خدا تعالى جي معرفت
وَ لَا تَكُوۡنُوۡا کَالَّذِیۡنَ نَسُوا اللہَ فَاَنۡسٰہُمْ اَنۡفُسَہُمْ ؕ اُولٰٓئِکَ هُمُ الْفٰسِقُوۡنَ ﴿۱۹﴾. (الحشر: 19)
(ترجمو: توهان انهن ماڻھن جھڙا نه ٿجو، جن خدا کي وساري ڇڏيو آهي ۽ خود پنهنجو پاڻ کي وساري ويٺا آهن. اهي ئي ته ماڻهو فاسق آهن
فاسق نڪتل آهي فسق مان. يعني اهو ماڻهو، جيڪو حق جي دائري مان نڪري وڃي. پڪل انب تي غور ڪريو. انجي مٿان هڪڙي کل ٿيندي آهي، جنهن جي اندر اهونشو و نما پائي پختگي تائين پھچي ٿو. اها کل، ميوي جو قالب آهي جنهن جي اندر ان جي صلاحيتن جي تڪميل ٿيندي آهي. اهڙيءَ طرح خدا تعالى جي معرفت هڪ اهڙو قالب آهي، جنهن جي اندر رهڻ کان پوءِ انسان ڪمال کي حاصل ڪري سگهي ٿو. قرآن حڪيم جي مٿين آيت جا هي لفظ غور چاهن ٿا:
”جن خدا کي وساري ڇڏيو آهي ۽ خود پنهنجو پاڻ کي وساري ويٺا آهن“
خدا جي حقيقت نه سمجھڻ ڪري، انسان کي پنهنجي حقيقت به سمجهه ۾ ڪونه ايندي. ظاهر آهي ته جيڪڏهن انسان پاڻ کي ڪونه سڃاتو ته پوءِ هو ڪمال تائين پهچي ڪونه سگهندو. پنهنجي حقيقت کان غافل انسان پنهنجي زندگيءَ لاءِ ڪوبه صحيح فيصلو ڪري ڪونه سگهندو. خدا تعالى جي سڃاڻپ اهڙي روشني آهي جنهن ۾ انسان سڌي راهه تي هلي سگهي ٿو:
پڇن جي ميهار کي، پڇي سي ميھار
تزهو تنين بار، عشق جنين کي آڪرو.
*
اندر جنين اڃ، پاڻي اڃيو ان کي،
تو تنين جي تات، تن پڻ آهي تنهنجي.
خدا شناسيءَ لاءِ خود شناسي ۽ خود شناسيءَ لاءِ خدا شناسي لازمي آهن. انسان پنهنجي فطرت کي سمجھڻ سان ئي خدا جي فطرت کي سمجھي سگھي ٿو.
پنھون ٿيس پاڻ، ويو سسئي جو سينگار
من عرف نسفه فقد عرف ربه اهوئي آچار
جو وندر ۾ واپار، سو سودو سرئس هتهين
انجيل پاڪ آسماني ڪتاب آهي. ان ۾ به خدا تعالى جي حقيقت کي ڄاڻڻ جي تلقين ڪئي وئي آهي.
”۽ هميشه جي زندگي اها آهي ته اهي تو خدائي واحد ۽ برحق...... کي ڄاڻن.“ (يوحنا 30:17)
خدا تعالى جي معرفت بابت ٻن آسماني ڪتابن جي تعليم کان پوءِ اچو ته سيّد لطيف جي مئيخاني تي ٿا هلئون. پاڻ به ساڳيو ئي آسماني جام پيش ڪن ٿا:
معرفت جي ماٺ سين، ڏساندڙ ڏورين،
سک نه ستا ڪڏهن، ويهي نه ووڙين،
ڪلهون ڪورين، عاشق عبداللطيف چئي.
*
ڪنڌين ۾ ڪوهه ڪرئين، گسن ۾ م گذار،
وڃي وحدت ويءُ م، گهتون ڇڏي گهار،
شريعت جو سولهي، تن تئائين تار،
حقيقت هنجن سين، طريقت تنوار،
منجهان ئي معرفت سين، اندر تون اجار،
هدايت جي هوءَ ۾ چڻيو تون چنگار.
*
ان عبد، معبود تون، ات نڪو شرڪ نه شڪ،
پچارون پرين جون، مصيبتن مرڪ،
سو سڀوئي حق، جنهن ۾ پسڻ پرينءَ کي.
*
راهه شريعت هليا، تفڪّر طريقون،
حال حقيقت رسيا، معرفت ماڳئون.
ساري سک سبق شريعت سندو سوهڻي،
طريقا تکو وهي، حقيقت جو حق،
معرفت مَرَڪُ، اصل عاشقن کي.
*
جي ڀائين جوڳي ٿيان، ته پر ڪلمي جي پار،
پنجن سان پورو رهه، آيا ٽيهه م ٽار،
تڏهن ڌاڳا ڌار، جڏهن راهه سڃاڻي ربّ جي.
*
جيئن ٿا پڇن اَنَ کي، تيئن جي پڇن الله،
ته رڙهي لڌائون راهه، لکين لک لطيف چئي.
*
اکر پڙهه الف جو، ورق سڀ وسار،
اندر تون اجار، پنا پڙهندين ڪيترا؟
*
ٻانهپ جو ٻيڙين ۾ وکر وڌائون،
موتي معرفت جا سچا سوڌيائون.
*
دنيا جي فلاسافرن، مفڪّرن ۽ دانشورن خدا تعالى جي حقيقت سمجھائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. خدا تعالى جي باري ۾، هر ڪنهن، پنهنجو جدا جدا نظريو ۽ ٻين کان مختلف تصور پيش ڪيو آهي. انهن ۾ وڏا وڏا اختلاف آهن. انهن جي مقابلي ۾ قرآن حڪيم، خدا تعالى جي اهڙي وصف پيش ڪري ٿو جيڪا عقل جي بلڪل قريب آهي. ان سان اختلاف ڪرڻ جو سوال ئي پيدا ڪونه ٿو ٿئي. خدا (الله) ڇا آهي؟ قرآن حڪيم ان سوال جي جواب ۾چوي ٿو:
اَللہُ نُوۡرُ السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ ؕ (النور 35:24)
قرآن حڪيم ۾ جتي به ”السمٰوٰات والارض“ جا لفظ آيا آهن، انهن مان مراد آهي ”پوري ڪائنات“ آهي. تنهنڪري آية پاڪ النور (35:24) جي حقيقت کي سمجھڻ لاءِ اسان آيت جي ”السمٰوٰت والارض“ لفظن جي بدران ”ڪائنات“ لکئون ٿا. هاڻي آية پاڪ اَللہُ نُوۡرُ السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ ِ جو مقصد هيٺين ٽن لفظن ۾ ادا ٿيندو:
(1) الله، (2) نور ۽ (3) ڪائنات
[b]ڪائنات ڇا آهي؟
[/b]اچو ته ان سوال جو جواب جديد سائنس کان ٿا پڇئون. جڳ مشھور سائنسدان Sir James Jeans پنهنجي ڪتاب The Mysterious Universe جي آخر ۾ لکي ٿو:
”دور حاضر جي طبعيات جو رجحان ان طرف آهي ته پوري مادي ڪائنات سواءِ لھرن جي ٻيو ڪجهه به ڪونهي. اهي لهرون ٻن قسمن جون آهن: هڪڙيون محصور، جن کي مادو چيو وڃي ٿو ۽ ٻيون آزاد لھرون، جن کي نور ڪوٺيو وڃي ٿو. مادي جي فنا ان کان سواءِ ٻيو ڪجهه ڪونهي ته انهن محصور لهرن کي آزاد ڪيووڃي ته جيئن اهي فضا جي وسعتن ۾منتشر ٿي وڃن. انهيءَ تصورات جي ماتحت هيءَ پوري ڪائنات فقط ”جهان نور“ ٿي پوي ٿي.“
ڪائنات ۾ جيڪي به جسم موجود آهن انهن جي اصليت ‘نور’ آهي يا هيئن چئون ته ڪائنات ۾ سواءِ نور جي ٻيو ڪجهه به موجود ڪونهي. هاڻي آيت پاڪ ”الله نور السمٰوٰت والارض“ جو مطلب ٻن لفظن ۾ ادا ٿيندو: (1) الله، ۽ (2) نور _____ الله ذات آهي ۽ نور ان جي صفت ____ ذات کان صفت جدا ڪونهي. ڪائنات ۾ صرف هڪ ئي قوت موجود آهي. ڪائنات جي هر شي نور وحدت جو مظھر آهي. اها هڪ سائنٽيفڪ حقيقت آهي ته ڪائنات ۾ سواءِ نور جي، ڪنهن ٻي شيءِ جو ڪوبه وجود ڪونهي. انجيل پاڪ جي شھادت آهي:
”ان کان ٻڌي ڪري جيڪو پيغام توهان کي ڏيئون ٿا اهو هي آهي ته خدا نور آهي ۽ ان ۾ ذري جيتري به اونداهي ڪونهي.“
(يوحنا جو پهريون عام خط 1:5)
اچو ته سچائيءَ جو پيالو پيئڻ لاءِ سيد جي مئيخاني تي ٿا هلئون. آسماني ساقي جام وحدت پيش ڪندي چوي ٿو:
جڙ تڙ تک توار، وڻ ٽڻ وائي هيڪڙي،
سڀئي نور ٿيا، سوريءَ سزاوار،
همئه منصور هزار، ڪهڙا چاڙهيو چاڙهئين.
