڌ ۾ اقتدار لاءِ ڇڪتاڻ گھڻو اڳ پيدا ٿي چُڪي ھئي، جنھن جي نتيجي ۾ صوبي جي وزيراعظم غلام حسين ھدايت الله جي حڪومت کي ڪا واضح اڪثريت نه ملي سگھي ته سندس وزارت ئي ختم ٿي وئي ۽ 9 ڊسمبر 1946 تي نئين سِر چونڊون ٿيون ـ ھن ڀيري سائين جي ايم سيد، سيد نور محمد شاھه کي پنھنجي سيد گروپ پاران چونڊن ۾ آڻڻ ٿي گھريو پر ھُو وري به مسلم ليگ جي ٽڪيٽ تي بيٺو ـ ھن ڀيري سيد نور محمد شاھه ڇھه ھزار، ڇھه سئو ٽيانوي ووٽ کنيا ۽ سندس مخالف نوشھري جي پير قربان عليءَ جي ضمانت ضبط ٿي وئي جنھن کي فقط ھڪ سئو اُڻويھه ووٽ ملي سگھيا ھئا ـ ھوڏانھن ڊڀري واري تڪ مان سيد محمد علي شاھه ٻه ھزار، ست سئو چاليھه ووٽ کڻي ھارائي ويو ۽ سندس مقابلي ۾ ڪنڊياري جو غلام نبي ڏھراج ست ھزار، ٽي سئو اسي ووٽن سان کٽي ويو ـ
سنڌ اسيمبليءَ ۾ ھندو مسلم ڦوٽ شروع کان ئي پيدا ٿيل ھئي، جنھن جي نتيجي ۾ 1939 ۾ جڏھن ڪانگريس جي ميمبرن وزارت تان استعيفا ڏني ھئي ته محمد علي جناح ان کي ڇوٽڪارو سڏي 22 ڊسمبر تي سڄي سنڌ ۾ ڇوٽڪاري جو ڏينھن ملھائڻ ۽ جلسا ڪرڻ جو اعلان ڪيو ھو ـ ان ڏينھن تي ڀرين جي ڀر واري ڳوٺ کاھي قاسم ۾ به ھڪ جلسو ٿيو ھو ـ اھڙي طرح ٽين (3) مارچ 1942 تي جڏھن سائين جي ايم سيد سنڌ اسيمبليءَ ۾ پاڪستان جي حمايت ۾ ٺھراءُ پيش ڪيو ته ان جي حمايت ڪندڙن چوويھه ميمبرن ۾ سيد نور محمد شاھه به شامل ھو ـ غلام حسين ھدايت الله جي حڪومت کي ڪيرائڻ وارين ڪوششن ۾ به سيد نور محمد شاھه شامل ھو ڇو ته 24 فبروري 1945 تي جڏھن شيخ عبدالمجيد جنرل ايڊمنسٽريشن جي سپليمينٽري گرانٽ ۾ ڪتر آڻڻ واري رِٿ اسيمبليءَ ۾ پيش ڪئي ته ھُو رٿ جي حمايت ڪندڙ پنجويھه ميمبرن ۾ شامل ھو جڏھن ته رٿ جي مخالفت ۾ ڪل اُڻويھه ووٽ پيا ـ اھا رٿ حقيقت ۾ ھدايت الله حڪومت خلاف بي اعتماديءَ واري رٿ برابر ھئي ـ
ڊسمبر 1946 ۾ چونڊيل سنڌ اسيمبليءَ جي ميمبرن کي 14 آگسٽ 1947 تي قائم ٿيل نئين ملڪ پاڪستان سان وفاداريءَ جي اظھار لاءِ چوٿين فبروري 1948 تي نئين سر قسم کڻڻو پيو، جن ۾ نور محمد شاھه به شامل ھو ـ ان اسيمبليءَ جو مُدو 1951 تائين ھليو ـ مئي 1953 ۾ چوٿين سنڌ اسيمبليءَ جون چونڊون ٿيون جيڪي سائين جي ايم سيد جي چوڻ موجب ڌانڌليءَ جي ور چڙھي ويون ـ (سنڌ اسيمبليءَ جي سرڪاري ويب سائيٽ موجب ان اسيمبليءَ جو مُدو 12 سيپٽمبر 1953 کان 26 مارچ 1955 تائين ھليو) ـ بھرحال ان وقت به سيد نورمحمد شاھه جي ڪري ڀرين ۾ سياسي سرگرمي رھي ـ ون يونٽ واري زماني ۾ ھن وري اولھه پاڪستان اسيمبليءَ جي چونڊ وڙھي ۽ 1956 ۾ وزير ٿيو ـ
