لطيفيات

شاه لطيف جو تصورِ ڪائنات

سيّد جو ڪلام عالمي سچائي آهي. ان ڪلام جو ڪنهن خاص زمان يا مڪان سان تعلق ڪونهي. اهو علم آهي، سچ آهي. ان آسماني خوبيءَ ڪري، سيّد جو پيغام دنيا جي سڀني انسانن کي، زندگيءَ جي هڪڙي مقصد تي متحد ڪري سگهي ٿو.
Title Cover of book شاه لطيف جو تصورِ ڪائنات

دنيا ڪارڻ دين

ڦريا پسي ڦيڻ، کرين کير نه چکيو،
دنيا ڪارڻ دين، وڃائي ولها ٿيا.

اچو ته پهريان اهو سمجهؤن ته دين ڇا آهي؟ قرآن حڪيم دين جي حقيقت ٻڌائيندي چوي ٿو:
فِطْرَتَ اللہِ الَّتِیۡ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیۡہَا ؕ لَا تَبْدِیۡلَ لِخَلْقِ اللہِ ؕ ذٰلِکَ الدِّیۡنُ الْقَیِّمُ ٭ۙ (الروم -30)
(اها الله تعالى جي فطرت آهي، جنهن تي انسانن جي فطرت کي ٺاهيو ويو آهي. الله جي تخليق ۾ ڪابه تبديلي ڪونه ايندي. اهو ئي دين قائم آهي.)
وجود صرف الله تعالى جو آهي. خارجي ڪائنات الله تعالى جي فطرت آهي. اچو ته پهريان ڪائنات جو ماڊل (الله تعالى جي فطرت) سمجهون. يورينيم جي ائٽم تي غور ڪريو. ان جي بناوٽ کي ليئو پاسي ڏسو. يورنيم جي ائٽم ۾ هڪڙو نيوڪلس (مرڪز) ٿيندو آهي. ان مرڪز جي چوڌاري ستن مدارن ۾ اليڪٽران گردش ڪندا رهندا آهن بلڪل اهڙيءَ طرح ڪائنات جو به هڪ مرڪز (نيوڪلس) آهي. ان مرڪز جي چوڌاري ڪائنات ۾ موجود سڀئي جسم ستن آسمانن (مدارن) جي روپ ۾ گردش ڪندا ٿا رهن.
وَكُلٌّ فِیۡ فَلَكٍ یَّسْبَحُوۡنَ ﴿۴۰﴾ (يٰس-40)
(ڪائنات جا سڀ جسم پنهنجي پنهنجي مدارن ۾ تري رهيا آهن.)
الَّذِیۡ خَلَقَ سَبْعَ سَمٰوٰتٍ طِبَاقًا ؕ (فرقان:59)
(ترجمو: الله تعالى ست آسمان ٺاهيا تهه در تهه)
*
ثُمَّ اسْتَوٰی عَلَی الْعَرْشِ ۟
لفظ ”استوى“ جي معنى آهي ڪنهن شيءِ تي ڄمي ويهڻ يعني پوريءَ طرح غالب اچڻ.)
استوى الله تعالى جي صفت آهي. ياد رکو ذات کان صفت جدا ڪونهي. العرش بادشاه جي ويهڻ جي جاءِ کي چئبو آهي.
ايٽم جي سيني کي چيري ڏسو ان جو نيوڪلس (مرڪز) ان جو عرش آهي. نظام شمسي تي غور ڪريو. سج ان نظام جو عرش آهي. اهڙيءَ طرح ڪائنات جو به مرڪز (عرش) آهي. ان جو نيوڪلس (مرڪز، عرش) ڪائنات جي جسمن تي ايئن غالب آهي جيئن ائٽم ۾ نيوڪلس، اليڪٽران تي غالب آهي. هڪ نور، ان جي هڪ فطرت.
اچو ته هاڻي توهان کي ڪائنات جو ماڊل زمين تي ٿا ڏيکاريون. ڪعبة الله تي نظر ڪيو. هڪڙو مرڪز آهي، ان جي چوڌاري ستن حلقن (آسمانن، مدارن) ۾ انساني جسم ائين گردش (طواف) ڪري رهيا آهن جيئن ڪائنات جا جسم مرڪز (عرش) جي چوڌاري گردش ۾ آهن. توهان ڪعبت الله جي مظهر تي طائرانه نظر وجهندئو ته طواف ڪرڻ وقت حاجي سڳورا اهو ڪم ڪري رهيا آهن جيڪو ڪم ڪائنات ۾ موجود سڀ جسم ڪري رهيا آهن. ڪعبة الله جو مظهر زمين تي ڪائنات جو ماڊل آهي. قرآن شريف جي هيءَ شهادت:
فِطْرَتَ اللہِ الَّتِیۡ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیۡہَا ؕ
(اها الله تعالى جي فطرت آهي، جنهن تي انسانن جي فطرت کي ٺاهيو آهي.)
مٿين آيت پاڪ جي روشنيءَ ۾ ڪعبة الله جو مظهر اها حقيقت، دنيا جي سامهون ٻڌائي رهيو آهي ته جيئن ڪائنات ۾ موجود سڀني جسمن جو مرڪز (نيوڪلس) هڪ آهي تيئن زمين جي سيني تي رهندڙ سڀني انسانن جو مرڪز به هڪ آهي. ڇو ته آسمان کان وٺي زمين تائين هڪ ئي فطرت آهي. ڪائنات جنهن نظام (خدائي بادشاهت) تي ڪم ڪري رهي آهي ان کي ”دين“ چيو ويو ۽ زمين تي موجود انسانن کي جنهن نظام (آسماني بادشاهت) ۾ رهڻو آهي ان کي به ’دين‘ چيو ويو. آسمان جو نظام کڻي، زمين تي موجود انساني جسمن تي غالب ڪرڻ کي ”دين“ چئبو. انسان ڪائنات جو جز آهي ۽ جز جي فطرت ڪل جي فطرت کان مختلف ٿي ڪونه سگهندي. سچي وحدت اها آهي ته زمين تي انسان جو سياسي نظام آسماني هجڻ گهرجي. انسان ڪائنات ۾ الله تعالى جي نيابت ڪري ٿو. هاڻي جيڪڏهن انسان جي خواهش اها نه هجي، جيڪا خالق ڪائنات جو مقصود آهي ته پوءِ ان جي حرڪت ۽ ڪائناتي حرڪت ۾ مطابقت جي بجاءِ ٽڪراءُ پيدا ٿيندو. انسانذات کي الاهي فطرت ۾ سموئڻ ’دين‘ آهي. انجيل پاڪ ’دين‘ کي ”آسماني بادشاهت“ چوي ٿو. انجيل پاڪ ۾ آيو آهي:
”توهان اهڙيءَ طرح دعا ڪندا ڪريو ته اي اسان جا پيءُ..... تنهنجي بادشاهي اچي، تنهنجي مرضي جيئن آسمان تي پوري ٿئي ٿي، زمين تي به ٿئي.“ (متي 6: 9-10)
انجيل پاڪ جي مٿين آيت ۾ اها دعا گهري وڃي ٿي ته خدا تعالى جي مرضي، زمين تي (انساني جسمن جي ڪائنات ۾) انهيءَ نوراني جامعيت ۽ ڪامليت سان پوري ٿيڻ گهرجي جنهن ڪامليت سان، زمين کان ٻاهر ڪائنات (آسماني بادشاهت، خدا جي بادشاهت) ۾ پوري ٿي رهي آهي. دين (آسماني بادشاهت) ۾ داخل ٿيڻ واري کي قرآن حڪيم ’مسلم‘ ۽ انجيل پاڪ ’سلامتيءَ جو فرزند‘ چوي ٿو.
دنيا هاڻي قوم پرستيءَ کان اڳتي وڌي عالمگيريت جي وسيع آسمان جي طلب رکي ٿي. مشهور سياسي مفڪر Harold Laski پنهنجي ڪتاب Human Rights ۾ لکي ٿو:
”دنيا ۾ هن وقت انساني حالت جي تقاضا اها آهي ته هڪ عالمگير نظام جي تشڪيل ڪئي وڃي جنهن جا اراڪين دنيا جا سڀ ماڻهو هجن.“
هڪڙو ٻيو مفڪر چوي ٿو:
”بلڪل کليل لفظن ۾، ويهين صديءَ جي قيامت خيزين بعد، انسان ان نتيجي تي پهتو آهي ته هن زمين جي گولي تي رهندڙن کي هڪ اقتدار جي تابع آڻڻ ضروري آهي. اسان جو فرض آهي ته اسان ڪنهن نه ڪنهن طرح جمهوري انداز سان ان اقتدار واحد جي تشڪيل ڪيئون. ان لاءِ اسانکي انهن بنيادي اصولن جو اعلان ڪرڻ گهرجي، جن تي اهو اقتدار قائم ٿيندو ۽ ان کان بعد ماڻهن کي ان طرف راغب ڪيو وڃي ته جيئن اهو مقصد خون ريزيءَ کان بغير مڪمل طور حاصل ٿي وڃي. جيڪڏهن ان مقصد جو حصول ان طرح ممڪن نه ٿيو ته پوءِ تاريخ جو فولادي هٿ اسانکي مجبور ڪندو ته اسان اڃان وڌيڪ خونريزي ڪيون ۽ موجوده دور کان وڌيڪ خطرناڪ جنگي هٿيار ٺاهيون.“ (Reves Emery, The Anatomy of Peace p.223)
ظاهر آهي ان نظام لاءِ هڪ مشترڪه ضابطه حيات ضروري آهي. اهو ضابطه حيات آسماني ڪتابن کان سواءِ ٻيو ٿي ڪونه سگهندو. جنهن ڏينهن دنيا ان حقيقت کي سمجهيو ته ان ڏينهن عالمگير نظام حڪومت جي تعبير سامهون اچي ويندي. پر ان لاءِ سڀ کان پهريان ضروري آهي ته آسماني تعليم تي يقين رکڻ واري امت، پنهنجي اندر وحدت پيدا ڪري. ان قسم جي نظام کي عملي صورت ۾ آڻي ڏيکاري. انسان جي مقصد جي تڪميل، خانقاهن ۽ تجردگاهن ۾ ٿي ڪونه سگهندي. اهو ڪم صرف آسماني بادشاهت (دين) ۾ ٿي سگهندو. ياد رکو تخليق ان حصي کي فروغ ڪونه ڏيندي آهي يعني ان کي قائم ڪونه رکندي آهي، جيڪو زندگيءَ لاءِ مفيد ثابت ڪونه ٿو ٿئي.
مَا یَنۡفَعُ النَّاسَ فَیَمْكُثُ فِی الۡاَرْضِ ؕ
اها شيءِ، اهو مسلڪ حيات (نظريه زندگي) اهوئي نظام انساني باقي رهندو جيڪو تمام نوع انساني لاءِ فائديمند هوندو.
هن وقت عالم انسانيت جو قافلو هڪ اهڙي ٻه-واٽي تي اچي پهتو آهي، جتي انسان کي فيصلو ڪرڻو آهي ته هو هميشه جي زندگي چاهي ٿو يا هميشه جي بربادي. ٽيون رستو آهي ئي ڪونه. چونڊ انهن ٻنهي رستن مان هڪ جي ڪرڻي آهي. انسان جا خاص فرائض آهن. هاڻي جيڪڏهن اهو چاهي ته انهن کي بجا آڻي يا انهن کي بجا نه آڻڻ جي سزا ڀوڳي. اها تقدير آهي ٻيو ڪوبه رستو ڪونهي.

[b]دين (آسماني بادشاهت) ڇو ضروري آهي؟
[/b]انسان آسماني صحت چاهي ٿو. هميشه لاءِ زنده رهڻ گهري ٿو. انسان جي اها فطري آرزو صرف دين (آسماني بادشاهت) ۾ داخل ٿيڻ سان ئي پوري ٿي سگهي ٿي. دين (آسماني بادشاهت) ابديت جو شعور آهي. دنيا ۾ هن وقت تائين، جيڪي به تهذيبون مٽجي چڪيون آهن. انهن سڀني جي مٽجڻ جو هڪڙو ئي سبب هيو ته انهن جو نظام حيات، زندگيءَ جي مقصد سان مطابقت ڪونه رکندو هو، نتيجي ۾ انهيءَ عدم مطابقت انهن کي فنا ڪري ڇڏيو. خدا تعالى جو پيغام آڻيندڙ پيغمبر سڳورا انهن کي بچائڻ آيا. پر انسان انهن جي هڪ به نه ٻڌي. خدا تعالى جي طرف کان موڪليل پيغمبر سڳورن سان انسانن ڪهڙو برتاءُ ڪيو، اچو ته ان جو احوال انجيل پاڪ کان ٿا ٻڌئون:
”ملڪ جي حاڪم هيرو ديس يسوع جي شهرت ٻڌي ۽ پنهنجي خادمن کي چيائين ته يوحنا بپتسمه ڏيڻ وارو آهي. اهو مُردن مان جي اٿيو آهي ان ڪري ان کان اهي معجزا ظاهر ٿين ٿا. جيئن ته هيروديس پنهنجي ڀاءُ فلپس جي زال هيرودياس جي سبب کان يوحنا کي پڪڙائي ٻَڌو ۽ قيد ۾ وجهي ڇڏيو هو. ڇو ته يوحنا ان کي چيو هيو ته ان جو رکڻ توکي روا ڪونهي، ۽ هو ان کي قتل ڪرائڻ چاهيندو هو مگر عام ماڻهن کان ڊڄندو هو ڇوته اهي ان کي نبي ڄاڻن پيا. ليڪن جڏهن هيروديس جي سالگره ٿي ته هيروديس جي ڌيءَ، محفل ۾نچي هيروديس کي خوش ڪيو. ان تي ان قسم کڻي ان سان وعدو ڪيو ته ”جيڪي ڪجهه تون گهرينءَ توکي ملندو.“ هن پنهنجي ماءُ جي سيکارڻ تي چيو ته مونکي يوحنا بپتسمه ڏيڻ واري جو سر، ٿالهه ۾ هتي آڻي ڏي. بادشاهه غمگين ٿيو مگر پنهنجي قسمن ۽ مهمانن جي سبب ڪري ان حڪم ڏنو، ۽ ماڻهو موڪلي قيدخانه ۾ يوحنا جو سر ڪٽرايو ۽ ان جو سر ٿالهه ۾ رکي آندو ويو ۽ ڇوڪريءَ کي ڏنو ويو. اها ان کي پنهنجي ماءُ وٽ کڻي وئي ۽ ان جي شاگردن اچي لاش کنيو ۽ ان کي دفن ڪيو، ۽ وڃي يسوع کي خبر ڏنائون.“ (متي 14: 1-12)
ياد رکو ته خدا تعالى کي ’هڪ‘ چوڻ ان جي عددي وصف بيان ڪرڻ جي مترادف ڪونهي بلڪه ان اتحاد کي پنهنجي زندگي ۽ معاشري جو مرڪز ۽ محور بنائڻو پوندو. خدا حقيقت ڪل آهي ڇو ته ڪائنات ۾ وجود صرف خدا جو آهي.
دين، ابدي زندگي جنت ۾ داخل ٿيڻ جي، سڀ کان پهرين ضرورت آهي. روٽي، ڪپڙي ۽ مڪان کان به وڌيڪ ضروري. اها انساني فطرت جي، آسماني رهنمائين سان، دائمي ميلاپ جي آرزو آهي. واحد سان واحد جو ميلاپ (فطرت سليم جي رنگ ۾ رنڱجڻ ۽ نغمه ازل سان هم آهنگ ٿيڻ جي تڙپ. اهو سڀ هڪ عالمي حڪومت کان بغير ناممڪن آهي. دنيا جي سڀني انسانن کي ڪائنات وانگر هڪ مرڪز جي تحت ڏسڻ قدرت جي منشا آهي. خدا چاهي ٿو ته انسان، الاهي فطرت ۾ پاڻ کي لڪائي. هن آسماني حقيقت تي وري غور ڪندا هلو. ڪائنات جو هڪڙو مرڪز آهي جنهن جي چوڌاري وجود جون سڀ چڪيون يورينيم جي ائٽم وانگر. ستن آسمانن (مدارن) جي روپ ۾ گردش ڪري رهيون آهن. ڪعبة الله هڪڙو مرڪز، جنهن جي چوڌاري حاجي سڳورا ستن مدارن، آسمانن، دائرن ۾ طواف ڪندا آهن. ڪائنات جو نقشو زمين تي لهي آيو آهي، ڇو ته الله تعالى انسان کي پنهنجي فطرت تي پيدا ڪيو آهي.
فِطْرَتَ اللہِ الَّتِیۡ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیۡہَا ؕ (الروم: 30)

[b]تاريخ تي نظر ڪريو:
[/b] انسان پنهنجي اختيار جو غلط استعمال ڪيو آهي. ان غلطيءَ جي نتيجي ۾ انتشار جي باهه کيس ساڙيندي آئي آهي. مسلمانن جو اهو عبادت گاهه ۽ ان جي آسماني Geometry جو ڪم زمين جي سيني تي منتشر انساني جسمن جي ڪائنات کي انتشار مان ڪڍڻ ۽ زندگيءَ جي مقصد کي حقيقت جو روپ ڏيڻ آهي.
ڪائنات جو سلسلو توازن تي قائم آهي. اهو توازن بگڙجي وڃي ته سلسلو درهم برهم ٿي ويندو. ڪائنات جي نظام ۾ سلامتي صرف ان ڪري قائم آهي ڇو ته هر وجود پنهنجي مقرر مدار تي گردش ڪندو ٿو رهي. يعني اهو مرڪز جي عبادت ۾ مخمور آهي. هڪ نوراني گرفت ۾ بند آهي. انسان جي سلامتي به ان فطري قانون سان وابسته آهي ته زمين تي رهندڙ هر وجود (انسان) مقرر ڪيل مدار تي گردش ڪري. ڪائنات جي سڀني دائرن جو مرڪز هڪڙو آهي. زمين تي موجود سڀني انسانن کي هڪ مرڪز جي چوڌاري گردش ڏيارڻ ’دين‘ آهي. سڀني انسانن جو مرڪز آهي ڪامل سچائي، خدا، علم ڪل، عقل ڪل، حقيقت ڪل. قرآن شريف ۾ آيو آهي:
وَلْیَطَّوَّفُوۡا بِالْبَیۡتِ الْعَتِیۡقِ ﴿۲۹﴾ (الحج:29)
”انهن کي بيت العتيق يعني الله تعالى جي پراڻي گهرجو طواف ڪرڻ گهرجي.“
عربي زبان ۾ عتيق جي معنى آهي قوت. تنهنڪري ڪعبة الله کي بيت المقدس هجڻ سان ان جو صاحب قوت ۽ شرف ان سان گڏ زماني جي لحاظ کان سڀني کان بلند ۽ اڳتي هجڻ آهي. ڪائنات ۾ قوت جي حڪومت آهي. ايٽم جي اندر ليئو پايو. مرڪز قوي آهي، ان ڪري اليڪٽران محڪوم آهن. سج قوي آهي، سيارا ان جو طواف ڪن ٿا. اهڙيءَ طرح ڪائنات جو مرڪز ايڏي قوت (نور) جو مالڪ آهي جو ڪائنات جا سڀئي جسم ان جي چوڌاري گردش ۾ آهن. علم قوت آهي، علم نور آهي. ڪائنات ۾ قوت جي حڪومت آهي زمين تي به قوت، علم ڪلي (نور) جي حڪومت هجڻ گهرجي. ذات کان صفت جدا ڪونهي.
ہُوَ الَّذِیۡ فِی السَّمَآءِ اِلٰہٌ وَّ فِی الْاَرْضِ اِلٰہٌ ؕ (زخرف:84)
”اهو ئي الله آسمان تي معبود آهي ته زمين تي به معبود آهي.“
اهو انسان، جيڪو علم ڪلي (خدا) سان لاڳاپيل آهي اهو دنيا جي سڀني انسانن جو قدرتي مرڪز (حاڪم) آهي. نور وٽ ئي نور رهندو آهي. عليم خدا جي صفت آهي ۽ ذات کان صفت جدا ڪونهي.

[b]مرڪز بقا جو ذريعو آهي:
[/b]قرآن حڪيم ۾ ان مرڪز جي خصوصيت اها ٻڌائي وئي آهي:
جَعَلَ اللہُ الْکَعْبَۃَ الْبَیۡتَ الْحَرَامَ قِیٰمًا لِّلنَّاسِ
بڻايو آهي الله ڪعبي کي احترام جوڳو ماڻهن جي استحڪام جي لاءِ.
ٻوٽي جو مرڪز ان جي پاڙ آهي جتان ان کي جيون رس ملي ٿو. ٻوٽي جي بقاءِ زندگي پاڙ سان وابسته آهي، ٻوٽي جي ڪا شاخ ڪٽي وڃي ته ان جي فنا يقيني آهي. اهڙيءَ طرح الله تعالى سان دائمي رشتو زندگيءَ جي بقا جو ضامن آهي. عربي زبان ۾ قيام الشيءُ چئبو ته ان مان مراد ان جي حفاظت ٿيندي آهي. قيام يا قوام ان شيءِ کي چوندا آهن جنهن سان اها شئي مضبوط ۽ مستحڪم رهي سگهي. قيوم خدا تعالى جي صفت آهي. قيوم مان مراد ٿيندي استحڪام ۽ توازن بخشڻ وارو، حفاظت ڪرڻ وارو ۽ سڀ شيون مهيا ڪرڻ وارو، جيڪي ان جي بقا ۽ استحڪام لاءِ ضروري آهن. جنهن شيءِ جو توازن بگڙي وڃي ته اها قائم رهي نه ٿي سگهي. قيمٌ اهائي شئي سگهي ٿي جنهن ۾ ڪا مليت هجي، ڪابه ڪَجي نه هجي. خدا مرڪز آهي يعني علم ڪامل. سچ، مرڪز، نيوڪلس ئي بقا جو ضامن آهي.