*
ووڙيم سڀ وٿاڻ، يار ڪارڻ جت جي
وهو على کل شيءِ محيط، اي آرياڻي اهڃاڻ،
سڀ ۾ پنھون پاڻ، ڪينهي ٻيو ٻروچ ريءَ
*
لهرين لک لباس، پاڻي پسڻ هيڪڙو
*
ڪيو مطالع مون، هو جو ورق وصال جو،
تنهن ۾ تون ئي تون، ٻي لات نه لحظي جيتري
*
ايک قصر، در لک،ڪوڙين ڪڻس ڳڙ کيون
جيڏانهن ڪريان پرک، تيڏانهن صاحب سامهون
*
وحدت تان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪل
حق حقيقي هيڪڙو، ٻولي ٻي م ڀل
هو هلاچو هل، بالله سندو سڄڻين
*
ڪائنات ۾ جيترا به فلڪياتي جسم آهن، انهن کي برف جاگولا تصور ڪريو. برف جي گولن کي ڳاربو ته پاڻي ملندو. اهيءَ طرح ڪائنات ۾ موجود سڀني جسمن کي فنا ڪبو ته آخر ۾ نور جو جيڪو لامحدود خزانو ملندو اهوئي خدا (الله) آهي: اَللہُ نُوۡرُ السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ (النور 35:24) سيّد لطيف جي آسماني عظمت تي وري غور ڪريو:
لھرين لک لباس، پاڻي پسڻ هيڪڙو.
خدا ڪنهن انسان جي ذهني تخليق ڪونهي بلڪه اهو موجود آهي. خدا جي هجڻ مان محض ”هجڻ“ مراد ڪونهي، بلڪه مراد اُها آهي جنهن بنياد تي اسان ڪنهن شئي کي موجود چوندا آهيون. اها حقيقت پنهنجي جاءِ تي بغير ڪنهن موجود ڪرڻ واري جي موجود آهي. ڇو ته اهو نور (الله) ئي ذريعه وجود آهي تنهنڪري ان کي خود پهريان موجود هجڻ گهرجي. اهو نور سڀني صورتن جو اصل آهي. خدا هڪڙو آهي ۽ اهو ئي ڪل آهي. ڪل جزن کان اڳ ٿيندو آهي ۽ جزا صرف ڪل جي واسطي سان ٿيندا آهن.
انسان جي ذهني ارتقا تي غور ڪريو. يونانين جي دور کان وٺي موجوده ائٽمي دور تائين دنيا جي فلاسافرن، سائنسدانن ۽ مفڪرن مادي جي متعلق پنهنجا پنهنجا نظريا پيش ڪيا. دنيا جي وڏين وڏين تجربيگاهن ۾ ”مادي جي حقيقت“ ڄاڻڻ متعلق ڪم ٿيندو رهيو. آخرڪار ذهني ارتقا جو ايڏو وڏو سفر طئي ڪرڻ کان پوءِ سائنس، مادي جي متعلق هن وقت اهو ڪجهه چئي رهي آهي جنهن کي بغير خورد بيني ڏسندي، آسماني تعليم ان وقت دنيا جي سامهون پيش ڪيو جڏهن دنيا تي ظلمت جو سخت پهرو هيو.
خدا تعالى جي متعلق هي تصور ته اهو ڪائنات کان علحده ۽ ان جي پس پشت ڪا ذات آهي، اهو تصور آسماني تعليم سان مطابقت ڪونه ٿو رکي. اڪثر اهو سمجهيو وڃي ٿو ته خدا تعالى گهڻو پري آسمانن تي آهي. اها درحقيقت خدا تعالى جي ”جاءِ قيام“ جي باري ۾ غلط فهمي آهي.
خدا تعالى جي وجود جو انڪار ڪندڙن ۽ خدا تعالى کي مڃڻ وارن، ٻنهي جي سڀ کان وڏي غلطي اها آهي ته ماڻهو خدا تعالى جو غلط ادراڪ ڪن ٿا. خدا جي ذات نور مطلق آهي. اهوئي ظاهر مطلق ۽ ظاهر بالذات آهي. ان جو نور هميشه قائم رهڻ وارو آهي ۽ ان کي زوال ڪونهي. اهو لافاني، لامحدود، قديم ۽ زنده آهي. سيد لطيف، الله تعالى جون چنڊ صفتون ٻڌائيندي چوي ٿو:
اول الله عليم، اعلى عالم جو ڌڻي،
قادر پنهنجي قدرت سين قائم آهي قديم،
والي، واحد، وحده، رازق رب رحيم،
سو ساراهه سچو ڌڻي، چئي حمد حڪيم.
[b]هڪڙو ضروري سوال:
[/b]سوال هي آهي ته جيڪڏهن ڪائنات ۾ سواءِ الله (نور) جي ٻيو ڪجهه به ڪونهي ته پوءِ اوندهه ڪٿان آئي؟
آسمان، قرآن حڪيم جي ذريعي جواب ڏئي ٿو ته جڏهن وحدت، ڪثرت طرف سفر شروع ڪيو يعني آسمانن ۽ زمين جي تخليق ٿي ته نور ۽ ظلمت ٺھيا.