ايوب خان جي وزارت کي ڇڏي شھيد ذوالفقار علي ڀُٽي جڏھن پاڪستان پيپلز پارٽي ٺاھي ته سياست جو ھڪ نئون دور شروع ٿيو ـ سن 1970 ۾ چونڊون ٿيون، 1971 ۾ ھندستان سان جنگ لڳي، ملڪ ٻه ڀاڱا ٿي ويو ۽ باقي بچيل پاڪستان ۾ ڀُٽو صاحب اقتدار ۾ اچي ويو ته سنڌ اسيمبليءَ جون وري چونڊون ٿيون جن تحت اسيمبليءَ جو مُدو ٻين مئي 1972 کان تيرھين جنوري 1977 تائين ھليو ـ ان زماني ۾ سيد نور محمد شاھه کي ھالا ۾ ٿيل گڏجاڻيءَ ۾ ڀُٽي صاحب سان ملاقات لاءِ دعوت ڏئي گھرايو ويو ھو جنھن ۾ ھن پيپلز پارٽيءَ ۾ شامل ٿيڻ جو فيصلو ڪيو ـ سيد مراد علي شاھه موجب سندس والد انھيءَ فيصلي جو اعلان ان وقت ڪيو جڏھن ڀُٽو صاحب وٽس ڀرين ۾ دعوت تي آيو ـ سن 1972 وارين چونڊن ۾ سيد نورمحمد شاھه کٽي آيو پر حياتيءَ وفا نه ڪيس ۽ اڃان اسيمبليءَ جو ڪوٺايل اجلاس ئي ڪونه ٿيو ته پاڻ گذاري ويو ـ ان خالي ٿيل سيٽ تي سندس فرزند سيد مراد علي شاھه 19 جُون 1972 تي ٿيل ضمني چونڊ ۾ بنا مقابلي کٽي آيو ـ ٽيھين مارچ 1977 کان سنڌ اسيمبليءَ جي نئين مُدي وارين چونڊن ۾ سيد مراد علي شاھه کي ٽڪيٽ نه ملي ۽ ڀرين واري تڪ مان سندس جاءِ تي عبدالرحيم عباسي ميمبر ٿيو جنھن کي غلام مصطفى جتوئيءَ جي مدد حاصل ھئي ۽ ڊڀري واري تڪ مان سيد ظفر علي شاھه کٽيو پر پنجين جولاءِ 1977 تي مارشل لا لڳي وئي ۽ اسيمبليون ختم ٿي ويون ـ سيد مُراد علي شاھه کي سينيٽ لاءِ نامزد ڪيو ويو ھو پر مارشل لا سبب سينيٽ به وجود وڃائي ويٺي ھئي ـ ”مون سينيٽ ۾ وڃڻ نه ٿي چاھيو، پر غلام مصطفى جتوئيءَ مونکي چيو ته انڪار ڪرڻ تي ڀُٽو صاحب ناراض ٿيندو ـ عبدالوحيد ڪٽپر به فون ڪئي ته نامزدگي فارم جمع ڪرائڻ لاءِ ڪراچيءَ پھچ، پر ايترو وقت ڪونه ھو جنھنڪري پ پ اڳواڻ قاسم عباس پٽيل منھنجو نامينيشن فارم جمع ڪرائي ڇڏيو ـ چونڊون ٿيڻ کانپوءِ ملڪ ۾ ڀُٽي صاحب جي حڪومت خلاف پاڪستان قومي اتحاد (پي اين اي) جي تحريڪ شروع ٿي ۽ ٽن مھينن کانپوءِ مارشل لا لڳي وئي ھئي ـ ملڪ ۾ وڳوڙ دوران اسلام آباد ۾ ڀُٽي صاحب وٽ گڏجاڻي رکيل ھئي ـ گڏجاڻيءَ ۾ وڃڻ مھل اسان اسلام آباد جي رستن تي به حڪومت مخالف مظاھرا ڏسندا وياسين، پر گڏجاڻيءَ ۾ پنجاب جي ھڪ ليڊر ڀُٽي صاحب کي چيو ته ماڻھو توھان جي حمايت ۾ رستن تي نڪتا آھن ـ مون ان ڪوڙ تي بار بار اُٿي ڳالھائڻ جي ڪوشش ڪئي ته جتوئي ۽ مخدوم طالب المولى مونکي ٻانھن کان ڇڪي ويھاري پيا ڇڏين ،“ مُراد علي شاھه ان زماني جي سياست تان پردو کڻندي ٻڌايو ـ