[b]خدا جي مرضي تي هلڻ عظيم ڪامراني آهي:
[/b]قرآن شريف ۾ اچي ٿو ته مومن، ابتغاءُ مرضات الله جي زندگي بسر ڪندا آهن:
وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللہِ اَكْبَرُ ؕ ذٰلِکَ ہُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیۡمُ ﴿٪۷۲﴾ (توبه:72)
ترجمو: ان جي مرضي، سڀني کان وڌيڪ آهي ۽ اها هڪ عظيم ڪامراني آهي.
خدا جي مرضي تي هلڻ مان مراد. خداوندي قانون سان هم آهنگي آهي. هن دنيا جون نعمتون مومنن لاءِ آهن ليڪن خداتعالى ان جي لاءِ قاعدا ۽ قانون مقرر ڪيا آهن. ڪائنات جا سڀ معاملا ان جي متعين ڪيل قانونن جي مطابق عمل ۾ اچن ٿا. انسان جي زندگيءَ لاءِ به ان قانون مقرر ڪيا آهن. انسان جي هر عمل جو نتيجو، انهن قانونن مطابق مرتب ٿئي ٿو. ان سان گڏ اهو به ٻڌايو ويو ته خدا تعالى انسان جي سامهون زندگيءَ جو هڪڙو مقصد مقرر ڪيو آهي ۽ جيڪي قانون عطا ڪيا آهن اهي ان لاءِ آهن ته انسان انهن قانونن مطابق زندگي بسر ڪري پنهنجي مقصود کي حاصل ڪري. خدا تعالى جي فطرت تي هلڻو آهي ۽ فنا کان بچڻ جو اهوئي ذريعو آهي. الله جي راضي هجڻ مان مراد اها آهي ته خدا تعالى جي پسنديده راهه جي مطابق هلجي ۽ انسانن جو خدا کان راضي هجڻ جو مقصد آهي الله تعالى انهن تي نعمتن جي بارش وسائي. مومن جو هر عمل خدا تعالى جي مرضيءَ مطابق ٿيندو آهي ان جو نتيجو اهو ٿيندو آهي جو الله انهن کان راضي ٿي ويندو آهي. رضي الله عنهم ورضواعنھ (توبه: 100) رضي، يرضي ۽ رضوانھ جي معنى ٿيندي آهي ڪنهن سان متفق ٿيڻ، جنهن ۾ دل جي رضامندي ۽ خوشيءَ جو پهلو ملي ٿو. الله تعالى جي رضا سان انسان جو نفس مطمئن ٿيندو آهي ۽ ان جو رشتو جنت (ابديت) سان جڙي پوي ٿو. ياد رکو ابديت خدا تعالى جي صفت آهي. قرآن حڪيم ۾ اچي ٿو:
یٰۤاَیَّہَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّۃُ ﴿٭ۖ۲۷﴾ ارْجِعِیۡۤ اِلٰی رَبِّکِ رَاضِیَۃً مَّرْضِیَّۃً ﴿ۚ۲۸﴾ فَادْخُلِیۡ فِیۡ عِبٰدِیۡ ﴿ۙ۲۹﴾
ترجمو: اي نفس مطمئن پنهنجي پروردگار جي طرف هل تون ان کان راضي ۽ هو توکان راضي، منهنجي بندن ۾ شامل ٿي ۽ منهنجي جنت ۾ داخل ٿي وڃ.
ڪنهن به وڻ جي هن دنيا ۾ سج، ڌرتي ۽ موسمن سان جيتري هم آهنگي هوندي ته وڻ جي انفراديت اوتري ئي اعلى ٿيندي. دين سان توهان جي مطابقت جيتري گهڻي ٿيندي، ته توهان جي الله جي خليفي هئڻ واري انفراديت اوتري ئي سگهاري ٿيندي. دنيا ۽ آخرت جي ڀلائين ماڻڻ جو رستو اهوئي آهي. آسماني مرڪز سان هم آهنگي کان روگرداني توهان جي زندگيءَ جو زيان آهي ۽ اهائي جستجو آهي، جيڪا انسان کي روحاني مقام تي آڻي بيهاري ٿي. انسان کي گهرجي ته حقيقت جي روشنيءَ ۾ پنهنجي عمل کي، پنهنجي ذات جي مدد سان ئي مٿي کڻي. حقيقت ڪلي جي سڀني تقاضائن سان مطابقت پيدا نه ڪرڻ انسان جي وڏي ۾ وڏي بداخلاقي آهي. اسان جي زندگيءَ جي تارن جي سرجو روحاني (آسماني) سر سان هم آهنگ ٿيڻ ضروري آهي. درست اصولن کي زندگيءَ جو مرڪز بنائڻ سان ئي پنهنجي زندگيءَ ۾ ڀرپور داخلي قوت پيدا ڪري سگهجي ٿي. انسان هن ڪائنات ۾ ڀٽڪڻ بجاءِ الوهي ماخذ ۾ واپس وڃڻ جي طلب رکي ٿو. ان قوت سان ئي اسان پنهنجي سڀني خوابن کي سچو بنائي سگهون ٿا. اهو مرڪز رهنمائي ۽ قوت مهيا ڪري ٿو. توهان جو آقا دولت ناهي بلڪه توهان خدا (حقيقت ڪل، علم ڪل، عقل ڪل) جا غلام آهيو. ان ڪري سڀني کان ڪٽجي صرف الله سان جڙي وڃو. الله بس باقي هوس. سيد لطيف ٿو چئي:
ماڻهو گهرن مال، آءٌ سڀ ڏينهن گهران سپرين

نوراني وجود (مسلمان) خدا جي قانونن سان پوري هم آهنگيءَ جي زندگي بسر ڪندو آهي. انهن قانونن جا خوشگوار نتيجا به انهن سان هم آهنگ ٿي وڃن ٿا. جيڪي ڪجهه خدا جي چاهت آهي ان کي بنا شرڪ جي پورو ڪيو پوءِ جيڪي توهان جون تقاضائون هونديون خدا انهن کي پورو ڪندو. ابتدا انسان کي ڪرڻي آهي. سيد لطيف چوي ٿو:
حقيقت هڻي منهنجي جان جدا ڪئي،
هڪڙو پساهه پرينءَ ري، سگهان تان نه کڻي،
ڌڻي ئي ڌڻي، رهيو آهي روح ۾.

قرآن حڪيم ۾ اچي ٿو:
وَ تَبَتَّلۡ اِلَیۡہِ تَبۡتِیۡلًا ؕ۔(المزمل: 8)
سڀني پاسن کان ڪٽجي صرف الله (حقيقت ڪل) جي طرف متوجه ٿي وڃو.
انسان پوري جو پورو صرف الله تعالى لاءِ ئي ٿي وڃي.
خدا تعالى جا قانون هر زمان ۽ مڪان ۾ هڪجهڙا آهن ۽ انهن قدرن، خيالات ۽ تعليمات جي شڪل ۾ نمودار ٿين ٿا جي ماڻهن کي سربلند، باعزت، طاقتور ۽ متحرڪ ڪن ٿا. معاشرتي زوال جي صورت ۾ اهي احمقانه افعال ظاهر ٿيندا آهن، جي درست اصولن جي خلاف ورزيءَ تي مشتمل ٿيندا آهن. اسان انهن فطري قانونن سان بغاوت ڪري عافيت سان رهي نٿا سگهؤن. قرآن حڪيم قدرت جو قانون پيش ڪندي چوي ٿو:
اِنۡ تَنۡصُرُوا اللہَ یَنۡصُرْكُمْ (محمد: 7)
توهان الله جي مدد ڪريو الله توهان جي مدد ڪندو.
”الله جي مدد“ ڪرڻ مان مراد آهي ته انسان زمين تي، پنهنجي ڪوشش سان آسماني بادشاهت (دين) کي قائم ڪري. انسان اڄ جنهن ڪاري ۽ ڀوائتي جهنگل ۾ ڦاسي پيو آهي ۽ مسئلن جي دلدل کيس ڳهڻ لاءِ تيار بيٺي آهي. ان حالت ۾ جهنگل مان رستو ٺاهڻ توهان کي آسمان ٻڌائيندو ليڪن اهو ٺاهڻو توهان کي ئي آهي.جڏهن توهان ان جو نظام قائم ڪندؤ ته اهو نظام ئي توهان جو مددگار ٿي ويندو. توهان قانون خداوندي کي سامهون رکو مان (الله) توهان جي حقن جي حفاظت ڪندس ۽ توهان کي عظمت ڏيندس. اهو آهي خدا جو فرمان.
انسان جي پنهنجي ذات جي نشوونما انفرادي طور تي ٿي ڪونه سگهندي بلڪه اهو ڪل (اجتماعيت) جو جزو آهي، ۽ جيستائين ڪل جي ارتقا ڪونه ٿيندي تيستائين جز جي به ڪا ارتقا ٿي ڪونه سگهندي. اهڙيءَ طرح نفس انساني جون ٻه حيثيتون آهن. اهو پنهنجي ذات تائين هڪڙو فرد آهي ليڪن ان سان گڏ هڪ ڪل جو فرد به آهي. زندگيءَ جون ممڪنات انهن ٻنهي جي جوهر ۾ بند آهن. ڪل، نوراني ان حالت ۾ ٿيندو جڏهن جز نوزاني ٿئي. اهو انهن ٻنهي جي اتحاد کان بغير ٿي ڪونه ٿو سگهي. اسان جون سڀ سعادتون ان اتحاد ۾ بند آهن. انساني سيرت جو راز (مرڪز جي حڪم) سان هم آهنگ ٿيڻ ۾ لڪل آهي. خارجي فطرت جي علامت ۽ داخلي آرزو، ٻئي باهمي تعلق پيدا ڪن ٿا ۽ ٻئي هڪٻئي کي مدد ڏين ٿا. ان تعلق جو ٻيو نالو امن ۽ سڪون آهي. وقت جي ابدي وهڪري سان هم آهنگيءَ جو مطلب صرف هي آهي ته احڪام الاهي يعني قوانين قدرت جي سامهون سر جهڪايو وڃي. انسانيت جون سڀ تقاضائون صرف ان صورت ۾ قائم ٿي سگهن ٿيون. نور ابدي آهي ۽ خارجي ڪائنات ان جو ابدي پس منظر آهي. انسان فاني آهي. ان ڪري ابدي ۽ عارضيءَ جي پنهنجي پنهنجي جاءِ تي ڪابه معنى ڪونهي. جڏهن انهن کي انهن جي هم آهنگي ۾ ڏٺو وڃي تڏهن عارضي، ابدي ٿي وڃي ٿو. جيڪي ماڻهو نور جي نظام، آسماني بادشاهت (دين) ۾ پناهه وٺن ٿا ۽ الاهي فطرت سان مشابهت ۽ مطابقت پيدا ڪن ٿا ته اهي ئي ماڻهو ته فلاح ماڻيندا. عدم مطابقت ناشڪري، بي راه روي، بدنظمي ۽ عدم اطمينان کان سواءِ ٻيو ڪجهه به ڪونهي. زندگيءَ جي مقصد جي ابتڙ هلي رهيا آهيو يعني توهان ڪفر ڪري رهيا آهيو ته پوءِ توهان زندگيءَ سان ناتو ٽوڙي ڇڏيو ٿا. موت توهان جو پاسو نه ڇڏيندو. ياد رکو ته اهو سڀ شر (شيطان) آهي جيڪو انسان جي لافانيت خلاف مصروف عمل آهي. تمام خوبصورتيون، اصل خوبصورتي جي ڪري ئي موجود آهن. اسان اهي فرائض انجام ڏيئون جيڪي اسان جي مقدر سان مطابقت رکن ٿا. انسان جي دهشت فطرت جي قانونن کي سمجهڻ سان ئي دور ٿي سگهي ٿي.
هر ڪم سڀاڻي تي ڇڏڻ. اها هڪ احمقانه حڪمت آهي. جيڪي ڪجهه رونما ڪرڻو آهي سو ’اڄ‘ ئي ڪرڻو آهي. هڪ درست تعليم ماڻهن کي حال ۾ جيئڻ سيکاري ٿي. اهو هاڻي اسان جي هٿ ۾ آهي ته اسان ان ننڍي شروعات سان لامحدود رفعتن ڏانهن وڌئون، دين کي ’هاڻي‘ ئي قائم ڪرڻو آهي. توهان هڪ اهڙي گهر کي پسند ڪريو ٿا جيڪو هميشه رهي. هن دنيا ۾ توهان اهڙو ڪوبه گهر ڪونه ٿا ماڻي سگهو جيڪو تعمير کان مٿانهون هجي. اسان کي دين قائم ڪري جنت ۾ داخل ٿيڻو آهي. ياد رکو ته هاڻوڪو لمحو ئي اسان جي اختيار ۾ آهي. جيڪو دين خدا تعالى جي طرف کان مليو اهو سڀني جي لاءِ هڪ هئو. سابقه قومن وٽ خدا جو دين ايندو رهيو (انبياء ڪرام جي واسطن سان) انهن هر دور ۾ هڪ ئي حقيقت، هڪ ئي دين (آسماني بادشاهت) جو سبق ڏنو: قرآن حڪيم ۾ اچي ٿو:
اِنَّ الَّذِیۡنَ یَكْفُرُوۡنَ بِاللہِ وَرُسُلِہٖ وَیُرِیۡدُوۡنَ اَنۡ یُّفَرِّقُوۡا بَیۡنَ اللہِ وَرُسُلِہٖ وَیَقُوۡلُوۡنَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَّنَكْفُرُ بِبَعْضٍ ۙ وَّیُرِیۡدُوۡنَ اَنۡ یَّتَّخِذُوۡا بَیۡنَ ذٰلِکَ سَبِیۡلًا ﴿۱۵۰﴾ۙ اُولٰٓئِکَ ہُمُ الْکٰفِرُوۡنَ حَقًّا ۚ وَاَعْتَدْنَا لِلْکٰفِرِیۡنَ عَذَابًا مُّہِیۡنًا ﴿۱۵۱﴾ (النساءِ: 151- 150)
ترجمو: بيشڪ اهي ماڻهو جي الله ۽ ان جي رسولن ۾ جدائي چاهن ٿا ته الله ۽ ان جي پيغمبرن جي درميان ڦوٽ وجهن ۽ چون ٿا ته اسان بعض تي ايمان آڻيون ٿا ۽ بعض جا منڪر آهيون ۽ چاهن ٿا ته ڪو وچون رستو استعمال ڪن اهي ئي اصل ڪافر آهن ۽ اهڙن ڪافرن جي لاءِ اسان رسوا ڪندڙ عذاب تيار ڪري رکيو آهي.
قرآن حڪيم ۾ الکٰفرون حقا (اصلي ۽ سچو ڪافر) انهن ماڻهن جي لاءِ آيو آهي جيڪي هڪ نبيءَ جي ڪتاب کي مڃن، ۽ ٻين جي ڪتاب کي رد ڪن گويا اهو ثابت ڪرڻ چاهن ٿا ته مختلف نبي، مختلف پيغام کڻي آيا هئا. ۽ اهڙيءَ طرح خدا ۽ پيغمبرن جي درميان لڙائي ڪرڻ چاهن ٿا. ياد رکو ته دنيا جي انسانن کي الاهي فطرت ۾ سموئڻ لاءِ هڪڙو ئي دين هيو. اهوئي دين، ان مملڪت جو آئين هو جنهن کي رسول عربي ﷺ عمل ۾ آندو هو. دين کي ڇڏيو ويو. حقيقت ڪل جا ٽڪرا ٽڪرا ڪيا ويا. (جيڪا شرڪ جي ڀوائتي صورت آهي)
مِنَ الَّذِیۡنَ فَرَّقُوۡا دِیۡنَہُمْ وَکَانُوۡا شِیَعًا ؕ كُلُّ حِزْبٍۭ بِمَا لَدَیۡہِمْ فَرِحُوۡنَ ﴿۳۲﴾ (روم: 32)
ترجمو: جن ماڻهن خدا جي دين کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏيو ۽ گهڻا فرقا ٿي ويا هر گروه ان طريقي تي ناز ڪري ٿو جيڪو ان وٽ آهي.
حقيقت ڪلي کي حصن ۾ تقسيم ڪرڻ، ان کي مقاميت ۾ محدود ڪرڻ ۽ سچائي جا ٽڪرا ڪري باطل سان ملائڻ شرڪ آهي. حقيقت ڪلي ۾ پاڻ کي لڪائڻ ئي اسلام آهي. ٻيءَ حالت ۾ شيطان جي اطاعت ٿي ويندي. هر غير خدا ئي نظام شيطاني نظام آهي.
اي ايمان وارو! اسلام ۾ پوري جا پورا داخل ٿي ويو ۽ شيطان جي نقش قدم تي نه هلو.
ٻئي هنڌ اچي ٿو:
وَلَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ
حق کي باطل سان نه ملايو
حق ۾ باطل يعني روشني ۾ اونده کي ملائڻ شرڪ آهي. سيد لطيف جي هنن آيتن تي غور ڪريو:
وڏي تان ان واٽ ۾، ٻيلپ ٻيائي،
آهي اونداهيءَ جو شرڪ، سهائي،
چٽي چٽائي، الف جي عينڪ ۾.

*
وحده لاشريڪ لھ، ايءُ هيڪڙائي حق،
ٻيائي کي ٻک، جن وڌو سي ورسيا.

*
وحده لاشريڪ لھ، ايءُ وهائج ويءُ،
کٽين جي هارائين، هنڌ تنهنجو هيءُ،
پاڻهي چوندئي پيءُ، ڀري جام جنت جو.

*
وحده لاشريڪ لھ، ٻڌءِ نه ٻوڙا!
ڪه تو ڪنين نه سُئا، جي گهٽ اندر گهوڙا،
ڳاڙيندين ڳوڙها، جت شاهد ٿيندءِ سامهان.

*
وحده لاشرڪ لھ جان ٿو چئين ايئن،
تان مڃ محمد ڪارڻي، نرتئون منجهان نينهن،
تان تون وڃيو ڪيئن، نائين ڪنڌ ٻين کي.

*
وحده لاشريڪ لھ، چئي چوندو آءُ،
فرض، واجب، سنتون تينو ترڪ م پاءِ،
توبهه سندي تسبيح، پڙهڻ سان پڄاءِ،
نانگا پنهنجي نفس کي ڪا نئين راه سونهاءِ،
ته سندي دوزخ باهه، تو اوڏيا ئي نه اچي.

*
تن تسبيح من مڻيو، دل دنبورو جن،
تندون جي طلب جون، وحدت سروڄن،
وحده لاشريڪ لھ، اهو راڳ رڳن،
سي ستائي جاڳن، ننڊ عبادت جن جي.

*
ٻن ڏيئي ٻين کي، هلج پاسي هيڪ،
ورنه سهي ويڪ، تون ٽيڏي! ٽيڏايون ڪرين!

*
آئون اوريان جهل تون، ڇڏيم پاڻ پچار،
شرڪ ساڻ ستار! گهڻا گهايم ڏينهڙا.

شرڪ جي حقيقت کي سمجهڻ لاءِ اچو ته چند مثالن تي غور ڪريون: توهان خالص کير ۾ پاڻي ملائيندئو ته کير، قوت ڏيڻ جي بجاءِ بيماري جو سبب ٿيندو. خالص کير حق هيو توهان (باطل) يعني ان ۾ پاڻي ملايو، اهو آهي شرڪ. دوا ۾ ملاوٽ هوندي ته اها شفا ڏيڻ بدران هلاڪت جو سبب ٿيندي. اهڙيءَ طرح الله تعالى انسان جي تقدير جنهن نظام حڪومت (دين) سان وابسته ڪئي آهي ان کان روگرداني ڪري باطل نظام تحت زندگي گذارڻ شرڪ جي انتهائي ڀوائتي صورت ۽ ظلم عظيم آهي. مشرڪ جي پوري زندگي هڪ هر جهتي ۽ همه وقتي ظلم ٿي وڃي ٿي. قرآن حڪيم ۾ اچي ٿو:
اِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیۡمٌ ﴿۱۳﴾ (لقمان- 13)
مشرڪانه نظامن مثلاً بادشاهت، آمريت، مغربي جمهوريت جي تحت رهندي انسان جو هر پل ظلم ٿي وڃي ٿو: عربي زبان ۾ ظلم جي معنى آهي حد کان تجاوز ڪرڻ، ڪن ماهرن جو چوڻ آهي ته ان جي معنى ڪنهن شيءِ کي ان جي صحيح مقام تي نه رکڻ خواه ان ۾ ڪمي يا زيادتي ڪئي وڃي يا ان کي صحيح جڳهه تان هٽايو وڃي. ڪنهن شيءِ جو توازن بگڙجڻ. تاريڪي آڻڻ. الظالم ان ماڻهوءَ کي چئبو آهي جيڪو ٻين جي حقن کي ڦٻائي. عربي زبان ۾ هڪڙو مثال آهي:
مَنِ اَسْتَرْعتی الِّذِئْبَ فَقدْظلم ان جي معنى هي آهي ته جنهن اها، توقع ڪئي ته بگهڙ ان جي ڌڻ جي نگهباني ڪندو ته اهو ڄڻ ان ظلم ڪيو. يعني بگهڙ کي ان صحيح مقام تي ڪونه رکيو. سوة بقره ۾ آيو آهي:
مَنۡ یَّتَعَدَّ حُدُوۡدَ اللہِ فَاُولٰٓئِکَ ہُمُ الظّٰلِمُوۡنَ ﴿۲۲۹﴾ (البقره: 229)
يعني جيڪي ماڻهو الله جي حدن کي اورانگهن ٿا ظالم آهن.
ياد رکو ظلم، عدل جو ضد آهي.
شرڪ ناقابل معافي گناهه آهي:
قرآن حڪيم ۾ آيو آهي:
اِنَّ اللہَ لَا یَغْفِرُ اَنۡ یُّشْرَکَ بِہٖ وَیَغْفِرُ مَا دُوۡنَ ذٰلِکَ لِمَنۡ یَّشَآءُ ؕ وَمَنۡ یُّشْرِكْ بِاللہِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلٰلًۢا بَعِیۡدًا ﴿۱۱۶﴾ (النساءِ: 116)
”الله وٽ بس شرڪ جي ئي معافي ڪونهي ان کان سواءِ سڀ ڪجهه معاف ٿي سگهي ٿو، جنهن کي معاف ڪرڻ چاهي. جنهن الله سان ڪنهن کي شريڪ ڪيو ته اهو ته گمراهيءَ ۾ ڏاڍو پري نڪري ويو.“
اِنَّہٗ مَنۡ یُّشْرِكْ بِاللہِ فَقَدْ حَرَّمَ اللہُ عَلَیۡہِ الْجَنَّۃَ وَمَاۡوٰىہُ النَّارُ ؕ وَمَا لِلظَّلِمِیۡنَ مِنْ اَنۡصَارٍ ﴿۷۲﴾ (مائده: 72)
”حقيقت اها آهي ته جنهن الله سان ڪنهن کي شريڪ ڪيو ته ان تي الله تعالى جنت حرام ڪري ڇڏي ۽ ان جي رهڻ جي جاءِ جهنم آهي ۽ اهڙن ظالمن جو ڪوبه مددگار ڪونهي.“
الاهي فطرت جي لاءِ بيگانه نصب العين (جي انسان جي روح تي ڪوبه اثر نٿا ڇڏين) ۽ خواهشن جي محبت کان نفس جيترو آزاد هوندو، اوترو ئي پنهنجي آسماني نصب العين جي قريب ٿيندو. آسماني حڪمت کي انسان کان جدا ڪرڻ بدترين ڏوهه آهي. حق (حقيقت ڪلي) ۽ علم ڪلي (خدا) ئي اقتدار جو مالڪ آهي. ان جي حڪم جي خلاف ورزي ڪري باطل جو حڪم مڃڻ سڀ کان وڏي تباهيءَ جي نشاني آهي ۽ اڄ تائين دنيا ان تباهيءَ ۾ ئي ڦاٿل رهي آهي. ”خدا سان ڪفر“ ڪرڻ رڳو بتن يا مُردن جي پرستش ڪرڻ ڪونهي بلڪه ڪفر جي اعلى حالت اها به آهي ته انسان، خدا تعالى جي ٻڌايل قانونن کي ڇڏي ڪري، انسانن جي ٺاهيل قانونن کي اوليت ڏئي. انسان ان جو بندو ٿيندو آهي جنهن جو حڪم مڃيندو آهي. غير خدائي قوتن تي ڀروسو ڪرڻ وارا ۽ شيطاني اقتدار کي تسليم ڪرڻ وارا مشرڪ آهن. ياد رکو جيڪڏهن مرڪز ۾ ظلمت ڀريل آهي ته پوءِ ٻاهر به ظلمت ئي ڦهلبي. هڪ خدا، ان جو عطا ڪيل هڪڙو ضابطه زندگي (دين)، ان تي هلڻ واري هڪ امت، ان امت جو هڪڙو ئي عدل ۽ انصاف وارو نظام. اها آهي توحيد. ان جي ابتڙ جيڪي آهي سو سڀ بدبختي آهي، شر آهي يعني روحاني آلودگي. قرآن حڪيم جي شهادت آهي:
اِنَّمَا الْمُشْرِكُوۡنَ نَجَسٌ (توبه: 28)
”مشرڪ يقيناً آلودگين سان ڀريل ٿيندا آهن.”
مٿين آية پاڪ جي روشنيءَ دنيا جي موجوده حالت تي غور ڪريو. انسان روحاني آلودگي (ڪفر) ۾ بري طرح ڦاٿو پيو آهي. ياد رکو آسماني تعليم دنيا مان شرڪ کي مٽائڻ ۽ توحيد کي قائم ڪرڻ لاءِ آئي هئي. هر غير خداوندي قانون ۽ آئين کان انڪار ۽ قانون خداوندي جو عملي اقرار، اهو آهي لاالھ الالله جو مقصد. ياد رکو مسلم ۽ مشرڪ هڪ ٻئي جا ضد آهن. جيڪي قوتون ۽ خصوصيتون خدا جي لاءِ مختص آهن انهن ۾ غير خدائي قوتن کي شامل ڪرڻ شرڪ آهي. قرآن حڪيم هر وقت لاءِ آهي. اهو ڪنهن به زمان يا مڪان سان مخصوص ڪونهي. اڄ به قدرت جو اهو ’قانون حرڪت‘ ڪم ڪري رهيو آهي.
سيد لطيف ٿو چئي:
آئون اوريان جهل تون، ڇڏيم پاڻ پچار،
شرڪ ساڻ ستار! گهڻا گهاريم ڏينهڙا.