قرآن حڪيم ۾ آيو آهي:
اَلْحَمْدُ لِلّٰہِ الَّذِیۡ خَلَقَ السَّمٰوٰتِ وَ الۡاَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُمٰتِ وَالنُّوۡرَ ۬ؕ
ترجمو: سڀ تعريفون الله جي لاءِ آهن، جنھن آسمانن ۽ زمين کي پيدا ڪيو اونداهين ۽ نور کي بنايو. (الفاطر:2)
نظام شمسي تي غور ڪريو: سج اڀرندو ته زمين تي روشني ڦھلجي ويندي. سج جي لهڻ ٿيڻ سان ماحول تي انڌيرو ڇائنجي ويندو. يعني اهو نظام ئي آهي (جيڪو وحدت مان ڪثرت جي نڪرڻ ڪري ٺھيو) جنهن ڪري ”نور“ ۽ ”اوندهه“ ٺھي پيا آهن. باقي وجود ۾ ذري جيتري به اونداهي ڪونهي، انجيل پاڪ جي هنن لفظن تي وري غور ڪندا هلو:
”ان کان ٻڌي ڪري جيڪو پيغام اسان توهان کي ڏيڻ چاهيون ٿا ته خدا نور آهي ۽ ان ۾ ذري جيتري به تاريڪي ڪونھي.“ (يوحنا جو پھريون خط 1:5)
لهرين لک لباس، پاڻي پسڻ هيڪڙو
*
ڪيو مطالعومون، هو جو ورق وصال جو
تنھن ۾ تون ئي تون، ٻي لات نه لحظي جيتري
جيڪڏهن حقيقت هستيءَ ۾ هڪ ذري جيتري به ڪمي هوندي ته ذات ناقص ٿي ويندي. حق مطلق لاءِ ڪمال مطلق ۽ جمال مطلق هجڻ لازمي آهي. جلال به اتي ئي هوندو جتي ڪمال هوندو. سڀئي ڪمال، وجود جا آهن. خدا تعالى هر لحاظ کان ڪامل آهي.
پاڻھين جل جلالھ، پاڻھين جان جمال،
پاڻھين صورت پرين جي پاڻھين حسن ڪمال.
ڪارخانه عالم ۾ ٻه غير محدود ۽ ڪامل هستيون تصور ۾ اچي ڪونه سگھنديون. جيڪڏهن ڪائنات ۾ ٻه غير محدود ۽ ڪامل وجود پيدا ٿي پون ته پوءِ اهو ضروري آهي ته پھرين ۾ ٻئي جا ۽ ٻئي ۾ پهرين جا ڪمالات ڪونه هوندا، ان بنياد تي ٻئي محدود ٿي پوندا. جيڪڏهن هڪ کان وڌيڪ هستيون هونديون ته پوءِ پنهنجي پنهنجي حڪم هلائڻ جي مجاز هجڻ جي صورت ۾، ڪائنات جو هڪجهڙو ڪردار ادا ڪندو رهڻ ۽ هڪ نظم و ضبط جو پابند هجڻ ڪيئن ٿيندو؟ ان صورت ۾ ڪائنات ۾ تمام گهڻو فساد پيدا ٿي پوندو. قرآن حڪيم ۾ آيو آهي:
لَوْ کَانَ فِیۡہِمَاۤ اٰلِہَۃٌ اِلَّا اللہُ لَفَسَدَتَا ۚ فَسُبْحٰنَ اللہِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُوۡنَ ﴿۲۲﴾
ترجمو: ”جيڪڏهن آسمانن ۽ زمين ۾ خدا کان علاوه ٻيا خدا به هجن ها ته ڪارخانه آفرينش فساد ۽ تباهيءَ سان دوچار ٿئي ها...“ (الانبياء: 22)
جڏهن ڪوريئڙو پنھنجو ڄارو تيار ڪندو آهي ته اهو خود ئي ان جو صانع ٿيندو آهي. ان ڪري صنعت جي اعتبار کان اهو پاڻ ئي ڄاري جي وجود جو سبب آهي. پر جنهن تار مان ڄارو تيار ٿيندو آهي اهو به ڪٿان ٻاهران ڪونه ايندو آهي بلڪه ڪوريئڙي جي وجود مان ئي نڪرندو آهي. تمام عالم ان جو ئي مئي خانو آهي. ان ۾ شراب هستي حق آهي. خَلَقَ اللہُ السَّمٰوٰتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقِّ ؕ (العنڪبوت:44)
خدا تعالى جون صفتون مثلاً علم، قدرت، ارادو، حيات وغيره مفھوم جي لحاظ کان جدا جدا آهن. جيڪڏهن انھن کي الڳ الڳ عين ذات چيو وڃي ته ذات تقسيم ٿي ويندي. جيڪڏهن ذات کان علحده تصور ڪريون ته ذات علم، قدرت، حيات، ارادي کان محروم ٿي ويندي. ان ڪري اهي صفتون، مفھوم جي لحاظ کان غير ذات آهن پر حقيقت جي نظر سان ڏٺو وڃي ته عين ذات آهن. هستيءَ جو وجود سڀني ڪمالات جي صفتن سان نسبتاً مساوي آهي. حقيقت هستي عين علم، قدرت ۽ حيات آهي. ان ڪري جيڪي صفتون ڪمالات کي ظاهر ڪن ٿيون انھن جي اصليت حقيقت هستي ئي آهي. خدا تعالى سڀني صفتن جو حامل آهي ۽ سڀئي صفتون عين ذات آهن.
هر بلنديءَ جو تعلق ڪنھن نه ڪنھن شان ڪمال سان آهي. وري هر شان ڪمال، ڪنھن نه ڪنھن الاهي صفت سان مربوط آهي. اهي ڪمالات جون صفتون ذات بابرڪت سان مربوط آهن ۽ ڪمالات جي وجود جو ذريعو پاڻ ئي آهن. سيد لطيف جي هن بيت تي وري غور ڪريو:
پاڻھين جل جلالھ، پاڻھين جان جمال
پاڻھين صورت پرين جي پاڻھين حسن ڪمال
هن حقيقت کي غور سان سمجھو ته حق تعالى جا حسين نالا انهن نالن جهڙا ڪونه آهن، جيڪي نالا اسان مختلف شين جا مختلف لحاظ کان رکون ٿا. حق، نور، ظهور خدا تعالى جون صفتون آهن. ان جي ”نور“ ۽ ان جي ”ظھور“ جي اها شڪل ڪونھي ته هڪڙي لحاظ کان نور هجي ۽ هڪڙي لحاظ کان ظهور، بلڪه قرآن حڪيم جي وحدانيت مطابق نور، عين ظھور ۽ ظھور عين نور آهي. ان جا سڀئي صفاتي نالا، ان کان جدا نه آهن. ان ڪري ان جا صفاتي نالا به ان جا ذاتي نالا آهن.
غور جو مقام آهي ته جيڪڏهن خدا تعالى جي صفتن مان، هر هڪ صفت، خدا تعالى جي ذات جي هڪ حصي کي تشڪيل ڏئي ها ته پوءِ ان صورت ۾، خدا تعالى جي ذات جي مرڪب هجڻ جي گنجائش آهي. جيڪڏهن انھن صفتن مان هرهڪ صفت ان جي پوري وجود کي تشڪيل ڏيندي ته پوءِ ان صورت ۾، مرڪب هئڻ جي خيال جي ڪابه علت باقي ڪونه رهندي. پنھنجي بي پايان ۽ اڻ کٽ ڪمالات جي سبب ڪري، ان جو ساري جو سارو وجود ئي علم، قدرت ۽ حيات وغيره آهي. ان جي ذات ۾ ڪابه ڪثرت ڪونھي. ان جو علم ۽ ان جي ذات هڪ آهي. ان جو علم ئي ان جي ذات آهي ۽ اهو پنھنجي ذات کان ئي پنھنجو علم آهي. اهو شين کي پنھنجي ذات جي علم سان ڄاڻي ٿو، جيڪا خود ان جي ئي ذات آهي.