فوجي آمريت جو ڪارو دور شروع ٿيو ته جمھوريت جي بحاليءَ لاءِ شروع ٿيل ھلچل ۾ به ڀرين سميت سموري ساھتي پرڳڻي پنھنجو ڪردار نڀايو ـ سال 1983 ۾ شروع ٿيل جمھوريت جي بحاليءَ واري تحريڪ ايم آر ڊي (موومينٽ فار ريسٽوريشن آف ڊيموڪريسي) جو سمورو زور سنڌ ۾ ھو ۽ ڪو ڏينھن اھڙو نه ھو جڏھن فوجي آمريت خلاف جلسا جلوس نه ٿيا ھجن ـ ساھتي پرڳڻي جي مختلف شھرن ۾ به روزانو جلوس ڪڍيا ويندا ھئا ـ ڀرين جا نوجوان به جلوس ڪڍي نوشھري ۾ مکيه جلوس ۾ وڃي شامل ٿيندا ھئا ـ انھيءَ سال آگسٽ ۽ سيپٽمبر جي مھينن ۾ ھلچل پنھنجي عروج تي ھئي ـ جڏھن پيپلز پارٽي ۽ سنڌ جي ٻين کاٻي ڌُر جي جماعتن گرفتاريون ڏيڻ ۽ جيل ڀرڻ جو فيصلو ڪيو ته ڀرين ۾ سيد مُراد علي شاھه به گرفتاري ڏني ـ پنھنجي گرفتاريءَ بابت سيد مراد علي شاھه ھن ريت ٻڌايو: ”پيپلز پارٽيءَ جي قيادت جو فيصلو ھو ته جن اڳواڻن کي ڪو ڀاءُ يا جوان اولاد ناھي، تِن کي ڇُوٽ آھي ته گرفتاري نه ڏين ـ ان حساب سان مون تي لازم ڪونه ھو ته گرفتاري ڏيان، پر سوچيم ته اھا منھنجي سياسي ڪمزوري ٿيندي، ان ڪري گرفتاري ڏيڻ جو فيصلو ڪيم ـ ڊڀري مان سيد ظفر علي شاھه ان فيصلي کان پري رھيو ـ جنھن ڏينھن گرفتاري ڏيڻي ھئي، ان ڏينھن وڏي تعداد ۾ ماڻھو ٽرالين ۽ ٻين گاڏين ۾ ڀرجي لٺيون، ڪھاڙيون ۽ ٻيا ھٿيار کڻي اچي گڏ ٿيا جو سندن خيال ھو ته حڪومت زوريءَ گرفتار ڪندي پر مون انھن کي ماٺو ڪري ٻڌايو ته مان رضاڪاراڻي طور پاڻ گرفتاري ڏئي رھيو آھيان ـ مان پنھنجي حويليءَ کان پنڌ پارڪ تائين آيس ۽ اتي گڏ ٿيل ماڻھن آڏو تقرير ڪري گرفتاري ڏنم ـ ان وقت نوشھري جو اسسٽنٽ ڪمشنر نثار صديقي ۽ ڊي ايس پي مٺاڻي ھو جن جو چوڻ ھو ته اصل ڏينھن کان اڳ گرفتاري ڏيان ته جيئن ڪٿي ڪو به وڳوڙ نه ٿئي ـ“
سيد مراد علي شاھه کي پوليس گرفتار ڪري ڀريا روڊ واري پاسي کان خيرپور وٺي وڃي جيل پھچايو پر ڀرين مان وري به سياسي ڪارڪنن جون ٻه بسون ڀرجي اُتي پھچي ويون، جن جيل ٻاھران مظاھرو ڪري نعريبازي ڪئي ـ ھوڏانھن نوشھري فيروز ۾ به وڏا مظاھرا ٿيا ھئا، جن ۾ ڀرين جا نوجوان جلوس وٺي وڃي شريڪ ٿيا ھئا جتي جلوس ڪڍندڙن تي فائرنگ ٿي جنھن ۾ ڪيترائي ماڻھو شھيد ٿي ويا ـ شھيد ٿيندڙن ۾ ڀريا جو ھڪ نوجوان گاجي ڪلھوڙو به شامل ھو ـ چيو وڃي ٿو ته ڀرين مان راڻا رياست علي (مرحوم) به ايم آر ڊي ھلچل دوران گرفتاري ڏني ھئي ـ
”خيرپور جيل ۾ ھڪ ننڍي ھال ۾ پندرھن ويھه ڄڻا قيد ھوندا ھئاسين ـ ڪجھه ڏينھن کانپوءِ مونکي اُتان سکر جيل موڪليو ويو ـ اُتان جو جيلر پٺاڻ ھو ۽ سندس گھرواري منھنجي ٿڃ شريڪ ڀيڻ ھئي پر تڏھن به سختي ھئي ۽ نه گھر جي ماني ملي سگھندي ھئي ۽ نه ڪنھن سان ملاقات جي اجازت ـ ٽن مھينن کانپوءِ ضمانت تي آزادي ملي ھئي“، مراد علي شاھه ٻڌايو ـ