دنيا ۾ ڪيترا انسان آهن جي ايمان جي دعوى ٿا ڪن ليڪن قرآن حڪيم جو فيصلو آهي ته؛
وَمَا یُؤْمِنُ اَكْثَرُہُمْ بِاللہِ اِلَّا وَہُمۡ مُّشْرِكُوۡنَ ﴿۱۰۶﴾
”انهن مان ئي اڪثريت انهن جي آهي جيڪي خدا تي ايمان اهڙيءَ طرح جو رکن ٿا جو ايمان جي باوجود مشرڪ هوندا آهن.“
”ايمان رکڻ باوجود اهي ماڻهو مشرڪ آهن“ ڇاڪاڻ ته انفرادي يا اجتماعي طور، سياست توڙي معيشت ۽ معاشرت ۾ غير خدائي قوتن تي انحصار رکڻ شرڪ آهي جنهن ڪري اڄ دنيا ۾ ڪٿي به دين (علم ڪلي) جي حڪومت ڪونهي. مسلم امت قدرت جو اهو حقيقي فرض قطعاً وساري
ڇڏيو آهي. ياد رکو محدود ۽ لامحدود (انسان ۽ خدا) اهڙيءَ طرح هڪٻئي سان جڙيل آهن جو انهن کي جدا ڪرڻ خطري کان خالي ڪونهي. اسان لامحدود (الله) جي علم جي بدولت ئي ابديت حاصل ڪري سگهؤن ٿا.
جيڪڏهن سياسي (اجتماعي) زندگيءَ کي الله تعالى جي ڪائناتي قانون کان الڳ ڪيو وڃي ته اها انتهائي پست سطح جي زندگي ٿيندي. حقيقي انفرادي ترقي، ٻين ماڻهن، دنيا ۽ ڪائنات سان لاڳاپي جو لازمي نتيجو آهي. سماج کان ڌار يا سماج دشمنيءَ ۾ بسر ٿيندڙ زندگي حق سان بغاوت ۾ ئي گذري ٿي. انسان ابديت (خدا) کان پري ٿيندو وڃي ٿو. حقيقت ڪلي (خدا) جي احڪامن جي روشني ۾ حڪومت نه ڪرڻ ڪفر آهي. جيڪا قوم آسماني تعليم مطابق حڪومت ڪونه ٿي ڪري ڪافرانه حڪومت آهي. قرآن حڪيم جي هن فيصلي تي غور ڪريو:
وَمَنۡ لَّمْ یَحْكُمۡ بِمَاۤ اَنۡزَلَ اللہُ فَاُولٰٓئِکَ ہُمُ الْکٰفِرُوۡنَ ﴿۴۴﴾ (مائده: 44)
جو حڪومت نه ڪري، ان جي مطابق، جيڪي الله تعالى لاٿو آهي ته اهڙا ماڻهو ئي ته ڪافر آهن.
اقتدار اعلى جو حق صرف حقيقت ڪلي (خدا) کي حاصل آهي. ان حقيقت کي ذهن ۾ رکو ته خدا تعالى جي اطاعت، قوانين خداوندي جي محڪومي آهي جي خدا تعالى، انسان کي بلند ڪرڻ لاءِ بنايا آهن. حڪمراني ڪرڻ ۽ حڪم ڏيڻ جو حق صرف خدا کي آهي.
وَّلَا یُشْرِكُ فِیۡ حُكْمِہٖۤ اَحَدًا ﴿۲۶﴾ (ڪهف: 26)
اهو پنهنجي حڪومت ۾ ڪنهن کي شريڪ ڪونه ڪندو آهي.
فَتَعٰلَی اللہُ الْمَلِكُ الْحَقُّ ۚ (طٰھٰ: 114)
۽ الله تعالى جو حقيقي بادشاه آهي، وڏو اعلى شان وارو آهي.
جيڪو خالق آهي، حاڪم به اهوئي آهي. حڪم ان جو آهي. نفساني خواهشات مطابق ڏنل هر حڪم باطل آهي، بربادي ۽ فنا آهي. تاريخ تي غور ڪريو. حڪمرانن سڌي يا اڻ سڌي طرح پنهنجون خواهشون مسلط ڪيون آهن. حالانڪه؛
اَمَرَ اَلَّا تَعْبُدُوۡۤا اِلَّا اِیَّاہُ ؕ (يوسف: 40)
ان حڪم ڏنو آهي ته ان کان سواءِ ڪنهن جي به عبوديت (محڪوميت) اختيار نه ڪريو.
اَلَا لَہُ الْخَلْقُ وَ الۡاَمْرُ ؕ (اعراف: 54)
خبردار، خلق ان جي آهي ۽ امر به ان جو آهي.
یَقُوۡلُوۡنَ ہَلۡ لَّنَا مِنَ الۡاَمْرِ مِنۡ شَیۡءٍ ؕ قُلْ اِنَّ الۡاَمْرَ كُلَّہٗ لِلہِ ؕ
ماڻهو پڇن ٿا ته ڇا امر ۾ اسان جو به حق آهي؟ توهان چئي ڏيو ته امر پورو الله جي لاءِ آهي.
غور جو مقام آهي ته آسماني بادشاهت (دين) جي مرڪز جي اطاعت، خود خدا جي اطاعت هئي ڇو ته اهو مرڪز، خدا تعالى جي حڪمن جي اطاعت ڪرائي ٿو. اهو ابدي ۽ نه مٽجندڙ قانون دنيا جي سڀني قومن کي هر وقت هڪ ئي مالڪ (خدا، حقيقت ڪلي) جي ڳالهه ڪري ٿو. عالمي قومن جو اتحاد، آسماني اخلاق ۽ ترقي پسندانه اصولن تي هجڻ گهرجي. جيڪو خدا تعالى جي قانونن کي ڄاڻندو اهوئي مزا ماڻيندو. الله تعالى بي نياز آهي. اسان کي ان جي طرف اچڻو پوندو. ابتدا انسان جي طرف کان ٿيڻ گهرجي. انسان کي گهرجي ته الاهي فطرت ۾ سمائجي وڃي. جيڪڏهن انسان ايئن نه ڪندو ته پوءِ اهو ڄاڻي ۽ ان جا ڪم. اسان هن وقت پوئين قسم جي دنيا ۾ جي رهيا آهيون.
دنيا ۾ جيترا به نبي آيا انهن کي هر زماني ۾ هڪ ئي سڀ کان وڏي رڪاوٽ هئي. يعني سندن مخاطب قومن جو آبائي مذهب، ۽ اهڙي قسم جو آبائي مذهب هڪ ريتن رسمن جي تقليد تي ٻڌل ٿيندو آهي. انبياءَ ڪرام ساديءَ زبان ۾ دليلن جي پوري قوت سان، ماڻهن جي سامهون حق پيش ڪندا آهن ته جيئن خدا جي بندن تي خدا جي رحمت جا دروازا کلن جيڪي انهن جي جهالت ڪري بند پيا آهن. انهن قومن وٽ هڪ طرف انهن جو اهو موروثي مذهب هو جيڪو شرڪ جي بنياد تي قائم هيو ۽ اهي ان تي بريءَ طرح ڄميا بيٺا هوندا آهن ڇاڪاڻ ته تقليد ذهنن کي جامد بڻائي ڇڏي ٿي. قرآن حڪيم ۾ آيو آهي:
وَ اِذَا قِیۡلَ لَہُمُ اتَّبِعُوۡا مَاۤ اَنۡزَلَ اللہُ قَالُوۡا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَیۡہِ اٰبَآءَنَا ؕ (لقمان: 21)
۽ جڏهن انهن کي چيو وڃي ٿو ته جو ڪجهه الله تعالى نازل ڪيو آهي ان جي پيروي ڪريو ته چون ٿا ته نه، اسان ان جي پيروي ڪنداسين جنهن تي اسان پنهنجي پيءُ ڏاڏي کي هلندي ڏٺو آهي.
ٻئي هنڌ آيو:
وَکَذٰلِکَ مَاۤ اَرْسَلْنَا مِنۡ قَبْلِکَ فِیۡ قَرْیَۃٍ مِّنۡ نَّذِیۡرٍ اِلَّا قَالَ مُتْرَفُوۡہَاۤ ۙ اِنَّا وَجَدْنَاۤ اٰبَآءَنَا عَلٰۤی اُمَّۃٍ وَّ اِنَّا عَلٰۤی اٰثٰرِہِمۡ مُّقْتَدُوۡنَ ﴿۲۳﴾ قٰلَ اَوَلَوْ جِئْتُكُمۡ بِاَہۡدٰی مِمَّا وَ جَدۡتُّمْ عَلَیۡہِ اٰبَآءَكُمْ ؕ قَالُوۡۤا اِنَّا بِمَاۤ اُرْسِلْتُمۡ بِہٖ کٰفِرُوۡنَ ﴿۲۴﴾ فَانۡتَقَمْنَا مِنْہُمْ (زخرف: 25-23)
”۽ اهڙيءَ طرح جو اسان موڪليوسين، توکان پهريان (خبردار ڪرڻ) ڊيڄارڻ وارو ڪنهن بستيءَ ۾، ته چوڻ لڳا اتان جا دولتمند، اسان ڏٺو آهي پنهنجي پيءُ ڏاڏي کي هڪ راهه تي، ۽ اسان انهن جي ئي قدمن تي هلئون ٿا. اهو چوڻ لڳو جو آڻيان ان کان وڌيڪ سمجهه جي راهه، جتي ڏٺو توهان پنهنجي پيءُ ڏاڏي کي ته چوڻ لڳا ته اسان توکي ڪونه ٿا مڃئون. پوءِ اسان انهن کان بدلو ورتو.“
اڄوڪي ائٽمي تهذيب کي سامهون رکو ۽ پوءِ هيٺين آية پاڪ تي غور ڪريو:
فَلَمَّا جَآءَتْہُمْ رُسُلُہُمۡ بِالْبَیِّنٰتِ فَرِحُوۡا بِمَا عِنۡدَہُمۡ مِّنَ الْعِلْمِ (مؤمن: 83)
”جڏهن انهن وٽ انهن جا رسول دليل کڻي آيا ته اهي انهيءَ علم ۾ مگن رهيا جيڪو انهن وٽ هيو.“
هتي علم مان مراد اهو مذهب آهي جيڪو زمانن گذرڻ باوجود به انهن قومن وٽ مقدس ٿي ويو هو. اڄوڪي ائٽمي دور جي انسان جي به اهائي حالت آهي. اهو ان علم تي ناز ٿو ڪري، جيڪو وٽس موجود آهي. جيتوڻيڪ حقيقت ڪلي (دين) کان اهي هن وقت به پري آهن بلڪه انهن جي جزوي عقل تي مبني نظريا ۽ فلسفا، زمين تي موجود زندگيءَ جي وجود لاءِ ئي خطرو بنجي چڪا آهن. بر ۽ بحر ۾ فساد مچي چڪو آهي.

[b]الله تعالى سان محبت:
[/b]حُب جي معنى آهي ڪنهن شيءِ جي ثابت قدمي ۽ خلوص ۽ استقامت سان اطاعت ڪرڻ ۽ ان کان ٿورو به هيڏي هوڏي نه ٿيڻ. وري ان حقيقت کي ذهن ۾ تازو رکو ته خدا جي اطاعت جي معنى ان جي قانونن جي اطاعت آهي. نور انهن ثمرات ۽ نتيجن جو حاصل ٿيندو آهي جيڪي قوانين خداوندي جي اطاعت جو لازمي نتيجو آهن. خدا تعالى جي محبت ۾ رنگجڻ گويا تقدير جي گهراين ۾ گهرڻ آهي. تقدير جي اطاعت ئي آسماني تعليم جو مقصود ۽ مطلوب آهي.
درست قانونن کي زندگيءَ جو مرڪز بنائڻ ئي پنهنجي اندر نوراني قوت پيدا ڪرڻ جو ذريعو آهي. اهو مرڪز رهنمائي ۽ قوت مهيا ڪري ٿو. اهو مرڪز لافاني ۽ هميشه جوان آهي. ان سان تعلق ۾ پنهنجو پاڻ کي تبديل ڪريو. عبادت سان ملڻ واري قوت کي دنيا ۾ ”محبوب جي مرضيءَ مطابق بدلائڻ“ جي ڪم ۾ آڻڻو آهي. خدا سان دانشورانه محبت ئي سڀ کان وڏي لذت ۽ سڪون آهي. مرڪز نور سان ڀريل آهي. ان جو چيو مڃڻ سان انسان به نور سان ڀرجي ويندو. پنهنجي مثبت پهلوءَ جي حوالي سان، ڪائنات ۾ موجود الله جي فطرت سان وحدت قائم ڪرڻي پوندي. آسماني تعليم هن تاريڪ ۽ منتشر انساني جسمن جي ڪائنات ۾ خدا جي نور جي ترجماني ڪري ٿي ۽ اميد جو واحد سرچشمو آهي.
آسماني تعليم هر وقت ياد ڏياريندي رهي ٿي ته ڪهڙا اصول آهن جن جي مطابق قومن کي زندگي عطا ٿيندي آهي ۽ ڪهڙي روش آهي جنهن سان اهي تباهيءَ ۾ ڪرن ٿيون؛
یَمْحُوا اللہُ مَا یَشَآءُ وَیُثْبِتُ ۚۖ وَعِنۡدَہٗۤ اُمُّ الْکِتٰبِ ﴿۳۹﴾ (رعد: 39)
خدا تعالى جو قانون هي آهي ته جيڪا قوم يا فرد مٽجڻ چاهي ٿو ته ان کي مٽايو وڃي ۽ جيڪو ثبات ۽ استحڪام چاهي ان کي ثبات عطا ڪيو وڃي. زندگيءَ ۾ صرف تغير ئي ڪونهي بلڪه ثبات ۽ حفظ پڻ آهن. ان جو اهو قانون ڪائنات جي ڪاروهنوار ۾ نافذ آهي ۽ ان جو اصل بنياد خدا آهي. ان ڪري ان ۾ تبديلي پيدا ٿي ڪونه سگهندي. موت ۽ حيات جو قانون ان لاءِ متعين ڪيو ويو آهي ته جيئن نمايان طور سامهون اچي وڃي ته توهان مان ڪير، اهڙا ڪم ڪري ٿو جو ان جي قانون مطابق زندگي بخش آهن ۽ ڪير اهڙو آهي جيڪو پنهنجي مٿان هلاڪت وارد ڪري ٿو. آسمان چوي ٿو ته واضح ۽ غير مبهم قانون ان لاءِ ٺاهيو ويو آهي ته جيئن:
لِّیَہۡلِکَ مَنْ ہَلَکَ عَنۡۢ بَیِّنَۃٍ وَّیَحْیٰی مَنْ حَیَّ عَنۡۢ بَیِّنَۃٍ ؕ وَ اِنَّ اللہَ لَسَمِیۡعٌ عَلِیۡمٌ ﴿ۙ۴۲﴾ (انفال: 42)
جنهن کي هلاڪ ٿيڻو آهي واضح قانونن (جي مطابق هلاڪ ٿئي) ۽ جنهن کي زنده رهڻو آهي اهو به واضح قانونن (جي ذريعي) زنده رهي ۽ الله تعالى بيشڪ (سڀڪجهه) ٻڌڻ وارو ۽ هر ڳالهه جو علم رکڻ وارو آهي.
قرآن شريف جي هن آية تي غور ڪريو:
اِنَّ اللہَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتّٰی یُغَیِّرُوۡا مَابِاَنْفُسِہِمْ ؕ (رعد: 11)
الله تعالى ڪنهن قوم جي حالت ان وقت تائين تبديل ڪونه ڪندو آهي جيستائين اها پنهنجي حالت پاڻ نه تبديل ڪري.
سڀني تبديلين جي علت خود انسان آهي. چاهي ته هو پنهنجي ڪوشش ۽ حالات آهر وڌيڪ ترقي ڪري يا جهڙو هو پيدا ٿئي ٿو اهڙو ئي مري وڃي. ترقي خاص متعين حالات ۾ ئي ممڪن آهي. اهو جن اسباب جي تخليق ڪندو، جنهن قسم جو نظام زندگي ٺاهيندو، ان جي مطابق ان جي حالت تبديل ٿيندي. انسان پنهنجي تقدير جي تشڪيل تي پاڻ ئي قادر آهي. هيءَ ممڪنات جي دنيا آهي ان ۾ امر تخليق هر وقت جاري رهندو. خدا تعالى انسان جي تخليقي جدتن جي تقاضا ڪري ٿو. هو انسان جي آزاديءَ جي ڪارنامن جو منتظر آهي. تبديلي ۽ ترقي ان وقت ممڪن آهي جڏهن انسان پاڻ ان لاءِ ڪوشان هجي ۽ پوءِ حق جي مدد به حاصل ڪري. زبردستي خدا (ابديت، حقيقت ڪل) سان رشتو ڳنڍجي ڪونه سگهندو. اهوئي سبب آهي جو قرآن حڪيم چوي ٿو ته دين ۾ ڪابه زبردستي ڪونهي: لَاۤ اِكْرَاہَ فِی الدِّیۡنِ ۟ۙ
ٻئي هنڌ اچي ٿو:
جَعَلَ عَلَیۡكُمْ فِی الدِّیۡنِ مِنْ حَرَجٍ ؕ (حج: 78)
ان دين جي معاملي ۾ ڪا به تنگي ڪونه ڪئي آهي. وڌڻو اڳتي انسان کي آهي. جهڙو عمل ٿيندو ردعمل به اهڙوئي ٿيندو: اهوئي قدرت جو قانون آهي. خدا جي سنت اها ئي آهي.
اِنَّا ہَدَیۡنٰہُ السَّبِیۡلَ اِمَّا شَاکِرًا وَّ اِمَّا کَفُوۡرًا ﴿۳﴾ (دهر: 3)
اسان ان جي لاءِ رستو واضح ڪري ڇڏيو آهي. هاڻي جي هو چاهي ته ان کي اختيار ڪري ۽ چاهي ته ان جو انڪار ڪري.
حق جي چاهت ۽ حق جو انڪار، ان جو فيصلو ڪرڻو توهان کي آهي. بندگي ڪيو يا بغاوت. ان لحاظ کان توهان کي اختيار آهي. ياد رکو! جيڪا قوم قدرت جي ارادن سان، تعاون ڪرڻ جي صلاحيت نٿي رکي ته ان کي مٽايو ويندو آهي ڇو ته ان جا فرد پنهنجي بربادي پاڻ ئي جمع ڪندا آهن. پوءِ ان جي جاءِ تي ٻي قوم کي آندو ويندو آهي.
جيڪڏهن انسان آب حيات حاصل ڪرڻ چاهي ٿو ته پوءِ ان جي سرچشمي سان رسمي نه بلڪه حقيقي تعلق قائم ڪرڻو آهي.
الله تعالى دنيا ۾ جيترا به نبي ۽ پيغمبر موڪليا انهن سڀني هڪ ئي نور جو پيغام ڏنو. اهي سڀ دنيا ۾ دين (آسماني بادشاهت) قائم ڪرڻ لاءِ آيا هئا ته جيئن دنيا جي انسانن کي جهالت جي تاريڪي مان ڪڍي نور (علم ڪلي، ابديت) جي دنيا ۾ آڻن. قرآن شريف جي هنن آيتن تي غور ڪريو:
اِنَّاۤ اَنۡزَلْنَا التَّوْرٰىۃَ فِیۡہَا ہُدًی وَّنُوۡرٌ ۚ(مائده: 44)
”اسان توريت کي لاٿو ان ۾ هدايت ۽ نور آهي.“
انجيل پاڪ جي لاءِ اچي ٿو:
وَاٰتَیۡنٰہُ الۡاِنۡجِیۡلَ فِیۡہِ ہُدًی وَّنُوۡرٌ ۙ(مائده: 46)
” انجيل ۾ نور ۽ هدايت آهي.“
نوراني هدايت جو نتيجو نور جي صورت ۾ ظاهر ٿيندو آهي:
فَالَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا بِہٖ وَعَزَّرُوۡہُ وَنَصَرُوۡہُ وَاتَّبَعُوا النُّوۡرَ الَّذِیۡۤ اُنۡزِلَ مَعَہٗۤ ۙ اُولٰٓئِکَ
ہُمُ الْمُفْلِحُوۡنَ ﴿۱۵۷﴾٪ (الاعراف: 157)
(سو جن ماڻهن ان نبيءَ تي ايمان آندو ۽ ان جو ساٿ ڏنو ۽ ان جي مدد ڪئي ۽ ان جي نور جي پيروي ڪئي جو ان سان گڏ لاٿو ويو آهي سو اهي ئي ماڻهو ته آهن فلاح پائڻ وارا.
انبياءَ جي اچڻ جي مقصد تي وري غور ڪريو:
الٓرٰ ۟ کِتٰبٌ اَنۡزَلْنٰہُ اِلَیۡکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمٰتِ اِلَی النُّوۡرِ ۬ۙ (ابراهيم: 1)
”الف- لام- را- هيءَ هڪ ڪتاب آهي، جو اسان توتي نازل ڪيو آهي ته جيئن ماڻهن کي اونداهي کان روشنيءَ ڏانهن ڪڍين.“
سورة بقره ۾ نور جي مقابلي ۾ ظلمت جو لفظ آيو آهي، جنهن جي معنى اونداهي آهن. نور، سچ آهي، حق آهي، هڪ آهي. حقيقت هر ڪنهن جي لاءِ هڪ آهي. ظلمات ذهن انسانيءَ جون پيدا ڪيل تو هم پرستون ۽ غلط انديشا آهن. سچ جي تعليم هڪ ئي آهي ليڪن ذهن انسانيءَ جون پيدا ڪيل اونداهيون مختلف قسمن جون آهن. اهوئي سبب آهي جو نور جو جمع استعمال ڪونه ٿيو آهي پر ظلمات بطور جمع آيو آهي. حقيقت هڪ ئي ٿيندي آهي ۽ افسانا مختلف ٿيندا آهن.
ہُوَ الَّذِیۡ یُصَلِّیۡ عَلَیۡكُمْ وَ مَلٰٓئِکَتُہٗ لِیُخْرِجَكُمۡ مِّنَ الظُّلُمٰتِ اِلَی النُّوۡرِ ؕ (احزاب: 43)
”اهو اهوئي آهي جيڪوپنهنجي بندي تي صاف آيتون نازل ڪري ٿو ته جيئن جهالت جي انڌيريءَ مان ڪڍي نور (علم ڪلي) ۾ دنيا ۾ آڻي.“
دنيا ۾ هر نبي ۽ پيغمبر ان ڪري آيو ته جيئن دنيا ۾ دين قائم ڪري. دنيا ان وقت دين ٿي وڃي ٿي جڏهن ان تي آسماني قانون حڪومت ڪن ٿا.
شَرَعَ لَكُمۡ مِّنَ الدِّیۡنِ مَا وَصّٰی بِہٖ نُوۡحًا وَّ الَّذِیۡۤ اَوْحَیۡنَاۤ اِلَیۡکَ وَمَا وَصَّیۡنَا بِہٖۤ اِبْرٰہِیۡمَ وَ مُوۡسٰی وَ عِیۡسٰۤی اَنْ اَقِیۡمُوا الدِّیۡنَ وَ لَا تَتَفَرَّقُوۡا فِیۡہِ ؕ (شورى:13)
” توهان جي لاءِ اهوئي دين مقرر ڪيو آهي جنهن متعلق نوح کي هدايت ڪئي وئي هئي ۽ اسان تنهنجي طرف وحي موڪلي ۽ جيڪا هدايت اسان ابراهيم ۽ موسى ۽ عيسى کي ڪئي (اها هيءَ هئي ته) دين قائم ۽ برقرار رکو ۽ ان ۾ تفرقو ايجاد نه ڪيو.“
آخر ۾ سيد لطيف جي هن شعر تي وري غور ڪريو:
ڦريا پسي ڦيڻ، کرين کير نه چکيو،
دنيا ڪارڻ دين، وڃائي ولها ٿيا.

