نقادن جا اعتراض ۽ سندن جواب ڏيڻ جا اُصُول
(1)
تنقيدي اعتراضن ۽ اُنھن کي جواب ڏيڻ جا جيڪي ذريعا ۽ طريقا موجود آهن يا هجڻ گهرجن اسان هتي اُنھن جو پيرائتو ذڪر ڪنداسين.
(1) جيئن ته شاعر جو ڪم به مُصور يا ڪنھن ٻئي صناع (سُگهڙ) وانگر نقل ڪرڻ آهي ان ڪري سندس نقل جا موضُوع ٽن ئي نمُونن جا ٿي سگهن ٿا. پھريون يا ته هُو چيزن کي اهڙيءَ رِيت پيش ڪري سگهي ٿو جھڙيون اُهي پھريان موجود هُيون. ٻيو يا جيئن اُهي سمجهيون يا بيان ڪيون وڃن ٿيون. ٽيون يا جيئن اُنھن کي هُجڻ گهُرجي.
(2) شاعر جي اظھار جو ذريعو لفظ آهن. پوءِ ڇو نه اُهي لفظ عام هُجن يا انوکا يا تشبيھي يا زبان جي اُنھن مُختلف تبديلين ۽ جدتن سان سجايل هجن جن جي استعمال جو شاعر کي حق آهي.
(3) وڌيڪ هيءُ ته صحيح هُجڻ جو معيار شاعري ۾ ڪُجهه ٻيو آهي ته سياست ۽ آرٽ جي ٻين نمونن ۾ ٻيو ٿي سگهي ٿو.
شاعريءَ ۾ ٻن قسمن جي غلطي ٿي سگهي ٿي. هڪ اصلي ٻي اتفاقي! اصلي غلطي هيءَ آهي ته شاعر ۾ نقل ڪرڻ جي صلاحيت ئي موجُود نه هُجي پوءِ به اُهو نقل ڪرڻ جي ڪوشش ڪري. اِن صُورت ۾ ان جي شاعري مهڙ کان ئي غلط هُوندي. اتفاقي غلطي هيءَ آهي ته هُو چڱيءَ رِيت نقل ته ڪري سگهي ٿو پر چُونڊ ۾ ڪڏهن ڪڏهن غلطي ڪري وڃي. مثال طور هُو هڪ گهوڙي بابت هيءُ بيان ڪري ٿو ته اُهو ٻئي ساڄا پير هڪ ئي وقت کڻندو آهي يا جيڪڏهن هُو طب جي باري ۾ ڪُجهه لکڻ ۾ ناممڪن ڳالھيون لکي ڇڏيندو آهي ۽ ٻين فنن بابت اهڙي نمُوني جون غلطيون ڪري ٿو ته اهي سڀ غلطيون شاعريءَ جون اصلي غلطيون نه ٿيون چئي سگهجن بلڪِه اتفاقي غلطيون آهن.
(2)
اِنھن بيانن جي آڌار تي اسان نقادن جي شڪن، شُبھن يا اعتراضن جو جواب ڏئي سگهئُون ٿا.
پھريان اُنھن مامرن ڏانھن اچو جن جو شاعر جي پنھنجي فن سان تعلق آهي. جيڪڏهن هن سان سندس فن جو مقصد (مقصد جو اسان ذڪر ڪري چُڪا آهيون) حاصل ٿئي ٿو ته غلطي معافي جوڳي هوندي. ڇاڪاڻ جو انھيءَ غلطيءَ جي ڪري نظم جو ڪو نه ڪو حصو ته وڌيڪ پُراثر لڳندو آهي. “هيڪٽر” جي پيڇي جي واقعي جو مثال وٺو! جيڪڏهن شاعريءَ جي خاص اصُول کي ٽوڙڻ بنا به مقصد حاصل ٿي سگهي هان يا ان کان بھتر نڪري سگهي هان ته اُن صُورت ۾ اها چُڪ معافيءَ جوڳي هُجي هان ڇو جو غلطي ڪھڙي به ڇو نه هُجي جيڪڏهن ممڪن هُجي ته اُن کان پاسو ئي ڪرڻ گهُرجي.
اِهو ضرور ڏِسڻ گهُرجي ته غلطيءَ جو اثر شاعريءَ جي فن تي پوَندو يا ڪنھن صفا معمُولي واقعي تي! مثال طور اِهو نه ڄاڻڻ ته هرڻ جا سِڱ ٿيندا آهن. ايڏي وڏي غلطي نه آهي جيتري بُجي سان(هٿ ڊگهيڙي) ان جي تصوير ڪڍڻ آهي.