ايم آرڊي ھلچل کانپوءِ جنرل ضياءَ جڏھن ملڪ ۾ 1985 ۾ غيرسياسي چونڊون ڪرائڻ جو فيصلو ڪيو، ته ھن سنڌ ۾ سياسي ڀڃ ڊاھه لاءِ پنھنجا ماڻھو ڊوڙايا ـ پيپلز پارٽيءَ انھن چونڊن جو بائڪاٽ ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ھو ـ جنرل ضياءَ جي وفادارن مان ھڪ الاھي بخش سومرو به ھو، جنھن ڀرين ۾ اچي سيد مراد علي شاھه وٽ پڙاءُ ڪيو ـ اھو احوال شاھه صاحب ھن ريت بيان ڪيو: ”الاھي بخش سومرو ھڪ ڀيري مون وٽ ڀرين ۾ آيو ۽ زور ڀريائين ته جنرل ضياءَ سان ملان جيڪو سکر جي دوري تي اچڻو آھي، جنھن تي مون کيس جواب ڏنو پر ھُو نه مُڙيو ۽ مونکي مڃائڻ لاءِ ھڪ رات رھي پيو ـ سندس چوڻ ھو ته ان ۾ ڪو ھرج ڪونھي ڇو ته جنرل ضياءُ ملڪ جو صدر آھي ـ نيٺ مان به راضي ٿي ويس ـ انھيءَ کانپوءِ وري نوابشاھه ۾ گورنر سنڌ جنرل جھانداد سان ملاقات ٿي، جنھن چيو ته اسان جو توھان تي ٻيو ڪوبه ٻار ڪونھي، اسان چاھيون ٿا ته توھان چونڊن ۾ ضرور حصو وٺو ـ“
شاھه صاحب 1985 وارين چونڊن ۾ نه رُڳو حصو ورتو ۽ بقول سندس ملڪ ۾ سڀ کان وڌيڪ ووٽ کنيائين، پر کيس سيد غوث علي شاھه واري وڏ وزارت ۾ به ڪابينا ۾ کنيو ويو ـ آگسٽ 1988 ۾ جھاز حادثي ۾ جنرل ضياءَ جي موت کانپوءِ آڪٽوبر ۾ ملڪ ۾ چونڊون ٿيون ته سيد مراد علي شاھه وري پيپلز پارٽيءَ جي ٽڪيٽ تي چونڊون وڙھيو ـ ”محترمه بينظير ڀُٽو مونکي پنھنجو سمجھي گھرايو ھو ـ کيس مونتي ڪو به اعتراض ڪونه ھو ڇو ته ھن ماضيءَ جي حالتن کي سمجھيو ٿي ـ حقيقت ۾ پارٽيءَ جو مونتي ان ڪري ڀروسو ھيو جو مون ممتاز علي ڀُٽي معرفت قيادت کي غلام مصطفى جتوئيءَ جي ارادن کان آگاھه ڪيو ھو، جنھن جا مٿي تعلقات ھئا ۽ جنھن چاھيو ٿي ته پيپلز پارٽيءَ کي ڌڪ ڏئي پاڻ اڳتي اچي ـ بينظير ٽي چار ڀيرا ڀريا آئي ھئي پر 1988 واري چونڊ مھم دوران ته راڻيپور کان ڀريا تائين ۽ وري اُتان کان دولتپور تائين سندس گاڏي مون ڊرائيو ڪئي ـ ڀرين ۾ ھوءَ اسان جي پارڪ تي به ڪجھه وقت ترسي ھئي،“ شاھه صاحب ٻڌايو ـ
بينظير ڀُٽو جي آمد تي سندس ڀرپور استقبال لاءِ ڀرين جي شھر کي سينگاريو ويو ھو ـ پر انھيءَ کان اڳ مارشل لا دوران جڏھن ھوءَ آئي ھئي ته ڀرين جي مُکيه چونڪ تي ماڻھن جي ھجوم کي خطاب ڪري ھلي وئي ھئي ـ
شاھه صاحب ٻڌايو ته 1990 ۾ پ پ حڪومت جي برطرفيءَ کانپوءِ جڏھن ڄام صادق وڏو وزير ٿيو ۽ پ پ پ خلاف ظالماڻيون ڪارروايون شروع ٿيون ته بيگم نصرت ڀُٽو صاحبه دورن تي نڪتي ھئي، تڏھن ھُوءَ ڀريا به آئي ۽ سندن حويلي به گھمي ھئي ـ