خدا تعالى دنيا ۾ جيڪي به نبي يا پيغمبر موڪليا انهن جي وڏي ۾ وڏي Duty اها هئي ته زمين تي دين کي قائم ڪن. ڇو ته دين (آسماني) ته اها سرزمين آهي جتي ابديت اسان جي لاءِ لازوال جواني ۽ لازوال صحت سان استقبال ڪرڻ لاءِ بيتاب آهي. دين ڇا آهي؟ زمين جي سيني تي موجود انساني جسمن تي جڏهن آسماني قانون نافذ ٿين ٿا ته دين جنم وٺي ٿو:
فِطْرَتَ اللہِ الَّتِیۡ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیۡہَا ؕ لَا تَبْدِیۡلَ لِخَلْقِ اللہِ ؕ ذٰلِکَ الدِّیۡنُ الْقَیِّمُ ٭ۙ (روم: 30)
قرآن حڪيم انسانن جي سياسي نظام ۾ هم آهنگي، اخلاقي ۽ سماجي قانونن جي پيروي ۽ فرضن جي ادائگي کي ‘عدل’ جو نالو ڏئي ٿو. معاشرو نه صرف، فردن جي مجموعي جو نالو آهي بلڪه هڪ فرد، رياست جو اختصار به آهي. ياد رکو مملڪت جو دستور جيترو غير آسماني هوندو مملڪت جا شهري اوترو ئي سچي خوشي، حقيقي مسرت ۽ سڪون کان پري هوندا. اطاعت تعليم جي ذريعي، روح جي معرفت ۽ ان جي نشونما جو نالو آهي. حق تي عمل درآمد ئي انسان جو بنيادي مقصد آهي. آسماني تعليم خواب ۾ گرفتار انسان کي ننڊ مان جاڳائي ٿي. قدرت چاهي ٿي ته هر طرف سٺائي، چڱائي، نيڪي ۽ انصاف هجي. عقل سليم انهن جي مجموعي جو نالو آهي.
اسان جي جستجو دنيا جي وڏي ۾ وڏي اهم مسئلي لاءِ هجڻ گهرجي يعني نيڪي ۽ بدي جي ڄاڻ. مثالي مملڪت جو مقصد نيڪ يعني ڪامل زندگيءَ جو حصول آهي. ڪمال کي حاصل ڪرڻ جو حق، دنيا جي هر انسان کي حاصل آهي. ياد رکو سٺا انسان، سٺي حڪومت ئي پيدا ڪري سگهي ٿي، اهو آهي قانون قدرت. آسماني انسان آسماني نظام حڪومت ۾ ئي پيدا ٿي سگهن ٿا، اها ئي تقدير آهي.
قرآن حڪيم ان لاءِ نازل ڪونه ٿيو ته گهرن ۾ طاقن تي پيو هجي، ان تي مٽي چڙهي وڃي يا ڪڏهن ڪڏهن ان جي تلاوت ڪيون، ۽ ان کي ايتري حد تائين هيٺ ڇڪي اچئون جو انفرادي ۽ اجتماعي زندگي ۾ ان جو معمولي عڪس به نظر نه اچي. اي مسلمان! پنهنجي پستيءَ جي انتها کي ته ڏس! ڪهڙيءَ طرح رسول اڪرم ﷺ خدا تعالى جي حضور ۾ ان پريشاني ۽ شڪايت جو تذڪرو ڪري رهيو آهي.
پاڻ فرمائي رهيا آهن ته اي خداوند! منهنجي هن قوم قرآن کي ڇڏي ڏنو آهي ۽ ان کان دوري اختيار ڪئي اٿائون. مسلمان ذرا نظر کڻي ڏس ته عدالت ڪنهن جي آهي! فريادي ڪير آهي ۽ فرياد ڪهڙي ڪري رهيو آهي!
قرآن حڪيم ۾ اچي ٿو: فرياديءَ جو بيان آهي (عدالت الاهي ۾) ته:
وَ قَالَ الرَّسُوۡلُ یٰرَبِّ اِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوۡا ہٰذَا الْقُرْاٰنَ مَہۡجُوۡرًا ﴿۳۰﴾ (فرقان: 30)
”۽ چيو رسول ته منهنجا رب بيشڪ منهنجي قوم هن قرآن کي ڇڏي ڏنو.“
مسلمانن وٽ قرآن حڪيم جهڙا لازوال نوراني ڪرڻا موجود آهن پوءِ به اهي مغرب جي ذهن سان سوچن ٿا. انهن وٽ حق ۽ باطل جو معيار مغرب آهي. انهن جي ذهنن تي احساس ڪمتري سوار آهي. انهن وٽ ”حق“ اهو آهي جنهن کي مغرب ”حق“ چوي. حقيقت جي نظر سان ڏٺو وڃي ته اهل مغرب ٻارن وانگر تيز رفتاري ۽ لذت جي چسڪي ۾ ٻڏل آهن. عملي طور تي انهن جو تعلق لامحدود ازلي ۽ ابدي حقيقت کان ٽٽي چڪو آهي. مغربي دنيا سائنس جي ان صورت تي ايمان آڻي چڪي آهي جنهن ۾ صرف مادي ترقيءَ کي ڏٺو وڃي ٿو، جنهن جي نتيجي ۾ زندگي روز بروز پيچيده ٿيندي ٿي وڃي. هن دنيا جي هر خلوت ۽ هر انجمن ۾ فتنه فساد برپا آهي. هر طرف بدامني ڦهليل آهي. صداقت ۽ اخلاص جو نالو ڪٿي به نظر ڪو نٿو اچي. مغرب هن دنيا جو انتظام پنهنجي هٿ ۾ رکيو آهي ليڪن نوع انساني انهن جي مظالم ۽ هوس نفس کان تباه و برباد آهي. موجوده دور ۾ انسان نيون نيون سائنسي ايجادات ڏنيون آهن پر اهي سڀ سهولتون انسان جي حيواني جبلتن ڀڙڪائڻ لاءِ استعمال ٿي رهيون آهن.
قرآن حڪيم زندگيءَ جي علامت، فتح و ڪامراني، ترقي ۽ تحرڪ جو ذريعو آهي، جيڪو زندگيءَ جي هر شعبي لاءِ رهنما اصول رکي ٿو. ليڪن اڄ مسلمانن قرآن حڪيم کي صرف هڪ ”مقدس ڪتاب“ جو درجو ڏئي رکيو آهي. صرف ان جي لفظن کي مٺي ۽ سريلي آواز ۾ ريڊيو ۽ ٽي وي تان نشر ٿيندي ٻڌندا آهن. آيات قرآني کي فن تعمير جي عنوان سان مسجد جي ديوارن تي اڪريو وڃي ٿو. گهڻن اسلامي ملڪن ۾ حفظ قرآن جي نالي سان وڏا مدرسا آهن. خدا تعالى مسلمانن کي ”حزب الله“ يعني پنهنجي جماعت چيو آهي. پوءِ جيڪڏهن مسلمان ئي خود ”حزب الشيطان“ جو ساٿ ڏيڻ لڳن ته پوءِ الله تائين پهچڻ وارا ڪنهن کي تلاش ڪن ۽ ڪنهن کان راهه پڇن. جيڪڏهن ڪو آتش دان پاڻ ئي باهه کان خالي ٿي وڃي ته پوءِ اهو ٻين کي گرمي ڪيئن ٿو پهچائي سگهي. ان ڪري ضروري آهي ته مسلمان خود پنهنجي اندر نوراني تبديلي آڻن ڇاڪاڻ ته انهن جي تبديليءَ تي پوري دنيا جي تبديلي موقوف آهي. اڄ وقت اچي ويو آهي ته اسلام پنهنجي فرض کي دهرائي جيڪو فرض، اهو هڪ دفعو پهريان، خوبصورتي سان نڀائي چڪو آهي. مسلمانن جي سڌرڻ سان پوري دنيا سڌري ويندي ۽ ان چشمي جي روانيءَ سان زمين سرسبز ٿي ويندي. اسلام جي مشن ختم ڪونه ٿي آهي. جنهن اونداهي، اسلام جي ظهور تائين، جهالت ڦهلائي هئي، اها اوندهه اڄ مغربي تهذيب جي روپ ۾ ڦهلجي رهي آهي. جيڪڏهن اسلام جي ظهور تائين سڀ کان وڏي ظلمت بت پرستي هئي ته اڄ ان جي جاءِ نفس پرستي ورتي آهي.
جيڪا به شيءِ انسان کي پنهنجي نفس طرف مشغول ۽ الله کان پري ڪري ٿي اهو ان جو بت آهي. اسان جو نفس وڏو بت خانو آهي. نسل پرستي، فرقه پرستي يا دولت پرستي يا اهي سڀ نظريا، جيڪي حق تي مبني ڪونهن دراصل بت آهن، جن کي اسان پنهنجي دل جي بت خانه ۾ سجائي رکيو آهي ۽ جن جي پرستش ۾ وڏي اڪثريت مشغول آهي. انسان سڀ کان وڌيڪ نفس جي ئي عبادت ڪري ٿو:
اَفَرَءَیۡتَ مَنِ اتَّخَذَ اِلٰـہَہٗ ہَوٰىہُ وَ اَضَلَّہُ اللہُ (جاثيه: 23)
”پوءِ ڇا توهان ان شخص جي حالت ڏٺي آهي جنهن پنهنجي نفساني خواهشن کي ئي پنهنجو ‘الله’ ٺاهي ڇڏيو آهي.“
خدا ۽ بت هڪڙي هنڌ رهي نٿا سگهن. خدا پرست ۽ خود پرست جو ساٿ ممڪن ڪونهي. بظاهر خدا پرست آهيون ليڪن حقيقت جي لحاظ کان اسان آهيون بت پرست. وري غور ڪريو ته خود پرستيءَ کان بت پرستي افضل آهي. موجوده ائٽمي دور کي ڏسو. هيڏي مادي ترقي ڪرڻ کان پوءِ به اسان جي نفسيات خوف جي عذاب ۾ گرفتار آهي. ائٽمي جنگ جي بربادي اسان جي مٿان لامارا ڏئي رهي آهي. ڪهڙي به وقت اهڙي ڀيانڪ حالت پيدا ٿي سگهي ٿي جو اهي ائٽمي هٿيار اسان جو نالو نشان مٽائي ڇڏين. اڄ دنيا ان بيوه عورت مثل ٿي وئي آهي جنهن جي مڙس کي زبردستيءَ قتل ڪيو ويو هجي ۽ جنهن جي يتيم ٻچن تي رحم ڪرڻ وارو ڪوبه نه هجي. زندگي جي جڳهه تي موت، سلامتيءَ جي جڳهه اضطراب ۽ خوشيءَ جي گيت جي جڳهه شور ۽ ماتم برپا آهي.
قرآن حڪيم دنيا جي سڀني انسانن کي هر وقت اهو ٻڌائي رهيو آهي ته انسان وقت جي لحاظ کان فائدي ۾ نه بلڪه خساري ۾ آهي ڇو ته ظاهر بيني جي سبب انسان ، خدا، ڪائنات ۽ پنهنجي هستيءَ جي حال ۽ انجام جي متعلق جيڪي نظريا قائم ڪيا آهن اهي سڀ حقيقت جي لحاظ کان غلط ۽ نتيجي جي لحاظ سان خود انسان لاءِ تباه ڪن آهن. قرآن حڪيم جي دعوى آهي ته حقيقت ان وٽ آهي باقي دنيا جا مفڪر، فلسفي ۽ دانشور محض گمان جي پيروي ڪن ٿا. قرآن حڪيم ۾ اچي ٿو:
وَ مَا لَہُمۡ بِہٖ مِنْ عِلْمٍ ؕ اِنۡ یَّتَّبِعُوۡنَ اِلَّا الظَّنَّ ۚ وَ اِنَّ الظَّنَّ لَا یُغْنِیۡ مِنَ الْحَقِّ شَیۡئًا ﴿ۚ۲۸﴾ (نجم: 28)
”۽ انهن کي ان جو ڪوبه علم ڪونهي اهي محض گمان جي پيروي ڪن ٿا ۽ گمان حقيقت جو قائم مقام ٿي نٿو سگهي.“
اڄ تقدير جي تمنا آهي ته موجوده دنيا ۾ سائنسي، صنعتي، فني قوتن ۽ ترقي يافته ذرائع ابلاغ جي موجودگيءَ ۾ بين الاقوامي برادري انساني مساوات جي اسلامي نصب العين کي، جيڪو ستين صدي ۾ عرب معاشري ۾ قائم ٿي سگيو، ان کي موجوده دنيا ۾ مڪمل طور تي عملي جامو پهرائن. فرقيوارانه نفرتن جو دور گذري چڪو آهي. انسان کي موجود پستين مان ڪڍڻ جو هڪ ئي رستو آهي ۽ اهو آهي وحدت انسانيت جو رستو.
اي سچائي سان پيار ڪرڻ وارؤ! حق جي قيام لاءِ اٿي بيهو ته جيئن موسم بهار اچي ۽ هر طرف نور جي آسماني وڻ ۾ لرزجي گونچن جو ڦوٽهڙو ٿئي. هن دنيا جي طبيعت ۽ مزاج حق ۽ باطل جي آميزش آهي جڏهن ته قيامت جي طبيعت ۽ مزاج انهن ٻنهي جي هڪٻئي کان دائمي جدائي آهي.
غلبو پائڻ حق جي صفت آهي. نور، ظلمت تي، ضرور دائمي فتح ماڻيندو. جڏهن اسان چوندا آهيون ته سچ هميشھ ڪوڙ تي ۽ روشني هميشه تاريڪيءَ تي غالب ايندي ته در حقيقت اسان ڪمزور ۽ بيمار خيالن تي طاقتور ۽ درخشان تصور جي برتري ثابت ڪندا آهيون. جيڪڏهن اڄوڪو انسان فنا جي پوشاڪ لاهي بقا جي پوشاڪ پائڻ چاهي ٿو ته ان جي لاءِ اسان کي اهوئي ڪجهه ڪرڻو آهي جيڪو قرآن حڪيم چوي ٿو.
حق جي بقا لاءِ مزاحم قوتن تي غالب اچڻ ضروري آهي. زندگي جدوجهد جو نالو آهي. معاشري کي براين کان پاڪ ڪري ان ۾ ملڪوتي قوتن کي اڀارڻو آهي. الله تعالى قوي آهي، مومن کي به قوي ٿيڻ گهرجي. قوت اها ڪونهي جيڪا پاڻ مڙي وڃي بلڪه قوت اها ٿيندي آهي جيڪا ٻئي کي موڙي ڇڏي. دنيا ۾ ڪڏهن به بزدلن ۽ نامردن ڪوبه انقلاب برپا ڪونه ڪيو آهي. مشڪلاتون زنده ۽ متحرڪ انسانن لاءِ ٿينديون آهن. هڪ بي روح لاش لاءِ مشڪلاتون ڪونه ٿيون ٿين. مسلمان دنيا ۾ ان لاءِ آيو آهي ته هو دنيا جي مظلوم انسانن کي استبداد جي زنجيرن کان آزادي ڏياري ڇو ته ڪامل سچائي، علم ڪامل، عقل ڪل قرآن حڪيم آهي جيڪو الله (نور) جو آواز آهي اسان تي فطري فرض عائد ٿئي ٿو ته اسان ”هاڻي” ئي قرآن حڪيم جي غلامي قبول ڪيون. جيڪو لمحه زندگي گذري ويو اهو خواب ٿي ويو ۽ اچڻ وارو لمحو اڃان تائين خيال آهي. ”اڄ“ ئي پنهنجو آهي. ان ڪري ”سڀاڻي“ جونه، اڄ جو فڪر ڪرڻ گهرجي. ”سڀاڻي“ پنهنجو فڪر پاڻ ڪندو. ماضي يادن جو مجموعو آهي ۽ مستقبل ماضي ۽ حال جي تجربن جو حاصل آهي. اصل لمحو اهوئي آهي جنهن ۾ توهان زنده آهيو. ان ڪري اي مومن! اي نور جا فرزند! ”هاڻي“ ئي حق جي راهه ۾، پنهنجي سڀني قوتن سان جهڪ. سيد هدايت ڏيندي چوي ٿو:

جي نه سڃاڻن سچ کي ويهه م تنين وٽ،
املهه کي اڌ ڪري، پاڻان هڻندا پٽ،
مهر تنين وٽ، مٽ جي پارکو پارس جا.

*
جي ڀائين جوڳي ٿيان ته ڪر ڪلمي جي پار،
پنجن سان پورو رهه، آيا ٽيهه م ٽار،
تڏهن ڌاڳا ڌار جڏهن راهه سڃاڻين رب جي.

*
مان پڇني سپرين، چت ۾ چيتاريج،
ڪڍي ڪائي ڪچ کي، ڪوڙ م ڪمائج،
وڻج وهائيج، سڀ سوداگر سچ جو.