خدا تعالى پنهنجي ڪمالات تي نظر وڌي ته ڪائنات ظھور ۾ آئي. ان طرح وجود جي سڀني مرتبن جو احاطو ٿي وڃي ٿو ۽ ڪابه شيءِ ان کان ٻاهر تصور ۾ آڻي ڪونه ٿي سگھجي. قرآن شريف ۾ اچي ٿو:
وَکَانَ اللہُ بِكُلِّ شَیۡءٍ مُّحِیۡطًا ﴿۱۲۶﴾٪ (النساءِ:126)
سيّد لطيف جي هن آواز تي وري غور ڪريو:
ووڙيم سڀ وٿاڻ، يار ڪارڻ جت جي،
وهو على کل شيءِ محيط، اي آرياڻي اهڃاڻ،
سڀ ۾ پنھون پاڻ، ڪينھي ٻيو ٻروچ ريءَ
قرآن حڪيم جي هن آيت تي غور ڪريو:
هُوَ الْاَوَّلُ وَ الْاٰخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَیۡءٍ عَلِیۡمٌ ﴿۳﴾
بس اهوئي هر شيءِ جو اول ۽ هر شيءِ جو آخر آهي ۽ اهو ئي هر شيءِ جو ظاهر ۽ هر شيءِ جو باطن آهي يعني اهوئي اهو آهي ۽ هر شيءِ جي ماهيت کان آگاهه آهي. (الحديد:3)
هن آية پاڪ ۾ خدا تعالى ڪنھن ٻيءَ شئي واسطي وجود ئي ڪونه ڇڏيو بلڪه سڀ جو سڀ ”خود“ ٿي ويو. ان جي تمام ذات رحيم آهي، تمام ذات نور آهي، تمام ذات علم ۽ تمام ذات الله آهي. شيءِ جو اول ۽ آخر ان جي حق ۾ هڪ جهڙو آهي ڇو ته ان جي صفتن ۾ ”قبل“ ۽ ”بعد“ جي ترتيب ڪونھي. اچو ته هاڻي قرآن حڪيم جي هن تجليءَ تي غور ڪريون:
ھُوَ اللہُ الَّذِیۡ لَاۤ اِلٰہَ اِلَّاھُوَ ۚ اَلْمَلِكُ الْقُدُّوۡسُ السَّلٰمُ الْمُؤْمِنُ الْمُہَیۡمِنُ الْعَزِیۡزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ ؕ سُبْحٰنَ اللہِ عَمَّا یُشْرِكُوۡنَ ﴿۲۳﴾ ھُوَ اللہُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَہُ الْاَسْمَآءُ الْحُسْنٰی ؕ
ترجمو: اهو اهڙو معبود آهي جو ان کان سواءِ ڪو معبود ڪونھي، اهو بادشاه (سڀني عيبن کان پاڪ) سالم آهي، امن ڏيڻ وارو ۽ نگھباني ڪرڻ وارو، زبردست آهي،خرابيءَ کي درست ڪرڻ وارو، وڏي عظمت وارو، الله تعالى جو شان اهو آهي ته اهو شرڪ کان پاڪ آهي. اهو معبود برحق آهي، پيدا ڪرڻ وارو، ٺيڪ ٺاهڻ وارو، اهو مصوّر آهي. ان جا سهڻا نالا آهن. (الحشر:16)
آسماني تجلي حاصل ڪرڻ لاءِ سيّد لطيف جي هن نورانيت سان پاڻ کي نوراني ڪيو:
وحـــده لاشـــريـــڪ لـــھ، ٻـــڌءِ نه ٻوڙا،
ڪِه تو ڪنين نه سئا جي گهٽ اندر گهوڙا،
ڳاڙيندين ڳوڙها، جت شاهد ٿيندءِ سامهون.
*
وحده لاشريڪ لھ، ايءُ هيڪڙائي حق،
ٻيائيءَ کي ٻک، جن وڌو سي ورسيا.
*
وحدت تان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪل،
حق حقيقي هيڪڙو، ٻولي ٻي م ڀل.
الله= نور= ڪليم= عليم= ملڪ= عزيز= رزاق= ڪريم= قديم= حق= خالق= خير= حيات= قدوس= جبار= باري= مصور= احد= فاطر= رحمان= رحيم= روح= ڪامل=......ڪامل چئو، خدا چئو، رحيم چئو يا رحمان.....
توهان خدا تعالى کي ڪنهن نالي سان به سڏيندا اهو هر حالت ۾ خدائي رهندو. قرآن حڪيم جي شھادت آهي:
قُلِ ادْعُوا اللہَ اَوِادْعُوا الرَّحْمٰنَ ؕ اَیًّامَّا تَدْعُوۡا فَلَہُ الۡاَسْمَآءُ الْحُسۡنٰی ۚ
ترجمو: اي نبي انھن کي چئي ڏيو ته الله ڪري پڪاريو يا رحمان چئو، جنهن نالي سان سڏيو ان جا سڀ نالا سٺا آهن.
(بني اسرائيل:110)
الله تعالى جي نالن کي اسماءُ الحسنى ان ڪري چيو ويو آهي جو خدا جي ذات اها آهي جنهن ۾ گهڻيون صفتون موجود آهن. نور کان وڌيڪ ڪابه شئي روشن ڪونھي، تنهنڪري سمجهڻ گھرجي ته نور جي ماهيت ”ظھور“ آهي. جيڪڏهن ظھور ڪا اهڙي صفت آهي جيڪا ان کي ڪنھن ٻئي کان مليل آهي ته پوءِ لازمي طور نتيجو اهو نڪرندو ته نور بالذات روشن ڪونھي بلڪه هڪ اهڙي شيءِ جي وسيلي روشن آهي جيڪا نور کان به وڌيڪ روشن آهي:
اهو نتيجو فضول آهي. گويا نور (خدا) ئي واحد قوت آهي جنھن مان پوري ڪائنات وجود ورتو آهي. مومن مسلمان غور جو مقام آهي، قرآن حڪيم جي هنن لفظن تي وري غور ڪريو:
اَللہُ نُوۡرُ السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ ؕ (النور 35:24)
سڀئي صفتون هڪ ئي ذات ۾ موجود آهن ان ڪري لازمي طور حسن يا جمال جو اصطلاح صرف ان ذات برتر لاءِ ئي ٿي سگھي ٿو. ان جي ذات حسن جو سرچشمو ۽ منتها آهي ان جي ذات ئي جمال حقيقي آهي. خدا خير ڪامل آهي ۽ خير ڪامل جو ٻيو نالو حسن ڪامل آهي. خدا چئو يا ڪمال چئو. اهو ئي حسن ڪامل آهي.
پاڻھين جل جلاله ، پاڻھين جان جمال،
پاڻھين صورت پرينءَ جي پاڻھين حسن ڪمال.