ڀرين جي سياسي تاريخ جو ھڪ ٻيو اھم واقعو ڀُٽي صاحب جي دور جو آھي جڏھن مير رسول بخش ٽالپر سنڌ جو گورنر ھو ـ تِن ڏينھن ۾ عبدالفتاح ميمڻ وڪيل پيپلز پارٽي سنڌ جو جنرل سيڪريٽري ھو ـ ڀرين جي سيدن سان سندس اختلاف ھوندا ھئا جنھن ڪري ھن ميمڻ برادريءَ جي مدد سان پنھنجي سياسي قوت ڏيکارڻ ٿي گھري جنھن لاءِ ھن مير رسول بخش ٽالپر کي ڀرين ۾ اچڻ جي دعوت ڏني ـ ان وقت سيد مراد علي شاھه ڪجھه ٻين سياسي دوستن سان پنھنجي نئين مرسيڊيز ڪار ڊرائيو ڪري جشنِ ڪابل گھمڻ ۽ اُتي ھندستاني فلمن جي ميلي ۾ فلمون ڏسڻ افغانستان ويل ھو ـ سندن ويزا جو بندوبست غلام مصطفى جتوئيءَ ڪيو ھو ـ پوئتي ڀرين ۾ شاھه صاحب جو چاچو سيد امام علي شاھه ھو، جنھن کي اھا ڳالھه نه وڻي ته ساڻن صلاح مصلحت ۽ ٻُڌائڻ کانسواءِ سندن ئي ڳوٺ ۾ گورنر سنڌ کي گھرايو ويو آھي ـ مير رسول بخش ٽالپر شام جو پھچڻو ھو پر انھيءَ کان اڳ سيد امام علي شاھه نه رُڳو شھر جي بجلي بند ڪرائي ڇڏي پر سمورا دُڪان ۽ ھوٽلون بند ڪرائي پاڻيءَ جا مٽ به خالي ڪرائي ڇڏيا ۽ وڏي تعداد ۾ رولُو گڏھه گڏ ڪرائي شھر ۾ داخل ٿيندڙ رستي تي بيھاري ڇڏيا ـ رسول بخش ٽالپر جڏھن سانجھيءَ جو ستين وڳي ڌاري پھتو ته اونداھي ۽ سُڃ ڏسي وائڙو ٿي ويو ـ پنھنجي مخصوص انداز ۾ ھن سندس استقبال ڪندڙن کان پڇيو ھو:”ابا ڪو قضيو ٿيو آھي ڇا؟“ جنھن تي ڪنھن چيو:”قضيوٿيو ته ناھي پر ٿيڻ وارو آھي ـ“
سيد مراد علي شاھه ان واقعي جي تصديق ڪندي ٻڌايو:”مونکي افغانستان ويندي ڪار ۾ ريڊيو تي صرف ايتري خبر پئي ھئي ته مير رسول بخش ٽالپر دادوءَ جي دوري تي پھتو آھي ـ واپس اچڻ تي تفصيل معلوم ٿيا ته اسان جا دوست امداد ميمڻ (مرحوم) ۽ خادم حسين ميمڻ چاچا امام علي شاھه کي سمجھائڻ به ويا ھئا ته سندس ان عمل جو مُراد علي شاھه تي اثر پئجي سگھي ٿو، پر ھن کين چيو ته ھُو ٽي مھينا جيل وڃڻ پسند ڪندو پر پنھنجو سياسي موت قبول ڪونه ڪندو ـ “
”ڳالھه مشھور ٿي وئي ـ جتوئي صاحب فون ڪري مير رسول بخش ٽالپر کان پڇيو ته ڏي خبر، جنھن تي ٽالپر صاحب چيس: ”ڏاڍي ٿي آھي ـ اُتي گڏھن منھنجو استقبال ڪيو ـ“ قصو ڀُٽي صاحب تائين پھتو ته ھن وري جتوئيءَ کي فون ڪئي، جنھن کيس ٻڌايو ته مراد علي شاھه ته ڪابل ويل ھو جنھن لاءِ ويزا به ھن پاڻ وٺي ڏني ھئس ـ بھرحال مان ڪابل مان موٽي اچي مير رسول بخش سان مليس ۽ چيومانس ته توھان اسان کي اڳواٽ ٻڌايو ھا ته اھڙي صورتحال پيدا ئي ڪونه ٿئي ھا ـ مير صاحب مڃيو ته واقعي کانئس اھا غلطي ٿي وئي ،“ شاھه صاحب ٻڌايو ـ
عبدالفتاح ميمڻ (مرحوم) ڀرين جو ھو پر نوابشاھه ۾ وڪالت ۽ سياست ڪندو ھو جتي ورھين کان آباد ٿي ويو ھو ـ اڳتي ھلي 1977 جي چونڊن ۾ سيٽ ملڻ تي کيس قومي اسيمبليءَ جو ڊپٽي اسپيڪر چونڊيو ويو پر ٽن مھينن بعد مارشل لا لڳڻ سان اسيمبلي ختم ٿي وئي ـ ڀُٽي صاحب کيس موري واري تڪ مان چونڊ کٽرائي ھئي ـ