[b]اڪثريت ۽ اقليت جي فطرت:
[/b]قرآن حڪيم حقيقت ڪامل آهي. حقيقت ڪڏهن به پراڻي ڪونه ٿيندي، هر وقت تازه رهندي آهي. قرآن حڪيم هر وقت FRESH آهي. هيٺ ڏنل آيتون اڄ به انسان جي آڏو سچائي پيش ڪري رهيون آهن:
اَلَاۤ اِنَّ وَعْدَ اللہِ حَقٌّ وَّلٰکِنَّ اَكْثَرَہُمْ لَا یَعْلَمُوۡنَ ﴿۵۵﴾
”ياد رکو ته الله جو وعدو سچو آهي ليڪن اڪثر ماڻهو ڪونه ٿا ڄاڻن.“
*
اَلَاۤ اِنَّمَا طٰٓئِرُہُمْ عِنۡدَ اللہِ وَلٰکِنَّ اَكْثَرَہُمْ لَا یَعْلَمُوۡنَ ﴿۱۳۱﴾ (اعراف: 131)
”ٻڌو! انهن جي نحوست ته بس الله جي ئي علم ۾ آهي ليڪن اڪثر ماڻهو نٿا ڄاڻن.“
فِطْرَتَ اللہِ الَّتِیۡ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیۡہَا ؕ لَا تَبْدِیۡلَ لِخَلْقِ اللہِ ؕ ذٰلِکَ الدِّیۡنُ الْقَیِّمُ ٭ۙ وَلٰکِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُوۡنَ ﴿٭ۙ۳۰﴾ (روم- 30)
اها الله جي ئي فطرت آهي جنهن تي انسانن جي فطرت کي ٺاهيو ويو آهي. الله جي تخليق ۾ ڪابه تبديلي ڪونه ايندي. اهوئي سڌو دين آهي ليڪن اڪثرت ماڻهو ان جو علم ڪونه ٿا رکن.)
*
اَوَ لَمْ نُمَکِّنۡ لَّہُمْ حَرَمًا اٰمِنًا یُّجْبٰۤی اِلَیۡہِ ثَمَرٰتُ كُلِّ شَیۡءٍ رِّزْقًا مِّنۡ لَّدُنَّا وَلٰکِنَّ اَكْثَرَہُمْ لَا یَعْلَمُوۡنَ ﴿۵۷﴾ (قصص: 57)
”ڇا اسان انهن کي امن و امان واري حرم ۾ جڳهه ڪونه ڏني جتي هر قسم جا ميوا هليا اچن ٿا، اسان وٽان، بطور کائڻ جي لاءِ، ليڪن انهن مان اڪثر ماڻهو ڪونه ٿا سمجهن.“
*
قُلْ اِنَّ رَبِّیۡ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنۡ یَّشَآءُ وَ یَقْدِرُ وَ لٰکِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُوۡنَ ﴿٪۳۶﴾ (سبا -36)
”توهان چئي ڏيون ته منهنجو پروردگار زياده روزي ڏيندو آهي جنهن کي چاهي ۽ تنگ ڪندو آهي روزي، جنهن جي لاءِ چاهيندو آهي ليڪن اڪثر ماڻهو ان جو علم ڪونه ٿا رکن.“
*
وَمَاۤ اَرْسَلْنٰکَ اِلَّا کَآفَّۃً لِّلنَّاسِ بَشِیۡرًا وَّ نَذِیۡرًا وَّ لٰکِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُوۡنَ ﴿۲۸﴾ (سبا – 28)
”۽ اسان توهان کي سڀني انسانن جي لاءِ پيغمبر بنائي موڪليو آهي بطور خوشخبري ٻڌائڻ وارو ۽ ڊيڄارڻ وارو ليڪن اڪثر ماڻهو ڪونه ٿا سمجهن.“
مٿين سڀني آيتن ۾ جيڪا حقيقت مشترڪ آهي اها هيءُ آهي ته ”اڪثر ماڻهو علم نٿا رکن.“ مقصد هي آهي ته دنيا جي ڪهڙي به معاشري ۾ ”ماڻهن جي اڪثريت“ قدرتي طور تي اهڙن فردن تي مشتمل ٿيندي آهي جي ڪائنات ۾ انسان جي مقام کي نٿا سمجهي سگهن. خير کي شر کان يعني حق ۽ باطل جي نکيڙ ڪرڻ اڪثريت جو ڪم ناهي. قرآن شريف انهن آيتن سان ڀريو پيو آهي. هي آيتون ڏسو:
ضَرَبَ اللہُ مَثَلًا رَّجُلًا فِیۡہِ شُرَکَآءُ مُتَشٰکِسُوۡنَ وَ رَجُلًا سَلَمًا لِّرَجُلٍ ؕ ہَلْ یَسْتَوِیٰنِ مَثَلًا ؕ اَلْحَمْدُ لِلہِ ۚ بَلْ اَكْثَرُہُمْ لَا یَعْلَمُوۡنَ ﴿۲۹﴾ (زمر-28)
”الله مثال بيان ڪري ٿو ته هڪرو شخص آهي جنهن جاڪيترائي مالڪ آهن پاڻ ۾ ضد رکڻ وارا ۽ هڪ ٻيو شخص آهي جيڪو پورو هڪ ئي شخص جي ملڪ آهي ته ڇا انهن ٻنهي جي حالت يڪسان آهي؟ الحمدالله مگر هي ته انهن مان اڪثريت سمجهي ئي ڪونه ٿي.“
*
لَخَلْقُ السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ اَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَلٰکِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُوۡنَ ﴿۵۷﴾ (مؤمن-57)
”آسمانن ۽ زمين جو پيدا ڪرڻ ماڻهن جي پيدا ڪرڻ کان يقيناً وڏو ڪم آهي ليڪن اڪثر ماڻهو ڪونه ٿا سمجهن.“
*
وَ اِنَّ لِلَّذِیۡنَ ظَلَمُوۡا عَذَابًا دُوۡنَ ذٰلِکَ وَ لٰکِنَّ اَكْثَرَہُمْ لَا یَعْلَمُوۡنَ ﴿۴۷﴾ (طور-47)
”انهن ظالمن تي قبل ان جي به عذاب (اچڻ وارو) آهي ليڪن انهن مان اڪثر (ان جو) علم ڪونه ٿا رکن.“
قُلِ اللہُ یُحْیِیۡكُمْ ثُمَّ یُمِیۡتُكُمْ ثُمَّ یَجْمَعُكُمْ اِلٰی یَوْمِ الْقِیٰمَۃِ لَا رَیۡبَ فِیۡہٖ وَ لٰکِنَّ اَکۡثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُوۡنَ ﴿٪۲۶﴾ (جاثيه- 26)
”توهان چئي ڏيو ته الله ئي توهان کي زنده رکي ٿو پوءِ اهوئي توهان کي موت ڏئي ٿو پوءِ اهوئي توهان کي قيامت جي ڏينهن گڏ ڪندو جنهن ۾ ذري جيترو به شڪ ڪونهي ليڪن اڪثر ماڻهو ڪونه ٿا سمجهن.“
قرآن حڪيم جي انهن سڀني آيتن مان قدرت جو اهو قانون نمايان ٿو ٿئي ته دنيا جي ڪنهن به معاشري ۾ رهڻ وارن ماڻهن جي اڪثريت بي علم آهي. علم مان مراد ”حقيقت ڪلي“ آهي . ان ۾ هي سڀ سوال اچي وڃن ٿا ته ڪائنات ۽ انسان ڪيئن تخليق ٿيا؟ انسان جي زندگيءَ جو مقصد ڇا آهي؟ وغيره. ظاهر آهي ته دنيا ۾ رهندڙ سڀئي انسان انهن سوالن جا جواب ڄاڻي نٿا سگهن. انسان زمين تي ڪهڙي مقصد لاءِ آيو آهي، جيڪڏهن انسان کي زندگيءَ جي مقصد جي خبر ڪونهي ته پوءِ هو ڪامل ڪونهي چاهي آڪسفورڊ يونيورسٽي ۾ ڇو نه پڙهيو هجي. مغربي تهذيب جي بت جي پوڄا ڪرڻ وارا مسلمان! ڇا تو هيءَ آيت پاڪ ڪونه پڙهي آهي؟
وَ اِنۡ تُطِعْ اَكْثَرَ مَنۡ فِی الۡاَرْضِ یُضِلُّوۡکَ عَنۡ سَبِیۡلِ اللہِ ؕ اِنۡ یَّتَّبِعُوۡنَ اِلَّا الظَّنَّ وَ اِنْ ہُمْ اِلَّا یَخْرُصُوۡنَ ﴿۱۱۶﴾ (الانعام-116)
”۽ جيڪي ماڻهو زمين تي آباد آهن انهن مان اڪثر جو چوڻ مڃڻ لڳؤ ته اهي توهان کي الله جي راهه کان ڀٽڪائي ڇڏيندا اهي ته بس اٽڪل جي ئي پيروي ڪن ٿا ۽ محض گمان ۾ پيل هوندا آهن.“
هتي هيءَ ڳالهه ذهن ۾ رهي ته جيستائين اتي لٽي اجهي، تعليم ۽ روزگار جي بنيادي انساني ضرورتن جو معاملو آهي جيئن ته اُهي سڀني انسانن جون گڏيل ضرورتون آهن (۽ الله جو ڪلام به انهن جي بنا پر جي فراهميءَ جو حڪم ڪري ٿو) جنهن ڪري ان حد تائين ته مغربي جمهوريت انسانن لاءِ فائديمند ثابت ٿي آهي پر جيستائين معاشرتي ۽ تهذيبي معاملن جو تعلق آهي مغربي جمهوريت الله جي وحي کان رهنمائي وٺڻ بدران ماڻهن جي اڪثريت (جيڪا پنهنجي نفس جي تابع هوندي آهي) کان رهنمائي حاصل ڪري ٿي جنهن ڪري ئي مٿين آيت پاڪ ۾ خدا تعالى، رسول عربي کي اڪثريت جو چيو مڃڻ کان روڪي رهيو آهي. ڇو ته اڪثريت اٽڪل جي پيروي ڪري رهي آهي، انهن کي حقيقت جي ڪابه خبر ڪونهي. اهي ته صرف گمان ۾ پيل آهن. ڪهڙي به معاشري کي ڏسو، اڪثر ماڻهو سطحي فڪر وارا، جذبات جي وهڪري ۾ وهي وڃڻ وارا، اهي آخر انهن نتيجن تي پهچندا جيڪي سندن خواهش جي حق ۾ مفيد هوندا يا انهن جي حياتياتي لاڙن جي تائيد ڪندا. جزوي عقل، هر وقت جذبات جي تسڪين لاءِ سامان ذرائع فراهم ڪرڻ ۾ لڳو رهندو آهي. ڇو ته انسان ذات جي اڪثريت خواهش جي تابع هوندي آهي، انهن جي نقل ۽ حرڪت جو مدار انهن جذبات تي ٿيندو آهي جن سان معقوليت جو ڪوبه واسطو ڪونهي، ڇوته:
واکثرهم لايعقلون (مائده: 103)
”۽ انهن مان اڪثر عقل کان ڪم نٿا وٺن.“
*
وَکَثِیۡرٌ مِّنْہُمْ سَآءَ مَا یَعْمَلُوۡنَ ﴿٪۶۶﴾ (مائده: 66)
”۽ اڪثر انهن مان اهڙا آهن جيڪي ڏاڍو برو ڪري رهيا آهن.“
قرآن حڪيم کي رهبر مڃڻ وارا دوست! مٿين آيتن جي سچائي اڄ به موجود آهي. هر هڪ پاڻ کي پوڄي رهيو آهي. مغربي تهذيب جا ديوانا غور وفڪر کان ڪم وٺ! دنيا پرستيءَ وارا عمل، ڪائنات ۽ انسان جي حقيقت سان، مطابقت ڪونه ٿا رکن. ان ڪري اهي برائي ڦهلائيندا رهن ٿا. نتيجي ۾ انسان اجتماعي طور زندگي جي مقصد طرف وڌڻ بدران، ان کان پري ٿيندو رهي ٿو. شيطان اڪثريت کي راه حق کان گمراهه ڪري چڪو آهي؛ هيءَ آيت اڄ به تازي آهي:
وَلَقَدۡ اَضَلَّ مِنۡکُمۡ جِبِلًّا کَثِیۡرًا ؕ اَفَلَمۡ تَکُوۡنُوۡا تَعۡقِلُوۡنَ ﴿۶۲﴾ (يٰس -62)
”۽ توهان مان (شيطان) هڪ وڏي مخلوق کي گمراهه ڪري چڪو آهي پوءِ ڇا توهان ايترو به نٿا سمجهو.“
هن آيت پاڪ کي ڏسو:
ثُمَّ جَعَلْنٰکَ عَلٰی شَرِیۡعَۃٍ مِّنَ الْاَمْرِ فَاتَّبِعْہَا وَ لَا تَتَّبِعْ اَہۡوَآءَ الَّذِیۡنَ لَا یَعْلَمُوۡنَ ﴿۱۸﴾
(جاثيه: 18)
”پوءِ اسان توهان کي دين جي هڪ خاص طريقي تي ڪيو سو توهان ان تي هلندا وڃو ۽ بي علم ماڻهن جي خواهشن جي پيروي نه ڪيو.“
مٿين آيتن ۾ خدا تعالى رسول عربيﷺ کي منع ڪري رهيو آهي ته اهو بي علم ماڻهن جي خواهشن کي نه مڃي بلڪه دين (علم ڪلي) جي پيروي ڪري. قرآن شريف ۾ اچي ٿو:
قَالَ اَرَءَیۡتَکَ ہٰذَا الَّذِیۡ کَرَّمْتَ عَلَیَّ ۫ لَئِنْ اَخَّرْتَنِ اِلٰی یَوْمِ الْقِیٰمَۃِ لَاَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَہٗۤ اِلَّا قَلِیۡلًا ﴿۶۲﴾ (بني اسرائيل:62)
” (شيطان) چيو اهو ئي آهي (آدم) جنهن کي تون مون تي فضيلت ڏني آهي؟ چڱو جيڪڏهن اهوئي فيصلو آهي ته پوءِ مونکي قيامت تائين مهلت ڏي پوءِ ڏس ته مان تنهنجي ان منتخب ڪيل ذريت جي نڪ ۾ نڪيلي وجهي ڪري ڪيئن نچايان ٿو، سواءِ قليل تعداد جي.“
قرآن حڪيم جي مٿين آيت مان ظاهر آهي ته دنيا ۾ رهڻ وارن ماڻهن جي اڪثريت جي نڪ ۾ نڪيلي ٻڌل آهي، جنهن جو ٻيو ڇيڙو شيطان جي هٿ ۾ آهي جيڪو انهن کي هر وقت دنياداري، شهوت پرستي، لالچ ۽ هوس جهڙين ادنى ۽ سطحي مفاد پرستين لاءِ نچائي رهيو آهي. صرف دنيا ۾ رهندڙ انسانن جو هڪڙو قليل تعداد آهي جيڪو شيطان جي چڪر ۾ ڪونه ٿو اچي. اهي سچا ماڻهو آهن، خدا تعالى انهن جو ڪارساز آهي.
جرمني جو فلاسافر Fredrick nitcnle پنهنجي ڪتاب Elements of philosophy ۾ لکي ٿو:
”عموميه يا جمهوريه جي معنى آهي هڪجهڙائي. ان جي معنى اها آهي ته هر عضوي جي هر حصي کي اجازت ڏني وڃي ته اهو جو چاهي ڪري ان جي معنى اتحاد ۽ باهمي فرق جومٽائڻ ۽ آزادي ۽ ابتريءَ کي تخت نشين ڪرڻ آهي. ان جي معنى هي به ٿيندي ته بي ڪمال ماڻهن جي پرستش ۽ باڪمال ماڻهن کان نفرت ۽ ٻين لفظن ۾ هيئن چئون ته وڏي ماڻهو جو ٿيڻ ناممڪن ٿي وڃي ڇو ته وڏو (عالم حق) ماڻهو عام انتخابات جي ذلتن کي ڪيئن برداشت ڪري سگهندو. اهڙين حالتن ۾ وڏي ماڻهوءَ کي ڪهڙو موقعو ملي سگهي ٿو. عوام آهي آزاد روح وارو بلندين جو دشمن. اهڙي دشمن کان سڀ کان وڌيڪ نفرت ڪن ٿا، جيڪو ڪنهن جماعت جو رڪن نه هجي ۽ اها نفرت اهڙي ٿيندي آهي جهڙي ڪتن کي بگهڙ سان ٿيندي آهي. اهڙي زمين ۾ فوق الانسان ڪٿان پيدا ٿي سگهي ٿو؟ ۽ اهڙي قوم اهڙي حالت ۾ ڪيئن وڏي ٿي سگهي ٿي؟ جڏهن ان جا وڏا ماڻهو بيڪار، مرده ۽ شايد نامعلوم ڪنهن ڪنڊن ۾ پيا هجن. اهڙي معاشري ۾ سيرت باقي ڪونه ٿي رهي. اعلى درجي جو انسان معيار طور پيش ڪونه ٿو ٿئي بلڪه اهو شخص معيار ۽ نمونو ٿي ويندو آهي جنهن کي ڪثرت آرا ٿيندي آهي. هر شخص ٻئي جي مشابه ٿي ويندو آهي. ايستائين جو مرد، عورتن جي مشابه ٿي وڃن ٿا.“
انساني زندگيءَ جا مسئلا ايترا اهم، نازڪ ۽ پيچيده ٿيندا آهن جو انهن جي لاءِ فهم نوراني ۽ عقل آسماني جي ضرورت ٿيندي آهي. عام بشري عقل ان جو احاطو ڪري نٿو سگهي. انسانن، جهالت جي ڪري اهوڪم خود انجام ڏيڻ شروع ڪيو ۽ حڪومت ڪرڻ جو منصب، هر ان شخص کي حاصل ٿيڻ لڳو، جنهن کي انسان ۽ ان جي حقيقت جي ڪابه خبر ڪونه هئي. انهن انسانذات کي غلط راهه تي لڳائي ڇڏيو. انسان نفس جي ظلمتن ۾ ئي ڦاٿو رهيو. روحانيت کي ڪچليو ويو. غلط انسان، شيطاني چالن ۽ قوت جي ذريعي اقتدار تي قابض ٿيندا رهيا. نتيجو اهو نڪتو جو انسان شيطان جي بندگي ڪندي ڪندي حق کي وساري ڇڏيو.
انجيل پاڪ آسماني ڪتاب آهي، ان به اڪثريت راءِ اهو ئي ڪجهه چيو آهي جيڪي قرآن حڪيم چوي ٿو:
”تنگ دروازي مان داخل ٿيو ڇو ته اهو دروازو ويڪرو آهي ۽ اهو رستو ڪشادو آهي جيڪو هلاڪت تائين پهچائي ٿو ۽ ان مان داخل ٿيڻ وارا گهڻا آهن. ڇاڪاڻ ته اهو دروازو سوڙهو آهي ۽ اهو رستو، جيڪو زندگيءَ تائين پهچائي ٿو ۽ ان کي حاصل ڪرڻ وارا ٿورا آهن.“ (متي 7: 13-14)
سوڙهي رستي تي رڪاوٽون وڌيڪ ٿينديون آهن، ان جي مقابلي ۾ ڪشادو ۽ ويڪرو رستو رڪاوٽن کان پاڪ ٿيندو آهي، ان ڪري ان تي هلڻ ۾ آساني ٿئي ٿي. هن دنيا ۾ طرح طرح جون دل کي موهڻ واريون شيون موجود آهن جيڪي ظاهر ۾ ته حسين ڏسڻ ۾ اچن ٿيون پر حقيقت جي لحاظ کان اهي زهر قاتل آهن. هن گناهن سان ڀريل دنيا ۾ خدا تعالى جو ٻڌايل رستو هڪ پاڪدامن ڪنواريءَ وانگر آهي جيڪا بازار مان گذرندي هجي. اها ڪنواري هر وقت اهو خيال رکندي ته ڪٿي ڪنهن غير مرد کي ان جو جسم نه لڳي يا اها ڪنهن سان ٽڪرائجي ڪري نه پوي. اها لوفرن ۽ غنڊن کان پنهنجو بچاءُ ڪندي. انهن سڀني ڳالهين کان علاوه اها دوشيزه اهو به ڏسندي ته اها ڪنهن ڪمزور ۽ ضعيف لاءِ تڪليف جو سبب نه ٿئي. ظاهر آهي ته ان پاڪدامن عورت لاءِ اهو رستو سوڙهو ٿي پوندو. ان جي مقابلي ۾ هڪ بدڪردار عورت جو رويو پاڪدامن عورت جهڙو نه ٿيندو نتيجي ۾ اهو ئي تنگ رستو بدڪردار عورت لاءِ ويڪرو ٿي ويندو ڇو ته ان لاءِ اهي رڪاوٽون ڪونه هونديون جن سان پاڪدامن عورت جو واسطو پوي ٿو.
دنيا جي موجوده حالت تي غور ڪريو. نفس کي ئي خدا جو درجو ڏنو ويو آهي. هر ڪو پنهنجي نفساني خواهشن جي عبادت ۾ حق کي ڇڏي چڪو آهي ڇو ته حق، پابندين لاءِ چوي ٿو. دنيا جي اڪثريت نفساني خواهشن ۾ غرق آهي. يعني انسان تي سڌي يا اڻ سڌي طرح شيطان، غالب آهي، خدا کي ڏنل ان جي چيلينج پوري ٿي رهي آهي. قرآن حڪيم جي شاهدي آهي:
قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَاُغْوِیَنَّہُمْ اَجْمَعِیۡنَ ﴿ۙ۸۲﴾ (ص: 82)
”چيائين، تنهنجي جلال جو قسم! مان انهن سڀني کي (راهه حق) کان گمراهه ڪندس.“
عام طور چيو پيو وڃي ته مغربي جمهوريت اهو نظام حڪومت آهي؛ جنهن کان بهتر نظام جو تصور به ڪري نٿو سگهجي. ان نظام حڪومت کي رحمت خداوندي چيو وڃي ٿو. ان نظام جون، وڏيون خوبيون ڪجهه هن طرح آهن:
(1) اڪثريت جو فيصلو قانون جي حيثيت رکي ٿو يا هيئن سمجهو ته ڪنهن شي جي غلط يا صحيح هجڻ جو معيار نمائندن جي ڪثرت راءِ تي ٿيندو آهي.
(2) عوام جي منشا ان جي نمائندن ذريعي معلوم ٿيندي آهي.
(3) اقليت کي اڪثريت جا فيصلا صحيح مڃڻا پوندا آهن.
(4) ان نظام حڪومت ۾ حاڪم ۽ محڪوم جو امتياز باقي نٿو رهي.
اها حقيقت آهي ته مٿيان نڪتا اقتصادي ۽ انتظامي حوالي سان عرب جي مخصوص اجتماعي صورتحال جي تناظر ۾ اثرائتا ثابت ٿيا آهن، جنهن ڪري مغربي ملڪ ترقي يافته بڻجي چڪا آهن. پر جيئن ته قرآن حڪيم جي نظر ۾ اخروي نجات جو دارومدار نفس جي پاڪائيءَ تي آهي جيڪا اڪثريت وٽ اڻ لڀ آهي تنهنڪري قرآن حڪيم جي نظر ۾ اڪثريت جاهل ۽ بي علم آهي ۽ لازمي طور انهن جا ڪيل معاشرتي فيصلا پڻ حق کان پري هوندا.
هيٺين آيتن تي وري غور ڪندا هلو:
اَلَاۤ اِنَّ وَعْدَ اللہِ حَقٌّ وَّلٰکِنَّ اَكْثَرَہُمْ لَا یَعْلَمُوۡنَ ﴿۵۵﴾ (يونس: 55)
”ياد رکو ته الله جو وعدو سچو آهي ليڪن اڪثر ماڻهو ڪونه ٿا ڄاڻن.“
اَلَاۤ اِنَّمَا طٰٓئِرُہُمْ عِنۡدَ اللہِ وَلٰکِنَّ اَكْثَرَہُمْ لَا یَعْلَمُوۡنَ ﴿۱۳۱﴾ (الاعراف: 131)
”انهن جي نحوست ته بس الله جي ئي علم ۾ آهي ليڪن اڪثر ماڻهو نٿا ڄاڻن .“
فِطْرَتَ اللہِ الَّتِیۡ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیۡہَا ؕ لَا تَبْدِیۡلَ لِخَلْقِ اللہِ ؕ ذٰلِکَ الدِّیۡنُ الْقَیِّمُ ٭ۙ وَلٰکِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُوۡنَ ﴿٭ۙ۳۰﴾ (روم: 30)
”اها الله تعالى جي فطرت آهي جنهن جي فطرت تي انسانن کي ٺاهيو ويو آهي خدا جي قانون تخليق ۾ ڪابه تبديلي ڪونه ايندي اهوئي دين قائم آهي. ليڪن اڪثريت ڪونه ٿي ڄاڻي.“
اڪثر اهو چيو ويندو آهي ته قرآن حڪيم ۾ اهڙو ڪوبه واضح نظام حڪومت ڪونهي جنهن ذريعي حڪومت ڪئي وڃي. دراصل اهڙي راءِ قرآن حڪيم متعلق سطحي بلڪه اڻ ڄاڻائيءَ جو اظهار آهي، دراصل قرآن حڪيم انسانن جي نفس جي پاڪائيءَ ۽ فڪري اوسر ذريعي اهڙو اجتماعي معاشرو قائم ڪرڻ گهري ٿو جيڪو هر قسم جي حالتن ۾ انسان ذات لاءِ دنيا توڙي آخرت ۾ فلاح ۽ نجات جو سبب بڻجي. ان جو عملي نمونو انبياء عليهم السلام ۽ سندن ساٿين قائم ڪري ڏيکاريو. قرآن حڪيم ۾ اچي ٿو:
اِنَّاۤ اَرْسَلْنٰکَ شَاہِدًا وَّ مُبَشِّرًا وَّ نَذِیۡرًا ﴿ۙ۴۵﴾ وَّ دَاعِیًا اِلَی اللہِ بِاِذْنِہٖ وَ سِرَاجًا مُّنِیۡرًا ﴿۴۶﴾
(احزاب: 46-45)
(ترجمو: اي نبي اسان توکي موڪليو آهي شاهد بنائي بشارت ڏيڻ وارو مداين جي برن نتيجن کان خبردار ڪرڻ وارو، الله جي طرف ان جي حڪم سان سڏڻ وارو روشن سج
انهي آية پاڪ ۾ حضور اڪرم جن جي حيثيت کي ”روشن سج“ ڪوٺيو ويو آهي. يعني نظام شمسيءَ ۾ جيڪا حيثيت سج کي آهي اها ساڳي حيثيت (زمين تي) آسماني نظام حڪومت ۾ ”عالم“ کي آهي. علم ڪلي جو مالڪ انسان، دنيا جو قدرتي حڪمران آهي. انبياءَ عليه السلام جي اچڻ جو دروازو هاڻي بند ٿي چڪو آهي. هاڻي حڪمراني جو حق ”عالمن“ کي آهي. ڇو ته نبيءَ جو جانشين، علم ڪلي جو مالڪ ”عالم“ ٿيندو آهي. ياد رکو! جيستائين حق ۽ حڪم هڪ ڪونه ٿيندا تيستائين زندگي جي مقصد ڏانهن حرڪت ٿي ڪونه سگهندي. نبوت ۽ نبوت جو قانون تيستائين قائم رهي ٿو جيستائين حق عالم ان جي حفاظت ڪري ٿو. جيڪڏهن اسان هاڻي به مرڪزي حيثيت عالم حق کي ڪونه ڏني ۽ هميشه وانگر ”اوندهه“ کي مرڪز قرار ڏنو. ته پوءِ معمول مطابق دنيا اوندهه جو طواف ڪندي غرق ٿيندي. اڄ به انسان ”جهالت“ جي طواف ۾ مصروف آهي ڇو ته حڪمران (سياستدان) حقيقت ڪل جا مالڪ ڪونه آهن. مرڪز تي اوندهه جو سخت قبضو آهي. آسمان پنهنجي حسين ستارن سميت ڪائنات جو جز آهي جيڪو باقي ٻين جزن سان ملي ڪري تڪميل ڪري ٿو. اهڙيءَ طرح جو ڪجهه آسمانن ۾ آهي، اهو ڪائنات جي ٻين جزن جو همسفر ۽ رفيق راهه آهي. انهن جو معاون آهي. انساني زندگيءَ جو سياسي نظام ان وقت تائين درست ڪونه ٿيندو جيستائين انساني معاشرتي نظام قرآني تزڪيه نفس جي اصولن تي بيٺل نه هجي. اهڙي باهمي توازن مان جيڪو حسن پيدا ٿيندو اهو ئي خير آهي. ”نور جو متوازن“ نظام جيڪو ڪائنات ۾ موجود آهي ان جو عڪس زمين جي سيني تي انساني جسمن ۾ به اچڻ گهرجي ڇو ته خدا تعالى انسان کي پنهنجي فطرت تي پيدا ڪيو آهي:
فِطْرَتَ اللہِ الَّتِیۡ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیۡہَا ؕ(روم: 30)
اها الله تعالى جي ئي فطرت آهي جنهن تي انسانن جي فطرت کي ٺاهيو ويو آهي.
ياد رکو! جنهن نظام حڪومت جي ذريعي زندگي جا مقصد پورا ڪونه ٿا ٿين ته پوءِ اها حڪومت ڪونهي، بلڪه اها خدا جي غضب جوئي هڪڙو روپ آهي. مادي ڪائنات ۾، قدرتي مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ رياضيات جي قانونن تي هر وقت عمل ٿي رهيو آهي. ليڪن زمين جي سيني تي، انساني دنيا ۾، انسان کي مليل اختيار جي غلط استعمال سان اهي مقصد پورا ڪونه ٿا ٿين.
انجيل پاڪ ۾ انهيءَ حقيقت کي هيٺين لفظن ۾ پيش ڪيو ويو آهي:
”تنهنجو نالو پاڪ ڄاتو وڃي، تنهنجي بادشاهي اچي، تنهنجي مرضي جيئن آسمان ۾ پوري ٿئي ٿي تيئن زمين تي به ٿئي.“ (متي 6: 10)
ڪائنات ۾ نور ئي نور آهي، نور جا ڪجهه مقصد آهن جن کي حاصل ڪرڻ جي لاءِ نور آسماني حڪومت جو روپ ورتو آهي. نور جي مقصد کي، نور جي حڪومت (آسمان جي بادشاهت، دين) سان ئي حاصل ڪري سگهجي ٿو ۽ نور جي مقصدن کي جيڪا قوت حاصل ڪندي آهي تنهن کي حڪمران چئجي ٿو. زمين جي سيني تي، انساني جسمن جي زندگي جو هڪڙو مقصد آهي. حڪومت نور (آسماني بادشاهت، خدا جي بادشاهت، نور جي بادشاهت) ان مقصد کي حاصل ڪرڻ جو واحد قدرتي ذريعو آهي. حڪمران اهو نوراني وجود آهي جيڪو (نور، قرآن حڪيم، علم) جي روشنيءَ ۾ عالم انسانيت جي رهبري ڪري انهن کي ڪمال (خدا تعالى) تائين پهچائي. يعني نوراني (عالم) حڪمران ئي انسان کي ڪامل ڪري سگهي ٿو. دنيا ۾، هن وقت تائين، ڪيترائي حڪومت جا نظام آزمايا ويا، ليڪن انساني ڏکن ۽ ڏولاون ۾ ڪابه ڪمي ڪونه آئي آهي. مغربي جمهوريت ۽ لاديني سوشلزم وغيره پنهنجن تجرباتي مرحلن دوران پنهنجي محدود دائرن اندر جيتوڻيڪ عام ماڻهن کي صحت، تعليم، گهر ۽ روزگار جون ضرورتون مهيا ڪيون ۽ کين معاشي بي فڪري ڏني پر جيئن ته سندن سوچ ۽ فڪر جو دائرو هن دنيا ۽ دنيا جي مادي ضرورتن، سهوليتن ۽ لذتن تائين محدود هيو تنهنڪري هن دنيا جي خالق ۽ هلائيندڙ چلائيندڙ جي ڏنل نظامِ حيات جي فيض کان محروم رهجي ويا.
دراصل اسان کي کپي ته پهريائين انسان جي حقيقت کي سامهون رکي پوءِ ان جي فطري تقاضائن جي پورائي وارو سياسي، سماجي ۽ اقتصادي نظام تجويز ڪريون. انسان هڪ اهڙو وجود آهي جنهن ۾ هن دنيا جي لذتن تائين محدود رهڻ ڪري اسفل سافلين ۽ هن دنيا ۾ رهي دنيا کان مٿانهون ٿي سوچڻ ۽ عملي زندگي بسر ڪرڻ ڪري احسن تقويم جي مرتبي تي فائز ٿيڻ واري قدرتي قانون جا نتيجا موجود آهن. ان کان سواءِ نسل در نسل ڪيل گناهن جي ڪري ان جو جسم پراڻو ۽ ڪمزور ٿي ويو آهي. ”نفس“ ۽ ان جون غلاظتون انسان ۾ موجود آهن. انسان شفا چاهي ٿو:
هن آية پاڪ تي غور ڪريو:
یٰۤاَیُّہَا النَّاسُ قَدْ جَآءَتْكُمۡ مَّوْعِظَۃٌ مِّنۡ رَّبِّكُمْ وَشِفَآءٌ لِّمَا فِی الصُّدُوۡرِ ۬ۙ(يونس: 57)
(ترجمو: اي سڄي دنيا جا انسانو! توهان کي نشونما ڏيڻ واري جي طرف کان هڪڙو ضابط حيات آيو آهي جيڪو توهان جي نفسياتي بيمارين جوعلاج پنهنجي اندر رکي ٿو.)
نبي سڳورا حڪيم ٿيندا آهن. اهي پنهنجي حڪمت سان انسانن جي روحاني بيمارين جو علاج ڪري انهن کي پاڪ صاف ڪندا آهن ته جيئن هو بلندي جي مٿئين ڏاڪي تي چڙهڻ جي قابل ٿين. ياد رکو، روحاني بيمارين جي موجودگي ۾ جسماني بيمارين جو خاتمو ممڪن ڪونهي.
کَمَاۤ اَرْسَلْنَا فِیۡكُمْ رَسُوۡلًا مِّنۡكُمْ یَتْلُوۡا عَلَیۡكُمْ اٰیٰتِنَا وَیُزَکِّیۡكُمْ وَیُعَلِّمُكُمُ الْکِتٰبَ وَالْحِكْمَۃَ وَیُعَلِّمُكُمۡ مَّا لَمْ تَكُوۡنُوۡا تَعْلَمُوۡنَ ﴿۱۵۱﴾ؕۛ (بقره: 151)
(ترجمو: (اهڙيءَ طرح) جيئن اسان توهان جي درميان هڪڙو رسول توهان مان ئي موڪليو، جيڪو توهان جي روبرو خدا تعالى جون آيتون پڙهي ٿو ۽ توهان کي پاڪ و صاف ڪري ٿو ۽ توهان کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏئي ٿو. اهو توهان کي ان جي تعليم ڏئي ٿو جيڪي توهان ڪونه ڄاڻيندا هئا.)
نبي آيات الاهي جي تلاوت ڪندو آهي. يعني الله تعالى جا قانون ۽ ارشادات جيئن جو تيئن ٻڌائيندو آهي. تزڪيه مان مراد آهي ته نبي ماڻهن جي اخلاق ۽ انهن جي زندگي کي خراب صفتن، خراب رسمن ۽ برن طريقن کان پاڪ ڪندو آهي ۽ انهن جي اندر سٺون صفتون ، آسماني اخلاق ۽ فطري طريقن جي نشوونما ڏيندو آهي. ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم ڏيندو آهي. حڪمت، حقيقت ڪل جي روشني ۾ فيصلي ڪرڻ کي چئبو آهي. ان کان سواءِ حسن ۽ انصاف جومفهوم به حڪمت ۾ ئي ايندو آهي. حڪمت ۾ قوت جو عنصر به آهي ۽ اهو ئي عنصر اسلامي نظام حڪومت کي نظام حڪمت بڻائي ٿو. نبي، حڪمت سان ماڻهن کي خدا جي ڪتاب جي صحيح منشا ۽ مدعا سمجهائيندو آهي ۽ انسانن جي اندر اهڙي بصيرت پيدا ڪندو آهي ته جيئن اهي ڪتاب جي اصل روح تائين پهچن ۽ پنهنجي حسين عملن سان حسن گڏ ڪري حسين کان حسين تر مقام ڏانهن وڌن. ظاهر آهي ته اهو ڪم ان وقت تائين ڪونه ٿي سگهندو جيستائين نبي اقتدار جو مالڪ نه ٿئي، نبي ، الله تعالى جي طرف کان فطري حڪمران ٿيندو آهي. هو خليفي جي روپ ۾ نائب نور ٿيندو آهي.
یٰدَاوٗدُ اِنَّا جَعَلْنٰکَ خَلِیۡفَۃً فِی الْاَرْضِ فَاحْكُمۡ بَیۡنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ (ص: 26)
(ترجمو: اي داؤد، اسان توهان کي خليفو بنايو آهي ان ڪري توتي لازمي آهي ته ماڻهن تي حق سان حڪومت ڪر.)
حق سان حڪومت ڪرڻ جو مقصد آهي آسماني قانونن ۽ حڪمن مطابق ماڻهن تي حڪومت ڪرڻ. ان مان ظاهر ٿيو ته خليفي جو مقصد احڪام الاهي پهچائڻ کان سواءِ انهن قانونن مطابق حڪومت ڪرڻ به آهي.
خارجي ڪائنات ۾ نور جي حڪومت موجود آهي. زمين تي نور جي حڪومت ٺهڻ گهرجي، علم نور آهي.
علم جي بادشاهت شاهه آهي ته سج جي جاءِ سج ئي ڀري سگهندو. حقيقت ڪل ڄاڻندڙ جي جاءِ حقيقت ڪل وارو ئي ڀري سگهي ٿو. علم (نور) جو جانشين عالم ئي ٿي سگهي ٿو. عالم جي جاءِ عالم ئي ڀري سگهي ٿو.
ڪائنات عدل جي بنياد تي قائم آهي، آسمان ۾ عدل قائم آهي. هر شيءِ هڪ قانون جي تابع آهي. سياست الاهي انساني دنيا ۾ عدل قائم ڪرڻ لاءِ ئي آهي. ٻيءَ حالت ۾ زمين تي عدل قائم ٿي نه سگهندو. عدل جي تقاضا اها آهي ته زمين تي آسماني نظام آندو وڃي ۽ هر شيءِ کي اهو مقام ڏنو وڃي جنهن لاءِ اها قابل آهي.
وَ السَّمَآءَ رَفَعَہَا وَ وَضَعَ الْمِیۡزَانَ ۙ﴿۷﴾ (رحمٰن:7)
(ترجمو: ان آسمان کي بلند ڪيو ۽ هر شيءِ جي لاءِ ميزان مقرر ڪئي.)
نظام شمسي هڪ عادلانه نظام جو پابند آهي. انهن آسماني جسمن قدرت الاهي جي اڳيان پنهنجو گردن جهڪائي ڇڏيو آهي. هڪ نور جي بادشاهت انهن مٿان حڪومت ڪري رهي آهي. الله تعالى پنهنجي پيغام موڪليندڙن کي زمين تي ان ڪري موڪليو ته اهي زمين جي سيني تي موجود، انساني جسمن کي ان نظام ۾ آڻن، جيڪو نظام حڪومت ڪائنات ۾ ڪم ڪري رهيو آهي. حقيقي عدل به اهو ئي آهي. انسان کي ڪامل ڪرڻ جو ٻيو ڪوبه قدرتي ذريعو ڪونهي. انسان جي ڪامل ڀلائي لاءِ ٻيو ڪو متبادل ڪونهي. قرآن حڪيم ۾ اچي ٿو:
لَقَدْ اَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنٰتِ وَ اَنۡزَلْنَا مَعَہُمُ الْکِتٰبَ وَ الْمِیۡزَانَ لِیَقُوۡمَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ ۚ
(حديد: 25)
(بيشڪ اسان پنهنجي رسولن کي موڪليو روشن دليلن سان ۽ ساڻن گڏ ڪتاب ۽ ميزان نازل ڪيو ته جيئن ماڻهو عدل سان قيام ڪن.)
دنيا ۾ سڀئي پيغمبر عدل قائم ڪرڻ لاءِ آيا. ظاهر آهي ته اهو ڪم معاشري تي حڪومت ڪرڻ کان بغير ممڪن ڪونهي. تنهنڪري انسان جي بهتريءَ لاءِ سياست پيغمبرن جو ڪم آهي. هن وقت پيغمبرن جا وارث حق جي لاءِ جهيڙيندڙ عالم ئي آهن. جن جو علم دنيا جي انتظامي مامرن سان گڏ عبادتن ۽ سعادتن تي پڻ محيط هجي. اهي ئي انسانذات کي قرآن حڪيم جي روشني ۾، جهالت جي اونداهين مان ڪڍي نور (علم) جي ذريعي ڪمال (خدا) تائين پهچائي سگهن ٿا. ياد رهي ته هن جديد ايٽمي دور ۾ به دنيا تي جهالت ئي حڪمران آهي. حقيقت ڪلي جي تجلي ڪٿان به ڪو نه ٿي نظر اچي. نتيجي ۾ هر طرف شيطانيت ڇانيل آهي. جنگ وجدل پنهنجي خوني عصا سنڀالي آهي. قهر و غضب جي ديوتائن شور برپا ڪيو آهي. انسانيت جي سطح تي هڪ خود رو جهنگل اڀري آيو آهي. خوفناڪ ٻوڙن ۽ تاريڪ وادين ۾ خونخوار درنده ۽ زهريلا جيت آهن. ان جهنگل مان نڪرڻ جو آسان رستو قرآن شريف ٻڌائيندو پر قانون قدرت مطابق جيڪو ٺاهڻو وري به اسان کي ئي آهي.
حق جي قيام لاءِ انسان کي اٿي بيهڻو آهي. جڏهن حڪم، حق جي خلاف هجي ته حقيقي انسان جو فرض آهي ته پنهنجي قول ۽ فعل سان اهو اعلان ڪري ته باطل جي حڪومت، حقيقت ڪامل جي خلاف آهي، تنهن ڪري ان جي اڳيان سر نه جهڪائيندس. هڪ طرف حق هجي ۽ ٻئي طرف باطل ته اهڙي صورت ۾ علي الاعلان پهرين گروهه جي طرفداري ڪري حق و انصاف کي قوت ڏيڻي آهي. اهڙي حالت ۾ غير جانبداري ڪفر آهي. حق سان گڏ حق جو آواز نه ملائڻ وارو گونگو شيطان آهي. قرآن حڪيم انسان کي هڪ اهڙي صاف، پرنور ۽ مقدس جهان ۾ ڏسڻ چاهي ٿو جتي آسماني قدرن جي حڪومت هوندي.
عالم فطرت ئي انسانذات تي حڪمراني جو قدرتي حق رکي ٿو. عالم فطرت ئي انساني سياست کي سمجهڻ جي اهل آهي. هن وقت تائين بي علم بادشاهن، ظالم جابرن ۽ جاهل سياستدانن دنيا تي حڪم هلايو آهي. انهن حقيقت نور کان ناواقف هجڻ ڪري انسانذات کي باهه ۾ جلايو. انهن ظالمن جي غير فطري رهبري ٻن عظيم جنگين جي تباهي نازل ڪري چڪي آهي. جيڪڏهن انهن جو هٿ نه روڪيو ويو ته پوءِ يقينن ٽين عالمي جنگ جا آتشي نيزا ضرور ٽڪرائيندا ۽ ايٽمي توانائي زمين جي پٺيءَ تان زندگي جو نالو نشان مٽائي ڇڏيندي. انسان جي روحاني ارتقا صرف ان وقت بلندين طرف وڃي سگهي ٿي جڏهن نظام حيات حق تي قائم هجي. Robert Braiffault تهذيب و تمدن جي علوم کي ئي هڪڙي حيثيت قبول ڪري ٿو. هو پنهنجي ڪتاب The Making of Humnity ۾ لکي ٿو:
”انسان جي اجتماعي زندگي جو ڪو به نظام، جنهن جو بنياد باطل تي هجي، ڪڏهن به قائم رهي ڪو نه ٿو سگهي، خواه ان باطل نظام کي ڪهڙي به تدبير ۽ دانشمندي سان ڇو نه هلايو وڃي. ان جي بنيادي ڪمزورين ڪري خارجي نظم و ضبط ۽ هيڏانهن هوڏانهن جي جزوي مرمت سان ڪڏهن به بلندي نصيب ٿي ڪو نه ٿي سگهي. جيستائين ان جي اصليت باقي آهي، ان جي لاءِ تباهي مقدر آهي.“ (صفحو 159)
جيڪڏهن اسان جي مٿان جهالت حڪمران هوندي ته پوءِ بدن جو اهو نور ڪيئن چمڪندو ۽ مسڪرائيندو جيڪو گناهن جي ميراڻ هيٺيان دٻيو پيو آهي. بدن جي ان نور کي واپس آڻڻ لاءِ نور (علم) جي حڪومت هجڻ گهرجي ڇو ته علم نور آهي.
حقيقت اها آهي ته انسانذات، هن وقت تائين حڪومت ڪرڻ جا جيترا به نظام آزمايا آهن، انهن کي شروعات ۾ پنهنجو همدرد سمجهي انهن تي عمل ڪندو رهيو. ان ڪڏهن شهنشاهن بادشاهن کي سجدو ڪيو ته ڪڏهن فسطائيت، آمريت ۽ جمهوريت جا گيت ڳايا، ان حق جو چيو اڄ تائين ڪو نه مڃيو. حق ۽ باطل جي تباهه ڪن شراڪت هر وقت غالب رهي. انهن نظامن ۾ باطل جي آميزش جڏهن پنهنجو اثر ڏيکاريو ته ان کان بيزار ٿي، انسان پاڻ ئي انهن نظامن خلاف بغاوت ڪئي. اڄ انسان، مغربي جمهوريت جي چڪر ۾ بري طرح ڦاسي چڪو آهي. انسان جي فطرت حق جي طالب آهي، ان ڪري ، ان کي، مغربي جمهوريت ۾ لڪل باطل قوتن جي شراڪت سڪون دل مهيا ڪري نٿي سگهي ڇو ته مغربي جمهوريت اهو نظام حڪومت آهي، جنهن ۾ مڪمل حقيقت ڪونهي، بلڪه ان ۾ باطل جي ملاوٽ آهي. پوري سچائي ڪا ٻي آهي ۽ اهو آهي قرآن حڪيم.
صحيفه فطرت ڪائنات ۾ واحد حقيقت آهي، اهو ئي قرآن شريف جو چوڻ آهي. ان کانسواءِ جيڪي اسان پنهنجي طرفان ڏٺو آهي سو سڀ ”ظن“ آهي. قرآن حڪيم جي شهادت آهي ته ڪائنات ۾ صرف حق موجود آهي. خلق السموات والارض بالحق“ انهيءَ صحيفه فطرت جي حقيقت ڄاڻيندڙ عالم، دنيا جي انسانن ۾ بهترين ذهن جو مالڪ آهي، ڇو ته اهو ئي وجود آهي جيڪو ڪائنات جي حقيقت ۽ ان ۾ انسان جي مقام کي سمجهي سگهي ٿو. عالم فطرت ئي انساني زندگيءَ جي مقصد کي ڄاڻي ٿو، ۽ ان مقصد کي حاصل ڪرڻ جي قوت رکي ٿو.
سياستدان، ذاتي مفادن، هڪٻئي سان حسد ۽ بي اعتماديءَ جي جهڳڙن ۾ ڪجهه اهڙيءَ طرح اٽڪي پيا آهن جو انهن جي لغت ۾ سياست مان مراد محض سازشون، عياري ۽ جعلسازي آهي. انهن جي حڪمت جو بنياد مڪرو فريب آهي ۽ مڪرو فريب جو مقصد آهي روح جو موت يعني صرف تن جي زندگي. ان حڪمت سبب انسانيت جو شعلو بي نور ٿي ويو آهي. ان جو صبح، ان جي شام کان وڌيڪ اونداهو آهي. ٻيو ته ان حڪمت جي نتيجي ۾ انسان هر وقت، زندگيءَ کي مادي سهوليتون پهچائڻ ۾ مصروف نظر اچي ٿو. ان کي هر وقت يا ته مانيءَ جو فڪر آهي يا موت جو خوف. افسوس آهي اهڙي انسان تي جنهن جي دل الله (زندگيءَ جي مقصد) جي محبت کان خالي هجي. دراصل اهڙي انسان کي مئي عرصو گذري چڪو آهي، ڇو ته جاهل حڪمرانن (سياستدانن ان کي نور (زندگي) جي وادي ۾ پهچائڻ بدران ظلمت (فنا) جي شڪنجي ۾ جڪڙي ڇڏيو آهي. قرآن حڪيم جي شهادت آهي:
اَللہُ وَلِیُّ الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا ۙ یُخْرِجُہُمۡ مِّنَ الظُّلُمٰتِ اِلَی النُّوُرِ۬ؕ وَالَّذِیۡنَ کَفَرُوۡۤا اَوۡلِیٰٓـُٔہُمُ الطَّاغُوۡتُ ۙ یُخْرِجُوۡنَہُمۡ مِّنَ النُّوۡرِ اِلَی الظُّلُمٰتِ ؕ(بقره:257)
”الله انهن جو ساٿي آهي جن ايمان آندو آهي، اهو انهن کي ظلمات مان ڪڍي نور (علم) جي طرف وٺي وڃي ٿو ۽ جن ماڻهن ڪفر اختيار ڪيو انهن جا ساٿي شيطان آهن جيڪي انهن کي نور مان ڪڍي ڪري ظلمات جي طرف وٺي ويندا آهن.“
هن وقت تائين علم حقيقي (قرآن حڪيم) کي ٻڌوئي ڪو نه ويو آهي. اسان پنهنجي هٿن سان ئي پنهنجي زندگي جي روحاني رنگينين ۾ ڪنڊا اڇلايا آهن. اسان پنهنجي بدن جي نور جا پاڻ ئي قاتل آهيون. پنهنجي زندگيءَ جا پاڻ ئي دشمن آهيون.
خلافت جو حق ان وقت صحيح طور تي ادا ٿي سگهي ٿو. جڏهن اسان جو هر عمل خدا تعاليٰ جي مرضيءَ مطابق هجي، يعني انسان الله تعاليٰ جو فرمانبردار بندو ٿي وڃي. ظاهر آهي ته الله تعاليٰ جو بندو قدرت جي انهن قانونن تي عمل ڪندو جيڪي کيس مٿي اڀارن ٿا يعني مقصد زندگيءَ جي ويجهو ڪن ٿا ۽ انهن عملن کان هٽي ويندو جيڪي کيس پستي ڏانهن ڇڪين ٿا. نبي سڳورا حڪومت جي قوت سان انسانيت کي جهالت جي ظلمت مان ڪڍي علم (نور) جي دنيا ۾ آڻن ٿا ته جيئن انسان، گناهن جي باهه ۾ سڙيل بدن جو نور واپس وٺڻ لاءِ نور جي رهبريءَ ۾ خوب کان خوب تر مقام ڏانهن وڌي ڪمال (الله) تائين پهچن. قرآن حڪيم ۾ اچي ٿو:
وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مُوۡسٰی بِاٰیٰتِنَاۤ اَنْ اَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُمٰتِ اِلَی النُّوۡرِ ۬ۙ(ابراهيم:5)
”۽ باليقين اسان موسيٰ کي پنهنجي نشانين سان موڪليوسين ته پنهنجي قوم کي ڪڍي اچو تاريڪين مان نور (علم) جي طرف.“
طاقت ۽ دولت، حڪومت وٽ ٿيندي آهي. خيالات، افڪار ۽ نظريات کي ٺاهڻ ۽ انسانذات کي انهن سانچن ۾ فٽ ڪرڻ جا وسيلا حڪومت وٽ هوندا آهن. اخلاقي قدرن جو تعين جن جي اختيار ۾ هجي، انهن جي رهنمائي ۽ فرمانروائي تحت مجموعي حيثيت سان ان راهه تي هلڻ لاءِ مجبور ٿيندي، جنهن راهه تي اهي رهبر انهن کي هلائڻ چاهن ٿا. اي انسان! هڪڙي صاف ۽ سڌي حقيقت آهي ته انڌو انڌي جي پويان هلندو ته ٻئي وڃي کڏ ۾ ڪرندا. راهه حق کان بي خبر رهبر جي پويان هلڻ خودڪشي جي مترادف آهي. راهه کان بي خبر رهبر ان ماڻهوءَ وانگر ٿيندو آهي، جيڪو صبح جو جانورن جي ڌڻ کي ذبح خاني ڏي وٺي ويندو آهي.
انسان جي زندگي ان وقت بامقصد ٿيندي جڏهن هو پوري جو پورو اسلام (نور) ۾ داخل ٿي وڃي. ايئن نه ٿيڻ گهرجي ته زندگيءَ جي ڪجهه شعبن تي ته اسلام (نور) جي حڪومت هجي ۽ باقي شعبن تي شيطان حاوي هجي.
یٰۤاَیُّہَا الَّذِیۡنَ اٰمَنُوا ادۡخُلُوۡا فِی السِّلۡمِ کَآفَّۃً ۪ وَ لَا تَتَّبِعُوۡا خُطُوٰتِ الشَّیۡطٰنِ ؕ(بقره:207)
”اي ايمان وارو! اسلام ۾ پوري جا پورا داخل ٿي وڃو ۽ شيطان جي نقش قدم تي نه هلو.“
الله تعاليٰ زمين جي سيني تي انسان کي ڪمال تائين پهچائڻ لاءِ موقعا ۽ ذريعا مهيا ڪيا آهن. رياست ۽ حڪومت جو وجود ان لاءِ آهي ته جيئن اجتماعي نظم ۾ زندگيءَ جي تڪميل لاءِ عمل ڪيو وڃي. زندگي بامقصد ٿئي يعني انسان جو هر عمل روحاني (نوراني، قرآني ) ٿئي.
ڪائنات جون هي وسعتون خود آگاهي ۽ خود تعمير لاءِ ميدان عمل آهن. ان ڪري قرآن حڪيم جي نظر ۾ مملڪت اسلام (آسماني بادشاهت، دين، نور جي بادشاهت) هڪ انتهائي پاڪيزه ادارو آهي جنهن سان انسان جي روحاني پهلوئن جي تڪميل ٿيندي آهي. آسماني بادشاهت، زندگيءَ جي نصب العين کي زمان ۽ مڪان ۾ صورت پذير ڪندي آهي. قرآن حڪيم اسلامي حڪومت (آسماني بادشاهت) کي قانون، عدل، بلند اخلاقي ۽ مقصد حيات جو ذريعو چوي ٿو۔
دين ۽ سياست ۾ تفريق غلط آهي، ڇو ته حقيقت مطلق محض نور آهي ۽ ماديت جي دنيا حقيقت جو ئي مظهر آهي. اسلام، رياست ۽ حڪومت کان بغير هوندو ته پوءِ ان جو هڪ انتهائي اعليٰ حصو معطل ٿي وڃي ٿو. الله جو دين، حڪمراني ۽ غلبي جي بجاءِ شيطان جي غلامي ۽ ان جي مغلوبيت جو شڪار ٿي وڃي ٿو. اهڙيءَ طرح انسان جي پوري زندگي بي مقصد ٿي پوي ٿي. ان جي هر پهلوءَ تي ظلم حاوي ٿي وڃي ٿو.