[b]پوري ڪائنات زنده وحدت آهي:[/b]
هستيءَ ۾ قدرت، حيات، علم وغيره جون صفتون آهن. ذات کان صفت جدا ڪونھي. اهي تمام صفتون عين ذات آهن. هيءُ پوري ڪائنات صرف هڪ اڪائي مان نڪتل ڪثرت آهي. اها اڪائي آهي نور (روح) مطلق. جڏهن اساس اول ئي نور، حيات (زندگي) آهي ته پوءِ مادي جزن مان حيات (زندگي) جي پيدا هجڻ تي ڇو تعجب ٿيڻ گھرجي. جڏهن مادي جي آخري حد ۽ اصليت خود حيات (زندگي) ئي آهي. ياد رکو ته حي ۽ قيوم الله تعالى جون صفتون آهن. ذات، صفت کان جدا ڪونھي ۽ پوري ڪائنات هڪ زنده وحدت آهي؛ آسماني ڪتاب (انجيل پاڪ) جي شھادت آهي ته نور زنده قوت آهي:
”سڀئي شيون ان جي وسيلي سان پيدا ٿيون ۽ جيڪي ڪجهه پيدا ٿيو آهي انھن مان ڪابه شي، ان کان بغير پيدا ڪونه ٿي آهي. ان ۾ زندگي هئي ۽ اها زندگي ماڻھن جو نور هئي.“
(يوحنا 2:1-4)
هن آية پاڪ ۾ ”زندگي“ ۽ ”نور“ هڪ ئي حق لاءِ چيو ويو آهي. ڪائنات جون سڀ شيون هڪ ئي وحدت مان اڀريون آهن. حقيقت مطلق، ڪابي جان وحدت ڪونھي بلڪه روح (حيات) آهي. روح، نور، زندگي هڪ ئي قوت جون صفتون آهن. انجيل پاڪ جي مٿين آية پاڪ ۾ هي لفظ (ان ۾ زندگي هئي) غور طلب آهن. اهي لفظ صاف ظاهر ڪن ٿا ته ڪائنات ۾ موجود هر شيءِ جنھن قوت مان وجود ورتو آهي اها قوت ”زنده“ آهي. زندگي زمين تائين محدود ڪونھي بلڪه ڪائنات (السمٰوٰت والارض) جا سڀئي جسم زنده مخلوقات آهن: صرف جبر و اختيار جو تفاوت آهي: قرآن حڪيم جي شھادت آهي:
وَ مِنْ اٰیٰتِہٖ خَلْقُ السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ وَ مَا بَثَّ فِیۡہِمَا مِنۡ دَآبَّۃٍ ؕ
ترجمو: ان جي نشانين مان پيدا ڪرڻ آهي آسمانن ۽ زمين جو ۽ انھن جاندارن جو جيڪي ان ٻنھي جڳھن تي ڦھلائي ڇڏيا آهن.
(الشوري:29)
قرآن حڪيم جي تعليم مطابق آسمانن ۾ ۽ زمين جي سيني تي جاندار ئي جاندار آهن. زمين جي سيني تي جاندار، نباتات، حيوانات ۽ انسانن جي روپ ۾ موجود آهن. آسمانن ۾ موجود فلڪياتي جسم به زنده مخلوقات آهن. هستي مطلق (حي و قيوم) ڪا بي جان وحدت ڪونھي بلڪه زندگي ئي زندگي، روح ئي روح، نور ئي نور آهي.
حقيقت جون ٻه اساسي صورتون آهن جي پاڻ کي عقل جي سامھون جسماني ۽ ذهني عالمن جي روپ ۾ آڻن ٿيون. اهي ذات جي ٻنھي پھلوئن طرف پاڻ کي ظاهر ڪن ٿيون. اهڙيءَ طرح اسان کي گھرجي ته ڪل ذهني زندگيءَ کي حيات خدا (ڪل) جي محيط ڪل ترڪيب ۾ سمجھئون. صرف ڪامل ذهني زندگي ئي اصل قدر آهي يعني تصوّر حقيقت خود خدا جي اصل ۽ حيات کي بيان ڪري ٿو. حيات ۽ ڪائنات ۾ روحي ۽ مادي عناصر جدا جدا وجود ڪونه ٿا رکن بلڪه اهي هڪ ئي وحدت جون ٻه حالتون آهن. اسان ان جون صورتون آهيون، هو اسان جو روح آهي. جنھن مظھر تي فڪر ٿي رهيو آهي اهو به ان (روح، نور) جي ئي صورت آهي ۽ جيڪا قوت فڪر ڪري رهي آهي اها به ”پاڻ“ آهي.
سيّد لطيف جي شھادت آهي، (غور جو مقام آهي):
پاڻ پسي پاڻ کي، سڻي ڪر سنڀال
وچان جو وصال، سو تان هئڻ هن جو
علامه اقبال (شاعر مشرق) فرمائي ٿو:
‘‘قرآن حکیم کے نزدیک حقیقت مچلق محض روح ہے اس روح کی زندگی عبادت ہے ان فلکیات سے، جسے ہم زمان میں جلوہ گر دیکھتے ہیں لہٰذا طبعی دنیا ہی ہے جس میں روح کو اپنے اظہار کا موقع ملتا ہے۔ وہ شے جسے ہم مادہ کہتے ہیں وہ اصل میں روحانی ہے۔ مادے کی پوری کثرت روح کے اظہار ذات کا میدان ہے۔” (خطبه۶)
هوت تنھنجي هنج ۾، پڇين ڪوهه پرياڻ؟
وَ نَحْنُ اَقْرَبُ اِلَیۡہِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیۡدِ
تنھنجو توهي ساڻ
پنھنجو آهي پاڻ آڏو عجيبن کي.
*
پاڻ ئي پسي پاڻ کي، پاڻ ئي محبوب
پاڻ ئي خلقي خوب، پاڻ ئي طالب تن جو
*
سوئي هيڏانھن، سوئي هوڏانھن، سوئي من وسي
سوئي سو پسي، تنھن سندي سوجھري
*
زندگيءَ جا جيترا به پھلو آهن مثلاً رشد و هدايت، زيبائش ۽ دلڪشي، حسن ترتيب ۽ نظم، احساس ۽ ادراڪ، عقل ۽ هوش، محبّت ۽ الفت، فطري رهنمائي، اهي سڀ ذات احديت جا جلوا ۽ آئينا آهن. دلچسپي، عمل ۽ تخليق به انھيءَ هڪ جا پھلو آهن:
سو ساهڙ سا سھڻي، سائر پڻ سوئي
آهي نڄوئي ڳجھه ڳجھاندڙ ڳالھڙي
پاڻ ئي ٻج آهي ۽ پاڻ ئي وڻ، پاڻئي گل آهي ۽ پاڻ ئي ميوو، عاشق، معشوق ۽ عشق هڪ ئي نور جون ادائون آهن. پاڻي، پياسو ۽ پياس هڪ ئي حقيقت جون حالتون آهن:
سو هي، سوهو، سو اجل، سو الله
سو پرين، سو پساهه، سو ويري، سو واهرو
هيءُ سائنٽفڪ حقيقت آهي ته ڪائنات ۾ سواءِ خدا (نور) جي ٻيو ڪجھه به ڪونھي ته پوءِ صاف ظاهر آهي ته انسان جي هستيءَ ۾، خدا تعالى ئي مشاهده جمال ڪري رهيو آهي:
هوت تنھنجي هنج ۾ پڇين ڪوهه پئي،
وَ فِیۡۤ اَنۡفُسِكُمْ ؕ اَفَلَا تُبْصِرُوۡنَ، سوجھي ڪر سھي،
ڪڏهن ڪانه وئي، هوت ڳولھڻ هٽ تي.
*
جو تون ڏورئين ڏور، سو سدا آهي ساڻ تو،
لالن لئه، لطيف چئي، منجھي ٿي معذور!
منجھان پئس پروڙ، تو منجھه آهيس تڪيو.
*
هو پڻ ڪونھي هُن ريءَ، هي نه هُنھان ڌار،
الانسان سري وانا سره، پروڙج پچار،
ڪندا ويا ويچار، عالم عارف اهڙي.
*
ڇو وڃين وڻڪار، هت نه ڳولھين هوت کي،
لڪو ڪين لطيف چئي، ٻاروچو ٻيءَ پار،
نائي نيڻ نھار، ته تو ۾ ديرو دوست جو.