بھرحال چونڊن واري سياست جاري رھي ـ فوجي حڪومت واري غيرپارٽي سنڌ اسيمبلي 28 فبروري 1985 کان 30 مئي 1988 تائين ھلي جنھن ۾ مراد علي شاھه پي ايس 17 تڪ تان کٽيو ھو ـ سال 1988 ۾ 19 نومبر کان 6 آگسٽ 1990 تائين ھلندڙ اسيمبليءَ ۾ ھُو پي ايس 20 تان کٽي آيو پر 4 نومبر 1990 کان 19 جولاءِ 1993 واري اسيمبليءَ ۾ سندس جاءِ تي نوشھري جي پير طارق قربان کي ڪامياب ڪري آندو ويو جڏھن ته سيد مراد علي شاھه جي فرزند سيد نورمحمد شاھه ٻئي تڪ مان چونڊ کٽي ھئي ـ انھيءَ کانپوءِ واري صوبائي اسيمبلي 18 آڪٽوبر 1993 کان 7 نومبر 1996 تائين ھلي جنھن ۾ پڻ مراد علي شاھه پي ايس 16 تان کٽيو ھو ـ انھيءَ ساڳئي تڪ مان ھُو 20 فبروري 1997 کان 12 آڪٽوبر 1999 تائين ھلندڙ اسيمبليءَ جو ميمبر رھيو، جنھن کانپوءِ جنرل پرويز مشرف جي فوجي حڪومت شروع ٿي ـ شاھه صاحب مشرف دور جي 2002 کان 2007 واري اسيمبلي، 2008 کان 2013 ۽ 2013 کان 2018 وارين اسيمبلين ۾ به ميمبر ٿيندو رھيو ۽ 2018 ۾ وري اليڪشن کٽي سنڌ اسيمبليءَ جو ميمبر ٿي ويو آھي ـ
جيڪڏھن ڀرين جي سياسي تاريخ تي نظر وجھبي ته ھتان جو سيد گھراڻو ايڪاسي ورھين کان (1937 کان 2018) چونڊن ۾ ايندو رھيو آھي ـ سندن خاندان مان ھڪڙا اسيمبلين ۾ ويندا رھيا ته ٻيا مڪاني ادارن ۾ ـ ڀرين جي ٽائون ڪميٽيءَ ۾ پھريون چيئرمن سيد امام علي شاھه ٿيو جنھن کانپوءِ سندس فرزند سيد انور علي شاھه، ٽيون نمبر فرزند سيد احتشام علي شاھه، سيد انور علي شاھه جو فرزند امام علي شاھه چيئرمن رھيا ۽ ھن وقت به سيد انور شاھه جو ٻيو فرزند سيد امير علي شاھه چيئرمن آھي ـ مشرف جي زماني واري ناظمن جي سرشتي ھيٺ ضلعي حڪومتون ٺھيون ته سيد مراد علي شاھه جو فرزند سيد حسن شاھه نوشھري فيروز ضلعي حڪومت جو نائب ناظم چونڊيو ھو ـ
ڀرين ۾ پنھنجائپ وارو ماحول رھيو آھي، جتي اليڪشن جي بدران پاڻ ۾ ئي صلاح مشورو ڪري بنا مقابلي چيئرمن توڙي ڪائونسلرن جي نامزدگي ٿيندي رھي آھي ـ
ايوب خان جي زماني ۾ بي ڊي اليڪشن وقت ڀرين کي ٽائون ڪميٽيءَ جو درجو مليو ھو پر ان کان اڳ ھتي ميونسپلٽي ھئي، جنھن ۾ قادربخش ڪلھوڙو معاملا ھلائيندو ھو ـ
ڀرين ۾ پيپلز پارٽيءَ وانگر ٻين سياسي ۽ قومپرست تنظيمن جون شاخون به ڪم ڪنديون رھيون آھن جن ۾ جيئي سنڌ ۽ سنڌ ترقي پسند پارٽي به شامل آھن ـ سال 1996 ۽ 1997 دوران ھتي مسلم ليگ (ن) جي شاخ به قائم ٿي پر پوءِ ختم ٿي وئي ـ اھڙي طرح 1990 ڌاري ايم ڪيو ايم جو يونٽ به کُليو جيڪو پوءِ بند ٿي ويو ـ
جڏھن ڀُٽي صاحب جي حڪومت کي ختم ڪري مارشل لا لاڳو ڪئي وئي ۽ ان کانپوءِ کيس ڦاسي ڏئي شھيد ڪيو ويو ته ڀريا ۾ به ڏُک ۽ احتجاج ۾ جلوس ڪڍيا ويا ـ سال 1990 ڌاري ايم ڪيو ايم جي ظلمن ۽ خوني وارداتن جي خلاف به ھتي ھڙتال ڪئي وئي ھئي ـ