[b]رياست مقصد نه، بلڪه ذريعو آهي:
[/b]الله تعاليٰ، ڪائنات ۾، انسان جي مقصد (ڪمال) کي حاصل ڪرڻ لاءِ موقعا ۽ ذريعا مهيا ڪيا آهن. رياست ۽ حڪومت جو وجود ان ڪري آهي ته جيئن اجتماعي نظم و نسق ۾، زندگيءَ جي مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ عمل ٿئي. يعني رياست، مقصد کي حاصل ڪرڻ جو ذريعو آهي، خود مقصد ڪونهي.
وري غور ڪريو، مادي ڪائنات جون هي وسعتون، خود آگاهي ۽ خود تعمير لاءِ ميدان عمل آهن. ان ڪري قرآن حڪيم جي نظر ۾، اسلامي مملڪت هڪ انتهائي نوراني، پاڪيزه ۽ مقدس ادارو آهي، جنهن سان انسانذات جي روحاني پهلوئن جي تڪميل ٿيندي آهي. اسلامي حڪومت، زندگيءَ جي نصب العين کي زمان و مڪان ۾ صورت پذير ڪري ٿي. قرآن حڪيم، اسلامي حڪومت (دين، آسماني بادشاهت) کي ڪمال حاصل ڪرڻ جو ذريعو چوي ٿو. قرآن پاڪ ڪو مذهبي عقيدو يا پوڄا پاٺ سيکارڻ جو ڪتاب ڪونهي، بلڪه حقيقت ڪليءَ تي مبني اهڙو جامع نظام حيات پيش ڪري ٿو، جيڪو دنيا مان زندگيءَ جي سڀني ظالم ۽ فسادي نظامن کي مٽائي انهن جي جاءِ تي نور (آسمان) جي بادشاهت قائم ڪري ٿو، ته جيئن ان نظام جي ذريعي، انسان ڪمال (الله) تائين پهچي، يعني آسماني صحت حاصل ڪري، موت کي ماري، جنت تائين پهچي، بقا، ڪمال ۽ دائمي مسرتن ملڻ جو اهو ئي ذريعو آهي.
انسانن تي حڪومت ڪرڻ جو مقصد اهو آهي ته انهن کي ظلمات مان ڪڍي نور طرف وٺي اچجي. شيطان، انسان جي بدن تي چڙهيل نور جي چادر کسي چڪو آهي. حاڪم جو فرض آهي ته شيطان کان اها چادر کسي، اھا وري انسانن کي پهرائي. انسانذات کي الله(ڪمال) تائين اهو حڪمران ئي پهچائي سگهندو جنهن کي الله تعاليٰ جي معرفت حاصل آهي، جنهن جو سڌو رستو ڏٺل آهي.
ياد رکو روحاني علاج روحاني حڪيم ئي ڪري سگهندو. انساني جسم جي روحاني تعمير روحاني انجنيئر کان بغير ناممڪن آهي. هي تصور ته انسان جي تقدير انهن ماڻهن جي هٿ ۾ ڏني وڃي جيڪي ڪارخانه قدرت جي ”مشيت“ ۽ مقصد کان قطعاً ناآشنا آهن، هڪڙو انتهائي وڏو ظلم آهي. اهو انسان جي حقيقت، گلن جي رنگيني، ٻارڙن جي معصوم مسڪراهٽ ۽ آسماني سرور سان بغاوت آهي. انهن جهالت جي مجسمن (سياستدانن) کي ڇا خبر ته اڄ انسانيت جي ترقي ڪارخانه فطرت جي اصلي حياتياتي مقصد کان ڪيترو پري هٽي چڪي آهي. الله تعاليٰ (ڪمال) جي طرف عالم فطرت ئي رهبري ڪري سگهي ٿو ڇو ته اهو ئي نوراني مجسمو آهي.
وَّاتَّبِعْ سَبِیۡلَ مَنْ اَنَابَ اِلَیَّ ۚ (لقمان:15)
”اهڙي شخص جي پيروي ڪيو جنهن منهن جي طرف رجوع ڪيو آهي.“
وَ لَا تُطِعْ مَنْ اَغْفَلْنَا قَلْبَہٗ عَنۡ ذِكْرِنَا (کهف:28)
”۽ نه اطاعت ڪريو ان شخص جي، جنهن جي دل کي مان پنهنجي ذڪر کي خالي ڪيو آهي ۽ ان خواهشن جي پيروي ڪئي آهي ۽ ان جو امر حد کان تجاوز ڪري ويو آهي.“
”ان جو امر حد کان تجاوز ڪري ويو آهي“ حڪمران جو اهو حڪم، جيڪو حقيقت ڪائنات يعني قرآن حڪيم جي خلاف آهي ته اهو حد کان تجاوز ڪرڻ آهي. هيئن چئو ته اهو حڪم قرآن (حق) سان بغاوت آهي.