(3)
وڌيڪ ته جيڪڏهن هيءُ اعتراض ڪيو وڃي ته شاعر ڪا ڳالھه اهڙي چئي آهي جا حقيقت جي مُطابق نه آهي ته اُهو جواب ڏئي سگهي ٿو. مون ان کي ائين بيان ڪيو آهي جيئن اُن کي هُجڻ گهُرجي. سوفو ڪليز (نُقطه چِينيءَ جو) اعتراض جو اهو ئي جواب ڏنو هو. مان ماڻھن کي اهڙيءَ طرح پيش ڪندو آهيان جيئن اُنھن کي هُجڻ گهُرجي. يوري پيڊيز اهڙيءَ رِيت پيش ڪري ٿو جيئن اُهي آهن.” ۽ سندس اهو جواب مُناسب ۽ موزون هو.
جيڪڏهن شاعر جو بيان انھن ٻنھي طريقن مان ڪنھن تي پُورو نه ٿو لھي ته اُهو ايئن به چئي سگهي ٿو ته هُن واقعن کي هينئن بيان ڪيو آهي جيئن اُهي مشھُور آهن ۽ سمجهيا ويندا آهن ته ديوتائن جي شاعراڻي مدح ان قسم جي هُوندي آهي. زينو فينس (XENO PHANUS) چيو آهي ته هن جا بيان ڪيل خيال نه ڪي ته سڀني کان بھتر آهن نه ئي وري سڀني کان سچا آهن، مگر اهي اهڙا خيال آهن، جيڪي هن ٻين وٽان وقت بَه وقت استعاري طور ورتا آهن. بھر صُورت اهي ڳالھيون اهڙيون آهن جيڪي ڪنھن کي ڀليءَ ڀت معلُوم نه آهن.
اهو به ٿي سگهي ٿو ته شاعر جو بيان عين حقيقت مُطابق هُجي ۽ حقيقت کي اعليٰ بڻائي نه ڏيکاريندو هُجي. مثال طور سُتل سپاهين جي بارُود جي هيءَ تعريف “هُنن جي ڀر ۾ هُنن جا نيزا زمين تي اُڀا بيٺل هُئا” اهو اُن زماني جو دستُور هو ۽ هاڻي به اليريا واسين جو اهو ئي دستُور آهي.
(4)
اهو جاچڻ لاءِ ته شاعر ڪنھن ڪردار کان جيڪو ڪُجهه چَوايو آهي يا جيڪو ڪم ڪرايو آهي اُهو ٺيڪ آهي ۽ نه اسان کي صرف اُن تقرير يا اُن عمل کي ئي نظر ۾ نه رکڻ گهُرجي بلڪِه انھن شين کي به نظر ۾ رکڻ گهرجي ته اها تقرير ڪنھن ڪئي آهي يا اهو ڪم ڪنهن ڪيو آهي؟ ڪنھن سان مُخاطب ٿي هُن اها تقرير ڪئي آهي ۽ ڪڏهن ۽ ڪھڙي طريقي سان ۽ ڪھڙي مقصد لاءِ؟ مثال ان جو مقصد ڪنھن بھتر خوبيءَ کي پيدا ڪرڻ يا ڪنھن وڌيڪ بدنما خرابيءَ کي درگُذر ڪرڻ ته نه هو؟
(5)
جيڪڏهن شاعر جي زبان ڏانھن ڌيان ڌريو وڃي ته تمام گهڻن اعتراضن کي درگُذر ڪري سگهجي ٿو. مثال طور هِي شعر کي ڏسو!
خچرن ۽ ڪتن تي بيمارين جو اثر سڀنيءَ کان اڳ ٿيو
هِن شعر جي مُدافعت هيءُ چئي ڪري سگهجي ٿي ته شاعر خچرن کي در اصل خچرن جي معنيٰ ۾ نه استعمال ڪيو آهي بلڪِه هڪڙن اوپرن محاورن جي ٻَل تي پاسبانن جي معنيٰ ۾ استعمال ڪيو آهي.