چيو وڃي ٿو ته سنڌ ترقي پسند پارٽيءَ جي سربراھه ڊاڪٽر قادرمگسيءَ پنھنجي پھرين گرفتاريءَ کان اڳ روپوشيءَ جو ڪافي وقت ڀرين ۽ ڪُنڍا کاھيءَ ۾ به گذاريو ھو ـ جڏھن ايجنسين کيس گرفتار ڪيو ھو ته پھرين نومبر 1991 کان سڄي سنڌ ۾ ٻه ٽي ڏينھن لاڳيتو ھڙتال ٿي ھئي، تڏھن ساھتيءَ جي نوشھري فيروز ۽ ٻين شھرن جيان ڀريا شھر به بند رھيو ھو ـ مڪمل ڦيٿا روڪ ھڙتال به ٿي ھئي جو ھر قسم جي ٽرانسپورٽ رستن تان غائب ھئي ـ
سال 2018 جي جولاءِ 25 تاريخ تي ملڪ ۾ ٿيل عام چونڊن لاءِ مُھم دوران ڪجھه سياسي اڳواڻ ڀرين ۾ جلسا ڪري ويا ـ
سماجي ۽ ادبي تاريخ
ڀرين ۽ ساھتيءَ جي ٻين شھرن ۾ ورھاڱي کان اڳ سماجي ڪم پئنچائتن ذريعي يا ڪن سرنديءَ وارن ھٿان ئي ٿيندا ھئا ـ مثال طور کوھه کوٽائڻ يا ماڻھن کي پيئڻ جي پاڻيءَ جي سھولت ڏيڻ لاءِ مَٽَ ڀري رکڻ ـ ٺاروشاھه جي مَٽَئي آڪھه وارن جو ته ڄڻ ڪم ئي اھو ھو ـ مٽئي آڪھه وارا ٺاروشاھه کان ڏيڍ ڪوھه کن پري پير سخي دادوائيءَ جي ميلي تي زيارتين جي لاءِ پاڻيءَ جا مٽ ڀري رکندا ھئا جنھنڪري مٿن نالو ئي مَٽَئي پئجي ويو ھو ـ ڀرين ۾ ديوان پھلاج راءِ، جنھن جو ديھانت 1916 ۾ ٿيو ھيو، پڻ ماڻھن جي سھولت لاءِ کوھه کڻايو ھو ـ
ورھاڱي کانپوءِ اھڙي ڪا به سرگرمي نه رھي ۽ نه ئي ڪنھن سماجي تنظيم جو ڏھاڪن تائين ڪو بنياد پيو ـ اُڻويھه سئو اسيءَ واري ڏھاڪي کان ھتي ڪجھه سماجي تنظيمن برادريءَ جي آڌار جنم وٺڻ شروع ڪيو جن ۾ انجمن مسلم راجپوت ۽ انھيءَ جي شاگردن واري شاخ انجمن مسلم راجپوت طلبا شامل ھيون جيڪي 1982 کان 1998 تائين سرگرم رھيون ـ انھيءَ کانپوءِ مھراڻ ويلفيئر ائسوسيئيشن به ٺھي ۽ ڪجھه وقت لاءِ سرگرم رھي ـ راجپوت برادريءَ جي راڻا شير محمد ۽ ٻين نوجوانن 1995 ڌاري راجپوت گريجوئيٽس ائسوسيئيشن به ٺاھي ھئي جنھن شاگردن لاءِ مفت ڪوچنگ سينٽر ھلايا ـ بعد ۾ ان کي نسلي بنيادن تي ھلائڻ بدران عام ماڻھن لاءِ ”برائيٽ فيوچر ڪوچنگ سينٽر“ ۾ تبديل ڪيو ويو جنھن ۾ پرائمريءَ کان مئٽرڪ تائين مفت ڪوچنگ ڏني ويندي ھئي ـ اڳتي ھلي خانگي اسڪول کُليا ته ڪوچنگ سينٽر بند ڪري فرنيچر اسڪولن کي ڏنو ويو ـ موجوده وقت ڪجھه ورھين کان سنڌ سھڪار تنظيم ڀرين جي سرڪاري اسڪولن کي ھلائي رھي آھي ـ ھيءَ تنظيم سنڌ ھاءِ ڪورٽ جي ھڪ آفيسر ڪامران ميمڻ ۽ ڪجھه ٻين ساڃاھه وندن جي ڪوششن سان ڪم ڪري رھي آھي ـ سال 2019 شروع ٿيندي ئي ھتي ميمڻ برادريءَ وري سرگرم ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ سنڌ ميمڻ اتحاد جي نالي ۾ ڀرين شھر ۾ ھڪ ڪنوينشن ڪوٺايو ـ امداد علي ميمڻ (مرحوم جج) جو فرزند سجاد امداد ان ڏس ۾ سرگرم رھيو ـ ميمڻ اتحاد پاران اپريل 2019 ۾ شھر جي ھيلٿ سينٽر ۾ مفت طبي ڪئمپ به لڳائي وئي ـ