[b]آزادي جي حقيقت
[/b]آزادي مان مراد غير جي جبر جي نفي آهي. يعني قرآن حڪيم جي آزادي جو هڪ انقلابي مفهوم آهي. ان ۾ انسان غير جي تسلط کان آزاد ٿي ويندو آهي ۽ ان جا هٿ قيد ۽ بند کان کلي ويندا آهن. قرآن حڪيم آزاديءَ کي نفس جي خود مختياري جو نتيجو نٿو سمجهي، بلڪه (نور، الله) جي بندگيءَ جو نتيجو سمجهي ٿو. قرآن حڪيم دنيا جي سڀني انسانن کي هڪڙي صف ۾ ان ڪري بيهاري ٿو ، ڇو ته سڀني کي نور جي ضرورت آهي. حقيقت جي لحاظ کان دنيا جا سڀ انسان نور جا بندا آهن. اسلام ۾ آزادي جو بنياد الله تعاليٰ جي خالص بندگي تي آهي جنهن جي آڏو اهي سڀيئي بت پرزا پرزا ڪرڻا آهن جي انساني شرافت جي قرباني چاهن ٿا ۽ جن هميشه، حق کان ڦريل ماڻهن جي قوت شيطاني جي مظهرن ۾ ، ڪڏهن حڪومتن جي جبر ۽ تسلط جي صورت ۾، ڪڏهن دولت ۽ مال ۾، ڪڏهن عزت ۽ غرور ۾ ۽ ڪڏهن زهد ۽ تقويٰ جي گهمنڊ ۾، مطلب ته مختلف شڪلين ۽ نالن سان خدا جي بندن کي حق کان پري رکڻ چاهين ٿا. ڪٿي چاندي ۽ سون جي ڍيرن، ڪٿي ليڊرن ۽ حاڪمن ته ڪٿي وري خواهشات نفساني جا بت آهن پوري امت انهن جي پرستش ۾ غرق آهي. اهو در حقيقت حق سان ڪفر آهي.
قرآن حڪيم آزاديءَ جو ڪم انسان جي باطن کان شروع ڪري ٿو. ان جي نظر ۾ آزاديءَ جو اهو مفهوم ڪونهي ته رستو کليو پيو آهي، جيڏانهن وڻيوَ اوڏانهن هليا وڃو. بلڪه ان وٽ حريت جو مفهوم اهو آهي ته انسان پنهنجي اختيار کي نوراني ڪري ۽ پنهنجي طرز عمل کي فڪر صالح جي روشنيءَ ۾ معين ڪري. ياد رهي ته خواهشات جو نيڪ ۽ نوراني ارادي تي غلبي جو مقصد حريت جو موت ۽ آزاديءَ جي بربادي آهي.
قرآن حڪيم جيڪا آزادي ڏيڻ چاهي ٿو اها تاريخ جي سڀني آزادين کان وڌيڪ پاڪيزه ۽ ان جي حريت دنيا جي سڀني حريتن کان بلند آهي. قرآن شريف اهو ڪو نه ٿو چاهي ته موجوده تمدن وانگر انساني زندگيءَ جو آغاز حريت ۽ آزاديءَ سان ٿئي ۽ آخرڪار انجام جي لحاظ کان قيد و بند جو شڪار ٿي وڃي. بلڪه ان جي آزاديءَ جو مقصد هي آهي ته آغاز ايمان سان ٿئي ۽ آخر ۾ انسان ڪامل ٿي ڪري سڀني پابندين کان آزاد ٿي وڃي. ياد رهي ته قرآن حڪيم (علم، نور، سچ) جي غلامي ئي حقيقي آزادي آهي.
قرآن حڪيم وٽ آزاديءَ جو تصور ڇڙواڳي ۽ فرقيوارانه گروهه بنديءَ جي نفيءَ تي مبني آهي.
وَاعْتَصِمُوۡا بِحَبْلِ اللہِ جَمِیۡعًا وَّلَا تَفَرَّقُوۡا ۪ (آل عمران:103)
”توهان سڀ جا سڀ ان ڪتاب الله سان وابسته رهو ۽ فرقن ۾ ورهائجي نه وڃو.“
هتي فرقن مان مراد صرف مذهبي فرقا نه آهن بلڪه ان ۾ سياسي پارٽيون به اچي وڃن ٿيون:
كُلُّ حِزْبٍۭ بِمَا لَدَیۡہِمْ فَرِحُوۡنَ (مؤمنون:53)
هاڻي جنهن جي پلوَ ۾ آهي سو انهيءَ ۾ خوش آهي.“
ڏسجو! توهان مومن بڻجڻ کان پوءِ مشرڪ نه بڻجي وڃجو. يعني انهن ماڻهن وانگر نه ٿجو جن پنهنجي دين ۾ فرقا پيدا ڪري ڇڏيا ۽ گروهن ۾ تقسيم ٿي ويا. قرآن حڪيم ۾ اچي ٿو (غور جو مقام آهي:
اِنَّ الَّذِیۡنَ فَرَّقُوۡا دِیۡنَہُمْ وَکَانُوۡا شِیَعًا لَّسْتَ مِنْہُمْ فِیۡ شَیۡءٍ ؕ (انعام:159)
جيڪي ماڻهو دين ۾ فرقا پيدا ڪن ۽ گروه گروه ٿي وڃن (اي رسول) تنهنجو انهن سان ڪو به تعلق ۽ واسطو ڪونهي.
قرآن شريف هر قوم ۾ فرقه بندي، پارٽي بازي ۽ گروهه سازيءَ کي خدا جو عذاب قرار ڏئي ٿو. قرآن حڪيم صرف ٻن پارٽين جو وجود تسليم ڪري ٿو؛ هڪ خدا جي ۽ ٻي شيطان جي. (حزب الله ۽ حزب الشيطان) ٽين پارٽيءَ جو ڪو به وجود ڪونهي. وحدت خالق جو عملي ظهور وحدت امت جي شڪل ۾ هجڻ ضروري آهي. جهڙيءَ طرح الوهيت کي ٽڪرا ٽڪرا ڪرڻ، وجود کي ٽڪرن ۾ ورهائڻ شرڪ آهي، اهڙيءَ طرح وحدت امت کي پاره پاره ڪرڻ به شرڪ آهي. امت جي وحدت جو بنياد، هڪ خدا جي هڪ ضابطي مطابق زندگي بسر ڪرڻ سان آهي.
قدرت سڀني انسانن جي سامهون زندگيءَ جو هڪڙو مقصد مقرر ڪيو آهي ۽ اهو مقصد فرقن ۾ ورهائجڻ سان نه بلڪه وحدت سان ملندو.
وَلَا تَكُوۡنُوۡا کَالَّذِیۡنَ تَفَرَّقُوۡا وَاخْتَلَفُوۡا مِنۡۢ بَعْدِ مَا جَآءَ ہُمُ الْبَیِّنٰتُ ؕ(آل عمران:105)
”۽ اوهين انهن ماڻهن وانگر نه ٿجو جن پاڻ ۾ تفريق پيدا ڪئي ۽ هڪٻئي ۾ اختلاف ڪيائون، پڌرن حڪمن پهچڻ کان پوءِ به“
”مسلمان“ قوم ناهي بلڪه هڪ پارٽي ۽ حزب آهي ڇو ته قوم جو اتحاد ٻولي، رنگ، نسل يا معاشي مفادن جي تحت وجود ۾ ايندو آهي. ليڪن مسلمانن جو اتحاد ڪائنات جي حقيقت ڪلي يعني خدا تعاليٰ جي آواز تي ٿيندو آهي. انهن وٽ صرف حق و باطل جو معيار ٿيندو آهي. انهن وٽ قرآن حڪيم جي تعليم تي عمل پيرا ٿيڻ وارا حق پرست آهن. ياد رهي ته حق جو ڪنهن رنگ، نسل يا وطن سان ڪو به واسطو ڪونهي. حزب الله جو امتياز مادي يا زميني ڪونهي بلڪه اتي روحانيت ئي اصل امتياز آهي. اسلام حق جي عبادت جو حڪم ڏئي ٿو. هو نفس جي پاڪيزگي، عمل جي نيڪي ۽ پرهيزگاريءَ طرف سڄيءَ دنيا کي دعوت ڏئي ٿو. جيڪو ان آسماني دعوت کي قبول ڪري ٿو اهو الله جي پارٽيءَ ۾ داخل آهي. هڪ گهر ۾ هڪڙو ايماندار ۽ ٻيو بي ايمان ٿي سگهي ٿو. انهن ٻنهي جا رستا حقيقت جي لحاظ کان الڳ آهن. الله جي پارٽيءَ وارا نور جي بادشاهت ۽ ان جو حڪم چاهن ٿا ۽ اولياءَ الشيطان جي چيخ و پڪار ۽ جدوجهد جو مقصد شيطاني حڪومت ٿيندو آهي. بس اهي شيطان جي حڪمن جي اشاعت ڪندا آهن ۽ انهن جي خبيث اوامر جا سفير ٿيندا آهن. اولياءُ الله جي دعوت قيام انسانيت جو سرچشمو ٿيندي آهي ۽ اولياءُ الشيطن جي دعوت شر، فساد، فسق و فجور ۽ تخريبڪاري ٿيندي آهي. ٻئي بدبختيون جيڪي دنيا جي انسانن ۽ معاشرن کي دامن گير آهن، اهي سڀ الله جي عبادت کان انحراف ۽ بتن ۽ طاغوتن جي پرستش جي سبب کان آهن. شروعات کان وٺي انهن ٻنهي پارٽين ۾ ڪشمڪش جاري آهي. اهو سلسلو ان وقت تائين جاري رهندو جيستائين حزب الله جي پارٽيءَ وارا ڪارڪن، شيطان جي پارٽي وارن جي ٻاريل باهه کي زمين تان پاڪ نٿا ڪن. حزب الله جا رهبر انبياءَ حق پرست ٿيندا آهن ۽ حزب الشياطين جي رهبريءَ جا فرائض شيطان صفت ماڻهو هر دؤر ۾ ادا ڪندا رهيا آهن.
قدرت جو پروگرام هي آهي ته انسان حڪومت ڪرڻ جي مختلف نظامن کي آزمائيندو، انهن جي تجربن مان گذري آخرڪار ان نتيجي تي پهچندو ته حڪومت ڪرڻ جو حق دنيا پرست سياستدانن کي نه بلڪه انهن عالمن کي آهي جيڪي دنيا جي انتظامي ڄاڻ سان گڏ ڪائنات ۾ انسان جي مقام ۽ ان جي زندگيءَ جي مقصد جو پڻ علم رکن ٿا، ڇو ته زندگي جو مقصد انهن ذريعي ئي پورو ٿي سگهندو.
قرآن حڪيم انسان جي لاءِ، جيڪو نظام حڪومت تجويز ڪيو آهي ان ۾ حڪمرانيءَ جي لاءِ ”صالح“ جو قيد ۽ شرط لاڳو ڪري ٿو، ڇاڪاڻ ته حقيقي اقتدار جو مالڪ الله يعني نور ئي آهي. نور جو چيو مڃڻ اسان جي فطري مجبوري آهي، ڇو ته انسان کي نور گهرجي. نور جي چوڻ تي هلبو ته نور ملندو. ڇاڪاڻ ته قرآن حڪيم نور آهي.
فَالَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا بِہٖ وَعَزَّرُوۡہُ وَنَصَرُوۡہُ وَاتَّبَعُوا النُّوۡرَ الَّذِیۡۤ اُنۡزِلَ مَعَہٗۤ ۙ اُولٰٓئِکَ ہُمُ الْمُفْلِحُوۡنَ (الاعراف: 157)
”سو جن ماڻهن هن نبيءَ تي ايمان آندو ۽ ان جو ساٿ ڏنو ۽ ان جي مدد ڪئي ۽ ان نور جي پيروي ڪئي، جيڪو ان سان گڏ لاٿو ويو آهي. سو اهي ئي ماڻهو ته آهن فلاح پائڻ وارا.“
مغربي جمهوريت جو اصول هي آهي ته سڀ انسان بنا امتياز جي، يعني نيڪ ۽ بد، نظام حڪومت ۽ معاشرت ۾ مساوي حقن جا مالڪ آهن. عالم ۽ جاهل، نيڪوڪار، سخي، بهادر، بزدل، صالح ۽ منافق جي ووٽ جي قيمت هڪ ئي آهي. ليڪن قرآن حڪيم جي تعليم مطابق ايمان وارو ۽ بي ايمان هڪجهڙا نه آهن. حقيقت حيات و ڪائنات جي نظر ۾ عالم ۽ جاهل جو رتبو هڪجهڙو ڪونهي. روشني ۽ اوندهه برابر نه آهن.
قرآن حڪيم وٽ سياست يعني دنياوي ڪار ونهوار هلائڻ الله تعاليٰ جي عبادت جو حصو آهي. يعني عالم انسانيت حقيقت ڪليءَ جي روشني ۾ اڳتي وڌي. الله تعاليٰ تمام ڪمالات جو مبداءَ ۽ حق مطلق آهي ان ڪري عبادت مان مراد آهي معرفت حقيقت جي اڳيان سر نوائڻ، جهڪڻ، اطاعت ڪرڻ يعني باطل، جبر، ظلم، نفساني خواهشات، شيطان ۽ طاغوت کان انڪار ڪرڻ آهي ٻئي طرف اهي سڀ عمل ۽ فرض عبادت آهن، جيڪي قرب الاهي (خدا، ڪمال) جي خاطر انجام ڏنا وڃن.
دنياوي حڪومتن سياست کي ظلم، تمرد وطغيان، خود غرضي، هوائي نفس، ڪذب و فريب ۽ جنگ ۽ حرص جي وسيلن جي مترادف ڪري ڇڏيو آهي. ليڪن حقيقت اها آهي ته حڪومت، هڪ روحاني صداقت آهي جنهن تي دنيا جي تمام صداقتن وانگر ارتقا ۽ تنزل جا مختلف دور گذري چڪا آهن. جڏهن انسان، جهنگل جي تاريڪ گوشن ۽ پهاڙن جي انڌيري غارن ۾ رهندو هيو ته سياست به جهنگلي طرز جي رهي. جڏهن دنياوي تمدن ترقي ڪئي ۽ متمدن سلطنتون قائم ٿيون ته سياست به تاريڪ افق کان منهن ڪڍيو ۽ بادشاهن ۽ سلطانن جي نفساني خواهشن، مدتن کان دنيا تي جابرانه حڪومت ڪندي رهي آهي. ڏسڻ ۾ اهو اچي ٿو ته اها روح (علم) جي قوت هئي. جنهن انساني شعور ۾ پنهنجو اظهار جاري رکيو. علم سياست جي ٻوٽي آهستي آهستي ارتقا ڪئي آهي. جهالت جي ڀيانڪ انڌيري ۾ بادشاهن حڪومت ڪئي. انسان جو محور و مرڪز جهالت ئي رهي. انسانذات جهالت جي بندگيءَ ۾ غرق رهي ۽ ”نور جي حقيقي بندگي“ کان محروم رهيا. علم ان کان جان ڇڏائي ته بيحقيقت آمريت، فسطائيت ۽ مغربي جمهوريت جهڙن نظامن انساني روح تي سواري ڪئي (اهي نظام جهالت جو ئي روپ آهن) ياد رهي ته ڪامل آزادي صرف علم ڪلي يعني قرآن حڪيم ئي ڏياري سگهي ٿو.