يا مثال طور اُهو مصرعو جنھن ۾ ڊولون جو هِنن لفظن ۾ ذڪر ڪيو اٿائين “هُن جو جسم ڏِسڻ ۾ ڪُرِيھُه (ڪُرائيندڙ) هو” ان جي معنيٰ هيءَ نه آهي ته حقيقت ۾ اُن جو جسم ڪُرائيندڙ هو بلڪِه سندس مُک بدشگل هو. اهو محاورو اقريطش جي رهواسين جو آهي جنھن کي شاعر استعمال ڪيو آهي يا مثال هيءُ فقرو “شراب جي ٻُرڪو تيز ڪريو!” ان جي هيءَ معنيٰ نه آهي ته تيز شراب پيئندڙن لاءِ شراب جو ڀَڙڪو ٻيڻو ڪري ڇڏيو بلڪِه اهو ته شراب کي جلديءَ پيش ڪيو!
ڪڏهن ائين به ٿيندو آهي ته جيڪو بيان ڪيو ويو هُجي مثال طور هِن شعر ۾ ان رات سڀيئي ديوتا ۽ ماڻهو خوابن ۾ وڃايل هئا.
پر ان کان پوءِ هڪ دم شاعر چئي ٿو:
ڪڏهن ڪڏهن هو جڏهن ٽرائي جو ميدان ڏسندو هو
ته هن جي ڪنن ۾ بانسرين ۽ شهنائين جا آواز گونجڻ لڳندا هئا.
پھرئين مصرعي ۾ “سڀئي” لفظ استعاري طور استعمال ڪيو ويو آهي جنھن جو اصلي مقصد “اڪثر” آهي.
لفظ “ڪڏهن ڪڏهن” تي غور ڪرڻ سان شاعر جي مفھُوم جو پتو پئي ٿو. ڪڏهن (جيڪڏهن ڪو مُشڪل شعر هُجي ته) صحيح اُچار تي غور ڪرڻ سان شعر جي اصلي معنيٰ سمجهه ۾ اچي وڃي ٿي.
هڪ ڳالهه جو خيال رکڻ گهُرجي ته ڪڏهن ڪنھن لفظ جي معنيٰ مُبھم (ٻواٽي) به ٿيندي آهي. روز مرهي ڳالھه ٻولھه مان ڪُجهه لفظن جي وضاحت ٿيندي آهي. مثال طور (عام يوناني ڳالھه ٻولھه ۾) “شراب” جو لفظ گڏجي سڏجي پيئڻ جي چيز لاءِ به استعمال ٿيندو آهي. ان ڪري “جڏهن گيني ميڊ (GANYMEDE) جيڪو پيٽر لاءِ شراب ڏوگهيو” ٻيون معنائون رکي ٿو ڇو جو ديوتا ڪڏهن به شراب نه پيئندا آهن. ان کي سکڻو استعارو ڪري سمجهڻ گهرجي. اهڙيءَ رِيت لوهارن کي پِتل بڻائيندڙ به چيو ويندو آهي، اهو به هڪ استعارو آهي.
جڏهن ڪنھن مصرعي ۾ ڪو لفظ معنيٰ جي لحاظ کان مُتضاد معلُوم ٿيندو آهي ته اُن جو لحاظ رکڻ گهُرجي ته ان موقعي تي ان جون ڪيتريون معنائون ٿي سگهن ٿيون؟ مثال هن مصرعي کي ڏسو “نيزو اُتي ئي ڄمي ويو!” ان جي معنيٰ هِن موقعي تي هيءَ آهي ته نيزي کي اتي ئي روڪيو ويو يا نيزي جو وار پَلٽايو يا مٽايو ويو.
ڪنھن لفظ جون سڀئي مُختلف معنائون معلُوم ڪرڻ جو بھترين طريقو هيءُ آهي ته ان لفظ جا جيترا به مفھُوم هجن اُنھن سڀني کي نظر ۾ رکيو وڃي.
گلاڪن (GLAUCON) سچ چيو آهي “اڪثر نقاد ڪنھن ڳالھه کي بي سبب جيئن چاهن ٿا؛ سمجهي وٺن ٿا ۽ وري پنھنجن ئي ڪڍيل نتيجن کي صحيح سمجهي اُنھن جي آڌار تي بحث ڪن ٿا. جڏهن هڪ ڀيرو هُو پنھنجي راءِ ظاهر ڪري ڇڏيندا آهن ته پوءِ جيڪو ڪُجهه سندن راءِ جي خلاف يا ان کان مُختلف هُجي اُن کي غلط قرار ڏئي ان تي اعتراض ڪن ٿا.”