ڀرين ۾ ادبي سرگرميون به ٿينديون رھيون آھن ـ ھتي سنڌي ادبي سنگت جو بنياد پھريون ڀيرو سن 2005 ۾ پيو جنھن جو پھريون سيڪريٽري راڻا شيرمحمد عرف شيرل ڀريائي ٿيو ـ ادبي سنگت جي ڪائونسلرن ۾ ڳوٺ داليءَ جو استاد مبين احمد ميمڻ (ڪھاڻيڪار) شامل ھو ـ ڀرين واري شاخ جو سن 2006 ۾ سنڌي ادبي سنگت مرڪز سان الحاق ٿيو ـ سنگت ڀريا شاخ جي ميمبرن ۾ عبدالطيف ڀٽي (مضمون نگار)، علي اصغر ڀٽي ڀريائي (شاعر ۽ ڪھاڻيڪار)، نصير ملاح (شاعر، ڪھاڻيڪار)، شيراز ميمڻ (شاعر)، نثار احمد لُھراڻي (شاعر ۽ ڳائڻو)، ڳوٺ مير خان ابڙو جو نصرالله ناز ابڙو، عزيزالله فدا جلباڻي (شاعر)، سنڌي، اردو ۽ پنجابيءَ ۾ شاعري ڪندڙ ڀريا جو رھواسي جاويد عرف جاني راجپوت، پروفيسر غلام حسين جلباڻيءَ جو فرزند عبدالله شاد جلباڻي شامل آھن جنھن جا شاعريءَ جا پنج ڪتاب ڇپيل چيا وڃن ٿا ـ پر ڀرين ۾ ادبي ۽ سماجي جاڳرتا ۽ سرگرمين جو مھندار بزرگ استاد سيد فتح علي شاھه ئي آھي جنھن سدائين ھتان جي نوجوانن کي ھمٿايو ۽ اڄ به وٽس اديبن ۽ فنڪارن جو ميڙو ھوندو آھي ـ سندس آستانو لونگ شاھه جي درگاھه جي احاطي اندر ھڪ ڪچي ڪوٺيءَ ۾ آھي جتي نه رُڳو سنگيت جي سکيا به ڏني وڃي ٿي پر آخوند فيض محمد جي نالي ھڪ ننڍڙي لائبريري به قائم آھي ـ ڀرين ۾ لائبريريءَ جو تصور به پھريون ڀيرو ديوان ڪوڙيمل چندن مل ڏنو ھو جنھن ويھين صديءَ جي اوائل ۾ ھڪ پبلڪ لائبريري قائم ڪئي ھئي ـ بعد ۾ ڪي سي اڪئڊمي اسڪول جي شاندار لائبريري قائم ٿي ـ ان کانسواءِ آخوند گھراڻي، سيد امام علي شاھه، حڪيم غلام محمد سومري ”عرشي“ ۽ ڪن ٻين جون ذاتي لائبريريون ھونديون ھيون ـ
ڀرين ۾ 29 جنوري 2017 تي ديوان ڪوڙيمل چندن مل جي ھڪ سئو سالا ورسي ملھائي وئي جنھن جو آرگنائيزر به راڻو شيرمحمد راجپوت ھو ـ ھُو انھيءَ کان اڳ سنڌي ٽي وي چئنل تي به ڪي سي اڪئڊمي ۽ ديوان ڪوڙيمل تي ھڪ وڊيو رپورٽ ھلائي چُڪو ھو پر اھو پھريون ڀيرو ھو ته ديوان صاحب جي ورسي ملھائي وئي ۽ اُھا به سندس قائم ڪيل ڪي سي اڪئڊميءَ جي سامھون ان ميدان تي جتي ڪنھن زماني ۾ اڪئڊميءَ جو بورڊنگ ھائوس ھوندو ھو ـ ديوان ڪوڙيمل جي سئو سالا ورسي ھونئن ته سندس وفات واري تاريخ 16 ڊسمبر 2016 تي ملھائي وڃي ھا پر ڪن سببن جي ڪري ان ۾ دير ٿي ھئي ـ سڄي سنڌ ۾ ٻئي ڪنھن به ھنڌ سنڌي ٻولي ۽علم ادب جي ھن محسن کي ياد ڪونه ڪيو ويو ھو ـ سيد مراد علي شاھه ھن پروگرام جي صدارت ڪئي ھئي جنھن ۾ تقريرون ڪندڙن کي شيلڊون به ڏنيون ويون ھيون ـ
ايتري ڊگھي سياسي تاريخ ۽ علمي ۽ ادبي سرگرمين ۾ اڳڀرو رھندڙ ڀرين جي شھر لاءِ ڪن ساڃاھه وندن جو مشاھدو آھي ته اڄ تائين ھتي شھري Urbanized معاشرو جُڙي نه سگھيو آھي ـ