قرآن حڪيم جي سورة الاخلاص وحدت جو آسماني اظھار آهي:
قُلْ ہُوَ اللہُ اَحَدٌ ۚ﴿۱﴾ اَللہُ الصَّمَدُ ۚ﴿۲﴾ لَمْ یَلِدْ ۬ۙ وَ لَمْ یُوۡلَدْ ۙ﴿۳﴾ وَ لَمْ یَكُنۡ لَّہٗ كُفُوًا اَحَدٌ ٪﴿۴﴾
سيّد لطيف چوي ٿو:
اسين سڪون جن کي، اسين پڻ سيئي،
” لَمْ یَلِدْ ۬ۙ وَ لَمْ یُوۡلَدْ“ اوڏانھن وڃ پيھي
تھان منجھيئي، پارک! پرکج حق کي
پنھنجي سرمدي سرور جو مشاھدو ڪرڻ لاءِ حق تعالى پنھنجي مشيت سان پنھنجي مظاهر کي خلقيو. دراصل ذات الاهي ئي انسان ۾ جلوه گر آهي. حق، خلق جي پردي ۾ پوشيده آهي. انسان اهڙي نظر نه ڌاري جو صرف خلق کي ته ڏسي پر خالق تائين ان جي نظر وڃي ئي نه. بلڪه انسان اهڙو ڪمال حاصل ڪري جو خالق کي خلق ۾ ڏسي. قرآن حڪيم جي شھادت آهي: خَلَقَ اللہُ السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضَ بِالْحَقِّ (الجاثیھ:22) حق، خدا تعالى جي صفت آهي ۽ ذات کان صفت کي جدا ڪري ڪونه ٿو سگھجي ڇو ته ذات کي ان جي صفتن مان ئي سڃاتو ويندو آهي. عربي زبان ۾ حق جي معنى آهي ڪنهن شئي جو اهڙيءَ طرح موجود، واقع ۽ ثابت ٿيڻ، جو ان جي واقع ٿيڻ يا ثابت هجڻ کان انڪار نه ڪري سگھي. يعني ڪنھن شيءِ جو ٺوس شڪل ۾ سامھون اچڻ يا ثابت ٿيڻ. ان ۾ استحڪام ۽ ثبات به شامل آهي. تخليق جي ان سلسلي جو خالق ۽ محرّڪ پنھنجي تخليق کان الڳ ڪونھي يعني هو پنھنجي تخليق جي ابتدا، ان جي انتھا، ان جي ظاهر ۽ باطن سان ذاتي طور وابسته آهي. قرآن حڪيم جي هن آيت پاڪ تي وري غور ڪريو:
ہُوَ الْاَوَّلُ وَ الْاٰخِرُ وَ الظَّاہِرُ وَ الْبَاطِنُ وَ ہُوَ بِكُلِّ شَیۡءٍ عَلِیۡمٌ ﴿۳﴾ (الحديد:۳)
ڀٽ ڌڻي فرمائي ٿو:
راز ڪيائين راءِ سين، ڪنھن موچاريءَ مھل،
انا احمد بلاميم، سَينَ هنئي سائل،
ڪنھن ڪنھن پيئي ڪل، ته هر دوئي هڪ ٿيا.
*
پيھي جا پاڻ ۾، ڪيم روح رهاڻ،
ته نه ڪو ڏونگر ڏيھه ۾، نڪا ڪيچن ڪاڻ،
پنھون ٿيس پاڻ، سسئي تان سور هئا.
*
وحدت جي حقيقت کي سمجھڻ لاءِ قرآن حڪيم جي هن آيت پاڪ تي غور ڪريو:
لَیۡسَ کَمِثْلِہٖ شَیۡءٌ ۚ وَ ہُوَ السَّمِیۡعُ الۡبَصِیۡرُ ﴿۱۱﴾ (الشوریٰ:2)
قدرت جو قانون آهي ته تمثيل ڏيڻ لاءِ ٻن شين جو هجڻ ضروري آهي. مثلاً چئبو آهي ته ”احمد شينھن جھڙو طاقتور آهي.“ هتي احمد ۽ شينھن جي وچ ۾ تمثيل ڏني وئي آهي.
هاڻي سوال ٿو پيدا ٿئي ته جڏهن ڪائنات سواءِ خدا جي، ٻي ڪنھن شيءَ جو وجود ڪونھي ته پوءِ تمثيل ڇا سان ڏني وڃي؟ خدا تعالى بغير ابتدا ۽ بغير انتھا جي موجود آهي.هڪ لافاني ۽ ابدي قوت.
حقيقت، فڪر جو هڪڙو نظام آهي، جيڪو شعور ذات جي اندر ڦھلجي ٿو. غور و فڪر جو حاصل هي آهي ته منھنجو شعور ۽ خارجي دنيا هڪ آهي. تعلقات جا اهي ٻئي رخ هڪ ئي ماخذ سان تعلق رکن ٿا. خداءِ مطلق جو علم، فڪر ۽ عمل اسان جي لاءِ وڏي ۾ وڏي ابدي ضرورت آهي. مطلق جو هڪڙو جزو هجڻ جي حيثيت سان ذات جي شعور جون سڀ رڪاوٽون دور ٿي وڃن ٿيون ۽ ان حقيقت جو انڪشاف ٿئي ٿو ته خارجي ڪائنات يعني قوانين قدرت جي اطاعت ۽ شعور جي آزاديءَ کي هڪٻئي کان علحده ڪري ڪونه ٿو سگھجي. اسان جي اندر وحدت جي حقيقت، ڪائنات جي سڀني شين سان وحدت آهي. محدود (انسان) ۽ لامحدود اهڙيءَ طرح پاڻ ۾ جڙيل آهن جو انھن کي الڳ ڪرڻ خطري کان خالي ناهي. اهو صرف ڪل جي فطرت سان مطابقت ۾ ٿي سگهي ٿو، اهوئي سبب آهي جو سيد لطيف معرفت تي وڌ ۾ وڌ زور ڏنو آهي.
منجھان ئي معرفت سين، اندر تون اجار
هدايت جي هوءَ ۾، چڻيو تون چنگار.
*
ٻانھپ جو ٻيڙين ۾، وکر وڌائون،
موتي معرفت جا سچا سوڌيائون.
*
ڪائنات ۾ موجود شين جي پنھنجي جاءِ تي ڪابه معنى ڪونھي. معنويت ۽ ارفعيت ان وقت پيدا ٿئي ٿي جڏهن ڪائنات جي شين کي انسان سان جوڙيو وڃي. ڪائنات انسان جي لاءِ آهي.
ڪائنات هڪ نامياتي وحدت آهي. مادو، ڪشش ثقل، زمان، مڪان وغيره ملي ڪري هڪ اڪائي ٺاهن ٿا. انھن سڀني جزن مان هر هڪ جزي کي الڳ ڪري سمجھبو ته جواب غلط ملندو. اسان زمين کي، نظام شمسي ۾ رکي؛ چڱيءَ طرح سمجھي سگھنداسين، پر جيڪڏهن زمين کي نظام شمسيءَ کان ٻاهر ڪڍي سمجھبو ته جواب غلط ايندو. انسان کي به جيڪڏهن ڪائنات کان الڳ ڪري سمجھبو ته جواب غلط ملندو يعني انسان جي ڪامل حقيقت تائين ڪونه پھچبو. انسان کي سمجھڻ لاءِ، انسان کي ڪائنات ۾ رکي، ان سان لاڳاپيل سڀني اضافتن کي سمجھڻو پوندو.