مثال طور ڪاريس (ICARIUS) بابت جيڪو هڪڙو تڪراري مسئلو آهي اُن تي نقادن جي هيءَ راءِ آهي ته هُو ليسي ڊي مون جو رهندڙ هو ۽ جڏهن ٽيلي ماڪس (TELEMACHUS) ان مُلڪ جو سفر ڪيو ته هُو ساڻس ضرور مليو هُوندو؛ پرسفالينا واسين ۾ هيءَ روايت عام آهي ته يولي سيز جي زال هُنن جي پنھنجي وطن جي رهواسڻ هُئي ۽ هُو چوَن ٿا ته سندس پيءُ جو نالو اڪاريس نه بلڪِه اڪاڊيس هو. ان مان ظاهر ٿئي ٿو ته نقادن جو اهو سڄو اعتراض محض هڪ غلطيءَ ئي آهي.
(6)
عام طور تي ناممڪن شين کي ٽن بُنيادن تي جائز سمجهي سگهجي ٿو.
(1) جيڪڏهن مَنجهانئُن شاعريءَ جو اصل مقصد حاصل ٿئي ٿو.
(2) يا جيڪڏهن انھن مان واقعا جھڙا آهن تن کان بھتر معلُوم ٿي سگهن ٿا.
(3) يا جيڪڏهن عام راءِ اُنھن کي مڃي سگهي ٿي.
انھن صُورتن ۾ ناممڪن ڳاليهن جو استعمال جائز آهي.
جيستائين شاعريءَ جي گهُرجن جو تعلق آهي ته اهي وقت جي ناممڪن ڳالھين کي امڪاني پر حقيقتن جي اُبتڙ واقعن تي ترجيح حاصل آهي.
ان لحاظ کان ته واقعا جھڙا آهن اُن کان ڀلا ڪري ڏيکاريا وڃن. شاعر کي زيوڪس (ZEUXIS) جي تصويرن جيان شبيھه کي اصل کان وڌيڪ مُڪمل بڻائي پيش ڪرڻ گهُرجي.
عوامي راءِ يا عام طور تي جن شين کي مڃيو ويندو آهي اُنھن جي لحاظ کان حقيقتن کي اورانگهيندڙ ڳالھين ۽ مھمل ڳالھين کي به شاعريءَ ۾ استعمال ڪري سگهجي ٿو حالانڪِه هي چئي ڇڏڻ به ضرُوري آهي ته هِن قسم جون ڳالھيون در حقيقت روايتن کان مٿانھيون نه هُونديون آهن ڇو جو هيءَ عام روايت آهي ته اهڙيون گهڻيون ڳالھيون پيش اچي وڃن ٿيون جيڪي تھذيب سان ٺھڪندڙ نه آهن.”
(7)
جيڪي ڳالھيون اسان کي تضادن واريون لڳنديون هُجن اسان اُنھن جي اهڙيءَ رِيت جاچ ڪريون جيئن منطقي حجت ۽ استدلال ۾ ڪئي ويندي آهي يعني ڇا اها ڳالھه انھن ئي معنائُن ۾ ڪئي وئي، يا ان جو اهو ئي تعلق آهي؟ يعني ڇا ان جو مطلب اهو ئي آهي؟ ان مسئلي کي اهڙيءَ رِيت حل ڪرڻ گهُرجي جو اها ڳالهه ڄاڻي سگهجي ته شاعر آخر چوَڻ ڇا ٿو چاهي؟ يا ڪو سمجهدار همراهه ان مان ڪھڙو نتيجو ڪڍي سگهي ٿو؟
جيڪڏهن روايتن جي اُبتڙ واقعن يا نا مناسب طور طريقن جو ضرُورت کان سواءِ استعمال ڪيو وڃي ته بيشڪ تنقيد ۾ اُنھن تي سخت اعتراض ڪري سگهجن ٿا. يوري پيڊيز جي ڊرامي ايجيئاس (AEGEOS) جا غير امڪاني واقعا يا اُن جي ڊرامي آرسٽيز ۾ ميني لاس جي بي ڍنگي صُورت ان جا مثال آهن.
گهڻو ڪري تنقيد نگارن جي اعتراضن جا هي پنج بُنياد آهن.
(1) هُو ڪنھن واقعي کي ناممڪن قرار ڏئي ڇڏن ٿا.
(2) امڪان جي اُبتڙ
(3) اخلاقي بُڇڙائي
(4) مُتضاد/تضاد
(5) فني اوڻايون
اسان جيڪو ڪُجهه چئي چُڪا آهيون اُن جي مدد سان انھن اعتراضن جا جواب ٻارنهن حوالن سان ڏئي سگهجن ٿا.