معرفت جي نور سان مليل منزل کي قربت ۽ مشاهدي سان اخذ ڪري سگھجي ٿو ته انسان، مڪان، زمان ۽ ڪائنات ۾ موجود سڀ جسم ملي ڪري هڪ وحدت جوڙين ٿا ۽ انھن کي قاعدن ۽ ضابطن ۾رکڻ واري هستي ئي انھن جو ماخذ آهي. ان ڪري اسان جي دل ۽ دماغ جو رخ، خداءِ واحد جي معرفت حاصل ڪرڻ جي غرض سان، ڪائنات جي ان نظام جي قاعدن کي سمجھڻ آهي جيڪي عالم جسمانيءَ جو وحدتي اصول آهن.
غور جو مقام آهي ته هستي، هستيءَ مان ئي پيدا ٿي سگھي ٿي. انسان جي ذهن ۾ اها قوت ڪونھي ته هو نيستي محض مان هستيءَ جي نڪرڻ جو تصور ڪري سگھي.
ڪائنات ۾ جيتريون به شيون آهن، سي خارجي طور تي مخلوق آهن ليڪن داخلي طور تي ”تصور“ يا ”معلوم“ آهن. دماغ جو خيال، دماغ کان ٻاهر، ڪنھن وجود رکڻ واري شيءَ جو نقل آهي. ڪائنات ۾ موجود خارجي شيون، پنھنجي وجود جي مڪمل ڄاڻ، شناخت ۽ وضاحت لاءِ انھن تصورات جون محتاج آهن. انھن عمومي خيالن جو انحصار، ڪنھن ٻاهرين مادي شي تي ڪونھي بلڪه ٻاهرين مادي شين جو انحصار انھن آفاقي تصورات يا خيالن تي آهي. انسان کان بغير ڪائنات جي ڪابه حقيقت ڪونھي ۽ خيالن کان سواءِ انسان جي ڪابه سڃاڻپ ڪونھي. سڀيئي تصورات ملي ڪري هڪ سڀني کان وڏي (ڪامل) تصور هيٺ اچن ٿا، ۽ سڀ کان وڏو ڪامل تصور حتمي ۽ مڪمل حقيقت آهي ۽ اهو ئي جواز جي حيثيت رکي ٿو.
هڪ خيال يا تصور، پنھنجي ذات ۾ مڪمل ۽ خود ڪفيل آهي. ان کي پنھنجي ذات جي وضاحت لاءِ ڪنھن ٻاهرئين مدد جي ضرورت ڪونھي بلڪه هڪ خيال يا تصور خود ئي پنھنجي وضاحت آهي. ان ڪري اسان ڪائنات کي، جيڪا غير معمولي وسعتن ۽ لامحدود قدرن جو مجموعو آهي؛ ان جي حقيقت کي، بغير ڪنھن ڪامل (خيال يا تصور) جي صرف جزوي تجربن ۽ مشاهدي جي ذريعي معلوم ڪري ڪونه ٿا سگهؤن.
حقيقي خيالات جوجھان ”نُورٌ علىٰ نُورٌ“ جو جھان آهي. زندگي معنوي حسن جي نظم ۽ ترتيب سان وابسته آهي، ٻيو ته ڪائنات ۾ موجود شين جي خيال جو ڪامل ربط ابدي آهي. ڪامل خيال جي حسن جو ديدار دراصل خدا تعالى جو ديدار آهي. تصورات آفاقي آهن ۽ خيال هڪ اڪائي آهي. ڪائنات جي اصل نقشي کي سمجھڻ جو ذريعو نظم ۽ ضبط جا تصورات ئي آهن.
ڪامل خيال يا تصور، حق جو ڪامل اظھار آهي. (خيال ڪامل) حق و جدان ۾ جڳھه پائي، قلب جي گھراين ۾ موج مچائي ٿو. انسان جي نظر ڪائنات جيتري وسيع ٿي وڃي ٿي. ان ڪري لامتناھي (اڻ کٽ) ڪل ۾ محو ٿي وڃو ۽ ڪل جا، هڪڙي خود آگاهه ميمبر طور اڀري اچو. خدا تعالى پنھنجو ديدار ارفع ترين دانش ۽ درخشان ترين حسن ۾ هر وقت ڪرائي ٿو. خدا تعالى جي معرفت هڪڙي دري آهي، جتان انسان کي ڪائنات جي اصلي روپ ۾، خدا جو چھرو صاف نظر ايندو آهي. اسان ان دريءَ مان هر وقت وسندڙ رحمت جو نظاره جمال ڪري سگهؤن ٿا. خدا جي معرفت انسان کي خالص نوراني وجود بنائيندي آهي. ياد رکو ته خدا تعالى جي معرفت اها روشني آهي، جنھن ۾ صداقت کي وسيع معنى ۾ ڏٺو وڃي ٿو.
ڪائنات ۾ نور ئي نور آهي. ان نور جا متنوع مظھر، ان جي هستيءَ جوئي ظھور آهن. خدا تعالى جي عظيم تخليق ۽ ڪڏهن نه غلطي ڪرڻ وارو نظم و ضبط هن ڪائنات تي حڪمراني ڪري ٿو. صانع، پنھنجي صنعت سان اسان جي سامھون آهي. ان جي تخليق کي ڏسو. خالق جي ارادي جي خبر پئجي ويندي. حقيقت همه گير آهي يعني اها هڪڙو اهڙو ڪل آهي جو سڀني تي محيط آهي تنهنڪري حقيقت جو اهو عرفان سچو ٿيندو جيڪو ڪل جو ڪلي طور ڪيو وڃي.
ذهن ۽ مادي جي اتحاد جو علم حاصل ڪرڻ انسان جو پھريون قدرتي فرض ۽ ضرورت آهي. داخلي حقيقت ۽ خارجي مظاهر، خدا تعالى کان جدا ڪوبه وجود نٿا رکن. سيّد لطيف جي عظمت تي وري غور ڪريو:
پاڻ پردو پاڻ کي سڻي ڪر سنڀال،
وچان جو وصال، سو تان هئڻ هن جو.
*
پاڻ ئي پسي پاڻ کي، پاڻ ئي محبوب،
پاڻ ئي خلقي خوب، پاڻ ئي طالب تن جو.
ڪائنات قوانين قدرت جي وحدت آهي. اها حقيقت (علم حقائق) جو ذخيرو آهي جتان انسان کي حق جي معرفت تفصيلاً حاصل ٿيندي آهي، ڇو ته ان جو موضوع حق تعالى جو وجود آهي.
انسان جو اصل وطن توحيد آهي ۽ توحيد ۾ ڪامل علم موجود آهي. خدا جي معرفت سان انسان کي اخلاق الاهي سان متخلق ٿيڻ گھرجي. دنيا جي مٿان آسماني قانون نافذ ڪرڻ اخلاق جو اعلى ترين مظاهرو آهي. ياد رکو ته معرفت خدا (جيڪا، تخليق عالم جي سلسلي جي محرڪ آهي) جو مطلب آهي ڪامل سچائي، سڀني علمن جو موضوع ان (نور الله، حق) جو موضوع آهي ڇو ته موجود صرف خدا آهي. خدا جي معرفت ئي حڪمت آهي. داعيءَ لاءِ حڪمت لازمي آهي.
اُدْعُ اِلٰی سَبِیۡلِ رَبِّکَ بِالْحِكْمَۃِ وَ الْمَوْعِظَۃِ الْحَسَنَۃِ وَجَادِلْہُمۡ بِالَّتِیۡ ہِیَ اَحْسَنُ ؕ (النحل:125)
”توهان انھن کي پروردگار جي راهه طرف سڏيو حڪمت سان ۽ ڀليءَ نصيحت سان....“
ڪابه شيءِ وجود ۾ حيثيت الاهي کان ٻاهر واقع ڪونھي ۽ نه ئي وري ڪو وجود کان بغير مشيت ڪئي وڃي ٿي. جيڪڏهن اسان وجود جي هر حصي کي هڪٻئي کان الڳ ڪري سمجهنداسين ته پوءِ (حق، علم ڪلي) تائين ڪڏهن به پھچي ڪونه سگھبو. سڀ کان وڏي عبادت آهي حق کي ڄاڻڻ ۽ ان جي گواهي ڏيڻ. انسان ذات لاءِ رهنمائي جا قاعدا ۽ ضابطا صرف عمل تخليق جي فطري ذريعن سان ئي مھيا ٿي سگھن ٿا. ياد رکو ته جيتري قدر انساني شعور علم ۽ عقل ۾ بلند هوندو، انھيءَ حد تائين ۽ ان جي نسبت سان، خالق جي حسن ڪمال جو ديدار ۽ مشاهدي جي قوت جو سرور ملندو. خدا تعالى حرڪت ۽ حيات جو سرچشمو، سڀني آثارن ۽ مظھرن جو اصل آهي ۽ سڀني شاهدن لاءِ مشھود آهي. عرفان جھان بيني يعني معرفت خدا ۾ شين جو صرف تصور نه بلڪه حق (خدا) جو ديدار ٿيندو آهي. قرآن حڪيم ۾ آيو آهي:
خَلَقَ اللہُ السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضَ بِالْحَقِّ (لجاثیھ:22)
ٻئي هنڌ اچي ٿو:
فَذٰلِكُمُ اللہُ رَبُّكُمُ الْحَقُّ ۚ (یونس:32)
بس اهو تنھنجو پروردگار ”الحق“ آهي.
يعني آسمانن ۽ زمين جي خلقت ”حق“ جي همراهه آهي. ”بالحق“ فعل، خدا تعالى جو حق سان هجڻ طرف اشارو آهي. ڪائنات نور (خدا) جو ڪم آهي. خلقت جي اندر صانع جون سڀئي صفتون جلوه گر آهن. خدا تعالى سڀني مادي ۽ روحاني شين ۾ ذاتي طور موجود آهي. ان جون صفتون عين ذات آهن. خدا تعالى ڪائنات ۾ موجود سڀني شين جي وجود ۽ اصل جو باعث آهي.
ذات باري تعالى سان ڪامل اتحاد ۾ ئي انسان جي ڪامليت آهي. آسماني علم معرفت تي ان ڪري زور ٿو ڏئي ته جيئن انسان جو روحاني حال قائم رهي ۽ اهڙيءَ طرح انسان محفوظ رهي. هر اها شيءَ جا معرفت تي مرڪوز ٿئي ته اها معرفت ئي آهي. معرفت فرد جي روحاني زبان آهي. ياد رکو ته عقل به تخليقي قوت بجاءِ حقيقت ڪل (خدا تعالى) سان هم آهنگي پيدا ڪرڻ واري مقتدر قوت آهي. جنھن شخص کي معرفت حاصل ٿئي ۽ پوءِ به اهو غير حق جي معرفت کي باقي رکي ته اهڙو شخص منڪر خدا آهي، ڇو ته غير حق سان جيتري قدر معارف لاڳاپيل آهن اهي سڀ عدم علم آهن يعني اهي حق ڪل تي مبني نه آهن. ڪاميابي صرف ان وقت حاصل ٿيندي جڏهن عالم، عارف ٿي وڃي. علم انسان جي ٽين اک آهي پر جي علم ڪلي ڪونھي ته پوءِ انسان ٻن اکين کان به انڌو آهي.
اڄوڪي ترقي يافته دور جو انسان ان دنيا ۾ رهي ٿو جتي علم ته گھڻو آهي پر معرفت (ڪامليت) ڪونھي. علم کي شعبن ۾ ورهايو ويو آهي. هر شعبي جو ماهر ته ملي ٿو پر ڪامل انسان ڪونه ٿو ملي. اهو آهي جديد انسان جو اصل الميو. معرفت خدا تعالى جو ڪلام آهي ۽ عارف جي سند ان جو ڪلام آهي. قرآن حڪيم حقيقت ڪل (ڪامليت) تائين پھچڻ جي اميد ڏياري ٿو:
سَیُرِیۡكُمْ اٰیٰتِہٖ فَتَعْرِفُوۡنَہَا ؕ (النمل:93)
”اهو عنقريب توهان کي پنھنجون نشانيون ڏيکاريندو تڏهن توهان ان کي سڃاڻيندؤ.“
انسان کي خدا تعالى اها قوت ڏني آهي ته هو الله تعالى جي فطرت کي سمجھڻ جي اهليت رکي ٿو. انسان صرف هن سوال جو جواب معلوم ڪري ڪونه ٿو سگھي ته خدا ڪٿان آيو؟ بصارت جي اک ان سوال جي جواب تائين پھچي ڪونه سگھندي، حيرت جو هڪڙو اڻ کٽ ساگر سامھون اچي ٿو. اهو ئي سبب آهي جو قرآن شريف چوي ٿو:
لَا تُدْرِكُہُ الۡاَبْصَارُ ۫ (الانعام:103)
سيّد لطيف جو به ساڳيو ئي آواز آهي پاڻ فرمائن ٿا:
حوصلو حيرت ۾ ڪري ڪين درڪ،
جو حسن سندو حق، سو ڪور پروڙي ڪين ڪي
*
ڪائنات جي تخليق کان پھريان جمال مطلق پنھنجي وحدانيت ۾مستغرق هڪڙو لڪل خزانو هو. هر طرف دخاني (دونهين جهڙي) ڪيفيت ڇانيل هئي يعني ڪابه شيءَ واضح ڪونه هئي، صرف نور ئي نور يعني روح ئي روح جون لامحدود موجون هيون. خدا چاهيو ته اڪيلائپ ختم ٿئي ۽ اهڙي مخلوق جو ظھور ٿئي جيڪا ان جي قدرت ۽ حڪمت کي سمجھي سگھي. هن حقيقت کي سمجھو ته ڪل، جزن کان پھريان موجود هيو. جز صرف ڪل جي ڪري آهن. نور (روح) مادي لباس پائي هڪ اڪائي جي صورت اختيار ڪئي ڇو ته آفاقي روح ان وقت پنھنجي سڀني امڪانات کي پائي سگھي پيو جڏهن هو پاڻ کي زمان ۽ مڪان جي محدود صورتحال ۾ سموئي ڇڏي. مشھور مفڪر J.W.T.MASON نور (روح) ۽ مادي جي تعلق تي ڳالھائيندي لکي ٿو:
”هستي جي ابتدا لاءِ روح خالص کي پنھنجي آزادي مطلق کي قيد ڪرڻو پيو ۽ اهڙيءَ طرح ان پنھنجو پاڻ کي هڪ نئين طرف وڌايو. اسان صاف چئي سگھون ٿا ته هستيءَ جي مادي آغاز جو بنيادي پھلو اضافو نه بلڪه دٻاءُ آهي يعني روح خالص پنھنجي آزاديءَ کي دٻايو ۽ اهڙيءَ طرح، پنھنجو پاڻ تي قيد لاڳو ڪري مادي جو محسوس پيڪر اختيار ڪيو.“ (Creative Freedom. P.17)