[b]اجتماعيت ۽ انفراديت
[/b]انفراديت معاشري کي فرد تي قربان ڪري ٿي ۽ اجتماعيت وري فرد کي معاشري تي قربان ڪري ڇڏي ٿي. نه ته فرد کي جماعت تي قربان ڪري سگهجي ٿو ۽ نه ئي وري جماعت کي فرد تي فوقيت آهي. انفراديت ۽ اجتماعيت ٻه مخالف يا متضاد پهلو نه آهن بلڪه ٻئي اعليٰ مقصد جا ٻه رخ آهن ۽ هڪٻئي جا مددگار پڻ آهن. هڪ کان بغير ٻئي جي ترقي ممڪن ڪونهي. فرد، اجتماعيت جي ڪلهن تي سوار ٿي ئي منزل مقصود تائين پهچي سگهي ٿو. فرد ۽ جماعت جا مفادات هڪٻئي سان ڪو نه ٿا ٽڪرائجن ۽ نه ئي وري هڪ جو فائدو ٻئي جو نقصان آهي بلڪه انهن ٻنهي جو نفعو نقصان هڪ آهي. اجتماعي مفاد فرد جي صلاحيتن کي ختم ڪو نه ٿو ڪري، بلڪه انهن جي شخصيت ۾ نظم و ضبط ۽ سلامتي جون صفتون پيدا ڪري ٿو. نور جي بادشاهت ۾ فرد بيشڪ ننڍڙو جزو آهي پر اهو جماعت جي سرزمين ۾ ئي پاڙن هڻڻ کان پوءِ جيون رس چوسي وادي حسن ۾ نوراني ڦوٽهڙو ڪري سگهي ٿو.
انسانن کي اهو حق ئي ڪونهي جو هو بنا حد ۽ قيد جي قانون وضع ڪن ۽ جنهن ڳالهه کي پاڻ صحيح سمجهن ان کي اختيار ڪن ۽ جنهن کي غلط سمجهن ان کي رد ڪري ڇڏين. اهو حق صرف الله تعاليٰ کي ئي آهي جيڪو ڪائنات ۽ حيات جي پوري حقيقت کان باخبر آهي. حڪومت جو قطعي اهو مقصد ڪونهي ته عوام جهڙيءَ طرح به راضي ٿئي ته انهن کي راضي ڪيو وڃي. ڇا مريضن جي چوڻ تي هلڻ سان مرض دور ٿيندو؟ بلڪل نه، اهو ڪم صرف ڪامل حڪيم ئي ڪري سگهي ٿو.
نظام جمهوريت کي جڏهن معاشرتي قدرن جي تعين لاءِ استعمال ڪيو ويندو آهي ته سڀ کان وڏي خرابي هيءَ جنم وٺندي آهي ته ان ۾ حق ۽ باطل لاءِ ڪو به مستقل ۽ مطلق معيار قائم نه ٿيندو آهي. بلڪه حق اهو ٿيندو آهي، جنهن طرف وڌيڪ ووٽ هجن ۽ باطل اهو ٿيندو آهي جنهن ۾ مخالفن جو تعداد ٿورو هجي. ان ڪري مغربي جمهوريت وٽ مستقل معاشرتي قدرن جو ڪو به تصور ڪونهي ۽ جيئن ته اخلاقيات جو پورو دارومدار معاشرتي قدرن تي ٿيندو آهي، ان ڪري سياست کي اخلاقيات کان جدا رکيو ويندو آهي. (ياد رهي ته قرآن شريف جي اچڻ جو مقصد ئي اهو هو ته اخلاق جي تڪميل ڪئي وڃي ۽ انسان ۾ الاهي اخلاق جلوه گر ڪيو وڃي.) ڪنهن ڳالهه کي اڪثر صحيح قرار ڏئي ته هروڀرو به اها صحيح ڪونه ٿي سگهندي. فيصلو درحقيقت اهو ئي صحيح ٿيندو آهي جيڪو حقيقت جي لحاظ کان صحيح هجي ۽ نه اهو جنهن کي ماڻهن جو وڏو تعداد صحيح چوي.
اڪثريت جي قوت حق ڪونهي بلڪه حق ئي حقيقي قوت آهي چاهي ان جي طرف هڪڙو ووٽ به نه هجي. درست ڳالهه اها آهي جنهن جي تصديق ڪتاب فطرت ۾ موجود سچايون ڪن. حق يعني حقيقت ڪل، عوام جي تابع نه آهي، بلڪه عوام حق جي تابع آهي. هاڻي سوال اهو آهي ته ڇا انسان کي مقام ”احسن تقويم“ مروج سياسي نظامن ۾ ملي سگهي ٿو يا حسن حاصل ڪرڻ لاءِ هڪ مستقل نوراني نظام جي ضرورت آهي جنهن تي انسان پنهنجي مستقل تعمير جو نقشو ٺاهي سگهي؟ ظاهر آهي ته حسن (نور) سياست جي مروج طريقن سان ڪو نه اچي سگهندو بلڪه انهن قانونن تي عمل ڪرڻو پوندو جن تي عمل ڪرڻ سان انسان دائره حسن ۾ اچي مقام احسن تقويم تائين پهچي سگهي ٿو. آسماني تعليم دين کي قائم ڪرڻ چاهي ٿي. آسماني تعليم مطابق حڪومت ڪرڻ جو مقصد اهو ڪونهي ته عوام جيئن مطمئن ٿئي ان مطابق سامان جو بندوبست ڪيو وڃي؛ بلڪه عوام جي فطرت جي خالق جيڪي سندن فطري نشونما جو سرو سامان مقرر ڪيو آهي اهو ئي کين مهيا ڪيو ويندو. علاج بيمار جي مرضيءَ سان ڪو نه ٿيندو آهي. حڪيم جو حڪم آمرانه ٿيندو آهي. ٻيءَ حالت ۾ شفا ڪو نه ملندي. هن وقت تائين هڪڙو به قانون اهڙو ڪو نه ٺهيو آهي جنهن کي خيرابدي چئجي. دنياوي قانونن جو انحصار انساني راءِ تي آهي ۽ انساني راءِ جو حال اهو آهي ته اهو هر وقت داخلي لاڙن ۽ رجحانن، خارجي سببن ۽ عوامل ۽ علم ۽ عقل جي تغير پذير حڪمن کان متاثر ٿيندو رهندو آهي. ان تغير سان لازمي طور تي سٺي ۽ خراب، صحيح ۽ غلط، جائز ۽ ناجائز، حرام ۽ حلال جا معيار بدلجندا رهندا آهن ۽ انهن جي بدلجڻ سان ئي قانون کي بدلائڻو پوي ٿو. ان طرح اخلاق ۽ تهذيب جو ڪو به پائيدار، مستقل، ناقابل تغير معيار قائم ٿي ڪو نه ٿو سگهي. ان جي مقابلي ۾ جيڪڏهن انسان جي حقيقت تي غور ڪيو وڃي ته اها ڳالهه بلڪل روشن آهي ته انسان جي نوراني تعمير تيستائين ٿي ئي ڪو نه سگهندي جيستائين اخلاق ۽ تهذيب جو ڪو جٽادار ۽ ناقابل تغير بنياد قائم نه هجي.
دنياوي حڪومتون، انساني زندگيءَ لاءِ ضابطا ٺاهڻ ۽ اخلاق، معاشرت ۽ تمدن جي اصلاح لاءِ هيمشه ان جون محتاج رهيون آهن ته هر جزوي معاملي ۾ پهريان عوام کي اصلاح جي لاءِ راضي ڪن ۽ پوءِ عمل جي طرف قدم وڌائن. اڪثريت جي راءِ کي مڃڻو آهي. پوءِ اهو چاهي باطل تي مبني ڇو نه هجي، چاهي اها روحانيت کي ڪيترو به ڪچلي.... جنهن اصلاحي يا تنظيمي قانون جو نفاذ عوام جي مرضيءَ خلاف ڪيو ويو هجي ان کي بعد ۾ منسوخ ڪيو وڃي ٿو. اهو نه صرف شراب جي متعلق آمريڪي تجربو آهي بلڪه اڪثر تجربا ان ڳالهه تي شهادت ڏئي رهيا آهن. ان مان ثابت ٿئي ٿو ته دنياوي قانون در حقيقت اصلاح اخلاق جو حقيقي بنياد ٿي نه سگهندو.

[b]السماءُ الحسنيٰ:
[/b]الله تعاليٰ جا حسين نالا. حسين نالا حسن جا ئي ٿي سگهندا. حسن حاصل ڪري مقام احسن تقويم تائين پهچڻ لاءِ (حق، علم، خير) جي حڪومت واحد ذريعو آهي.آسماني (اسلامي) حڪومت کان بغير انسان حسين ٿي ئي ڪو نه ٿو سگهي. انسان، ستاري وانگر چمڪڻ چاهي ٿو. اها چمڪ در حقيقت خدائي صفات جو عملي اظهار آهي. انساني عمل ۾ جيتريقدر الاهي اخلاق ۽ خدائي صفتن جي نورانيت هوندي اوتريقدر انسان وادي حسن ۾ اڳتي وڌندو ويندو. حسن در حقيقت خدائي صفات جي وحدت جو نتيجو آهي. انساني عمل ۾ خدائي صفات جي جيتري ڪمي ٿيندي اهو اوتروئي نامڪمل ٿيندو. شخصيت جو اصلي جوهر خدائي صفات جو عملي مظاهرو آهي. ۽ هو عملي مظاهرو دنيا ۾ رنگ، نسل، قوميت ۽ مال دولت جي فرق جي بنياد تي پاڻ کي ٻين کان برتر سمجهڻ جي انفرادي احساس کان وٺي اجتماعي طور تي ننڍين ۽ ڪمزور قومن جي معاشي ۽ لساني استحصال ۽ معاشي وسيلن جي طبقاتي تقسيم پيدا ڪندڙ جاگيرداري ۽ سرمائيداري نظام جي مڪمل طور خاتمي کانسواءِ مڪمل نٿي سگهندو.
قرآن حڪيم جي تعليم معاشري کي اعليٰ ۽ ادني گروهن ۾ ورهائڻ لاءِ تيار ڪونهي. ان جي نظر ۾ دنيا جا سمورا انسان شجرِ نور جو ميوو آهن. قرآن حڪيم جي نظر اهو ڪو نه ٿي ڏسي ته ڪنهن انسان ۾ ڪهڙي قبيلي جو خون ڊوڙي رهيو آهي. ان جو رنگ سفيد آهي يا سياهه، اهو دولتمند آهي يا مسڪين. بلڪه قرآن حڪيم وٽ جيڪا سڀ کان اعلى قوت آهي. اها اعليٰ اخلاقي ۽ روحاني برتري آهي ۽ اهي معنوي خوبيون آهن جن سان معاشرو چمڪي ٿو. اهي قدر آهن جن سان سيرت ۽ ڪردار جا گوشا سونهن سوڀيا ماڻين ٿا. هاڻي به وقت آهي ته اسان توبه ڪيئون ۽ تنگ نظري ۽ وڏائيءَ جي خول مان نڪري خدائي شرف کي حاصل ڪيون. ٻيءَ حالت ۾ هيءَ ايٽمي باهه انسان کي ڪباب وانگر جلائي ڇڏيندي. اسان لاءِ ڪرڻ جو ڪم هي آهي ته اسان نور جي بادشاهت يعني آسماني بادشاهت ۾ داخلا وٺون. رنگ، نسل ۽ خون جون ديوارون پاڻ ئي ڪري پونديون. عزت و جاهه جا مصنوعي فاصلا پاڻ ئي ختم ٿي ويندا. هر هڪ کي زندگيءَ جو احساس ٿيندو. پاڪ روح اسان کي بلندين تائين وٺي ويندو. شيطاني ۽ دوزخي نفرت ۾ گهيريل دنيا برابري ۽ مساوات جون نيون بستيون آباد ڪندي. ياد رهي ته اهائي قرآن حڪيم جي حقيقت آهي. قرآن شريف هڪ عالمي حڪومت چاهي ٿو، ڇو ته (ڪمال، الله) تائين پهچڻ جو اهو ئي واحد ذريعو آهي. قرآن حڪيم هر قسم جي شرڪ، خواهه اهو وطن پرستي هجي يا نسل پرستي يا دولت پرستي يا دنيا جا ادنيٰ مفادات ۽ انهن جي پرستش، شرڪ جي انهن سڀني نمونن کان (قرآن حڪيم جو) تصور پاڪ ۽ شفاف آهي.
قُلْ اِنۡ کَانَ اٰبَآؤُكُمْ وَاَبْنَآؤُكُمْ وَ اِخْوَانُكُمْ وَاَزْوَاجُكُمْ وَعَشِیۡرَتُكُمْ وَ اَمْوَالُۨ اقْتَرَفْتُمُوۡہَا وَتِجَارَۃٌ تَخْشَوْنَ کَسَادَہَا وَمَسٰکِنُ تَرْضَوْنَہَاۤ اَحَبَّ اِلَیۡكُمۡ مِّنَ اللہِ وَرَسُوۡلِہٖ وَجِہَادٍ فِیۡ سَبِیۡلِہٖ فَتَرَبَّصُوۡا حَتّٰی یَاۡتِیَ اللہُ بِاَمْرِہٖ ؕ وَاللہُ لَا یَہۡدِی الْقَوْمَ الْفٰسِقِیۡنَ (التوبه: 24)
”اي نبي! چئي ڏيو ته جيڪڏهن توهان جا پيئر توهان جا پٽ ۽ توهان جا ڀائر، توهان جون زالون ۽ توهان جا عزيز ۽ قريب ۽ توهان جو اهو مال جيڪو توهان ڪمايو آهي ۽ توهان جا اهي ڪاروبار، جن جي گهاٽي پوڻ جو توهان کي خوف آهي ۽ توهان جا اهي گهر، جيڪي توهان کي پسند آهن توهان کي الله ۽ ان جي رسول ۽ ان جي راهه ۾ جهاد ڪرڻ کان عزيز تر آهن ته پوءِ انتطار ڪيو جيستائين الله توهان جي سامهون پنهنجو فيصلو آڻي يعني حقيقت ظاهر ٿئي. خدا تعاليٰ فاسق ماڻهن کي هدايت نه ڪندو آهي.“
جيئن جيئن اجتماعي اخلاق جو بنياد ڪمزور ٿيندو ويو، بني آدم مختلف گروهن ۾ تقسيم ٿي ويو. ۽ دلين ۾ نفرت جي باهه ٻرڻ لڳي ڇو ته هر گروهه جو نصب العين يا مقصد زندگي الڳ الڳ ٿي ويو. هڪ گروهه ٻئي گروهه کي خوني نگاهن سان ڏسڻ لڳو. هڪ خدا جي بندگي جي بدلي سوين خدائن جي بندگي شروع ٿي وئي. ان جو نتيجو اهو نڪتو جو انسان کان، انسانيت جي دولت هلي وئي ۽ ان جي جاءِ مذهبي، نسلي، لساني ۽ قومي برتري ۽ گورهه بنديءَ والاري. هاڻي جيڪڏهن ڪا به قوم، ٻي ڪنهن قوم جي مدد به ڪري ٿي ته ان ۾ نفساني غلاظتون به شامل هونديون آهن. وسيع انساني همدردي، محبت، اخوت ۽ انصاف جون اهي صفتون جن سان حقيقت ۾ انسانيت اجاگر ٿيندي آهي ۽ جنهن جي بدولت انسان ۽ حيوان ۾ تميز ڪري سگهئون ٿا، نسل آدم مان تقريباً ختم ٿي چڪيون آهن. ان صورتحال جو واحد حل قرآن حڪيم (حقيقت ڪل) وٽ آهي. قرآن حڪيم گوري، ڪاري ۽ پيلي ۾ ڪو به فرق نه ٿو ڪري، اهو انهن کي هڪڙي ئي گلدان جا گل سمجهي ٿو جن ۾ هڪ ئي نوراني خوشبو مهڪندي آهي. خوشبوءَ کي خوشبوءِ کان نفرت ٿي ڪو نه سگهندي.
رنگ، نسل، وطن، زبان، روايات ۽ ثقافت جي برتريءَ وارا خيالات ۽ جذبا هڪ سچي مسلمان لاءِ ڪا به قدر و قيمت ڪو نه ٿا رکن. ان جي لاءِ جيڪڏهن ڪو به معيار آهي ته اهو حق و باطل جو آهي. قرآن حڪيم جي نظر ۾ فوقيت صرف عالم، متقي ۽ پرهيزگار کي آهي يعني اوليت نور (الله) کي آهي. قرآن حڪيم جي نوراني پڪار هيءَ آهي ته ان کي مڃڻ وارا پاڻ کي انهن تنگ نظرين کان آزاد ڪن. خون، نسل، قبيلي ۽ قوميت کي رڳو تعارف ۽ تشخص جي حد تائين رکيو وڃي ۽ ان کي ڪا به اوليت نه ڏني وڃي. انسانيت جو احترام آدميت جي آفاقي اصولن تي ٿيڻ گهرجي. اُهي برتريءَ وارا احساس جڏهن اسان جي سماج ۾ پنهنجون پاڙون پختيون ڪري ويا ۽ پوءِ ظلم ۽ نا انصافي زندگيءَ جي هر شعبي جو لازمي جز بڻجي ويئي. اڄ صورتحال هيءَ آهي جو زندگيءَ جهڙي لاجواب رنگين نعمت لاءِ اسان نوابن، جاگيردارن، رئيسن، سرمايه دارن، ڪارخانيدارن، وڏيرن ڏانهن وڃئون ٿا. اهي ئي ماڻهو آهن جيڪي اڄ اسيمبلين ۾ اسان جي زندگي جا فيصلا ڪن ٿا. حالانڪه انهن کي ڪائنات ۾ انسان جي مقام جي ڪا به خبر ڪونهي. انڌو انڌي جي پويان هلندو ته ٻئي وڃي کڏ ۾ ڪرندا.
نوراني رهبر (انبياءَ) انسانذات کي اوندهه مان ڪڍي نور (علم) ڏي آڻن ٿا: انهن جي مقابلي ۾ حقيقت کان غافل رهبر، انسانذات کي روشني مان ڪڍي اوندهه ۾ آڻن ٿا. اوندهه جهالت آهي، بربادي آهي. ان جي مقابلي ۾ نور (علم) زندگي آهي. اوندهه کي مرڪز بنائي ان جو طواف ڪبو ته اوندهه ڦهلبي. نور کي مرڪز بنائي ان جو طواف ڪبو، ان جي اطاعت ڪبي ته نور جو ڦهلجڻ قانون قدرت آهي. قرآن حڪيم جي شهادت تي غور ڪيو:
اَللہُ وَلِیُّ الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا ۙ یُخْرِجُہُمۡ مِّنَ الظُّلُمٰتِ اِلَی النُّوُرِ۬ؕ وَالَّذِیۡنَ کَفَرُوۡۤا اَوۡلِیٰٓـُٔہُمُ الطَّاغُوۡتُ ۙ یُخْرِجُوۡنَہُمۡ مِّنَ النُّوۡرِ اِلَی الظُّلُمٰتِ ؕ (بقره: 257)
”الله انهن ماڻهن جو ساٿي آهي جن ايمان آندو. اهو انهن کي اونداهين مان ڪڍي نور طرف وٺي وڃي ٿو ۽ جن ماڻهن ڪفر اختيار ڪيو انهن جا ساٿي شيطان آهن جيڪي انهن کي نور مان ڪڍي اونداهين جي طرف وٺي وڃن ٿا.“
انسان زندگي جي مقصد کي حاصل ڪرڻ وارو جاندار آهي. اهو جڏهن غلط مقصد سامهون رکي ٿو ته نامرادي ان جو مقدر ٿي وڃي ٿي. خدا تعاليٰ جي قدرت آسماني حڪومت ۽ آسماني حڪمران جي رهبريءَ ۾، انسان جي سامهون هڪ اهڙو نصب العين رکيو آهي، جنهن جي رسائي جو سلسلو دائمي جاري رهي ٿو. الله تعاليٰ مقصد حيات به آهي ۽ سرچشمه حيات به آهي. نور جي رهبريءَ ۾ ئي نور کي حاصل ڪري سگهبو. نور جي اطاعت ئي نور کي آڻيندي. اهو قدرت جو قانون آهي. انسان حقيقت ڪامل ۽ علم ڪامل جي عبادت سان ئي ڪمال تائين پهچي سگهي ٿو. هن آيت پاڪ تي وري غور ڪريو:
وَ السَّمَآءَ رَفَعَہَا وَ وَضَعَ الْمِیۡزَانَ ۙ (رحمٰن: 7)
”خدا تعاليٰ هن سلسله ڪائنات کي بلندين تي قائم ڪيو ۽ سڀني شين ۾ هڪڙو توازن رکيو.“
ڪائنات جي مختلف فضائي جسمن جي باهمي جذب، ڪشش ۽ توازن ان جي زندهه شهادت آهي. جيئن ته انسان به ڪائنات جو جز آهي ۽ جز جي فطرت ڪل جي فطرت کان مختلف ٿي ڪو نه سگهندي ان ڪري ضروري آهي ته دنيا جي انسانن جي وچ ۾ اهو ئي توازن هجي.
اَلَّا تَطۡغَوۡا فِی الۡمِیۡزَانِ ﴿۸﴾ (الرحمٰن:8)
”تنهنڪري توهان پنهنجي سياست، تمدن، معاشرت ۽ معاشي دنيا ۾ هميشه ان اصول کي پيش نظر رکو.“
وري غور ڪريو. هڪ خدا، ان جي هڪ فطرت، هڪڙو دين. خارجي ڪائنات الله تعاليٰ جي فطرت آهي. دين ان نظام کي چئبو آهي، جنهن نظام تي ڪائنات ۾ ڪم ٿي رهيوآهي. خدا تعاليٰ انسان کي پنهنجي فطرت تي خلقيو آهي.
فِطْرَتَ اللہِ الَّتِیۡ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیۡہَا ؕ لَا تَبْدِیۡلَ لِخَلْقِ اللہِ ؕ ذٰلِکَ الدِّیۡنُ الْقَیِّمُ (روم:30)
خارجي ڪائنات ستارن سان سينگاريل آهي. الله تعاليٰ، زمين تي به انسانن جي روپ ۾ ستارا ڏسڻ چاهي ٿو. يعني انسان کي ڪامل ڪري آسماني صحت ڏيڻ چاهي ٿو. دين ۾ ئي انسان ڪامل ٿي سگهي ٿو. گناهن جي باهه ۾ سڙيل انسان کي نور جي چادر، اسلامي حڪومت (دين) ئي پارائي سگهي ٿي. اها تقدير آهي.
لازوال جواني ۽ ابدي عيش (جنت) جون نعمتون انسان کي پاڻ ڏانهن سڏي رهيون آهن پر اسان اڃان ڪنن مان ڪپهه ڪو نه ڪڍي آهي.
فَتَقَطَّعُوۡۤا اَمْرَہُمۡ بَیۡنَہُمْ زُبُرًا ؕ كُلُّ حِزْبٍۭ بِمَا لَدَیۡہِمْ فَرِحُوۡنَ ﴿۵۳﴾ فَذَرْہُمْ فِیۡ غَمْرَتِہِمْ حَتّٰی حِیۡنٍ ﴿۵۴﴾
(مؤمنون:54)
”ليڪن انهن جي امتن دين ۾ پنهنجو الڳ الڳ طريقو پيدا ڪيو. هر گروهه وٽ جيڪو دين آهي اهو ان ۾ ئي مگن آهي. سو توهان انهن کي هڪ وقت خاص تائين غفلت ۾ رهڻ ڏيو.“
آسماني تعليم جو نوراني اعلان هي آهي ته حڪم حق جو هلي. دنيا ۾ انسان، انسان جي غلامي ۽ نفس جي غلامي کان آزاد ٿئي. اهو اعلان دراصل ان اعلان جو طبعي نتيجو آهي ته للٰهيت جو مقام صرف (خدا، علم ڪلي، نور) جي لاءِ مخصوص آهي ۽ ان جو شان ربوبيت سڄي جهان تي محيط آهي. ان جو مطلب اهو آهي ته دين جي حاڪميت، انسان جي هر نوعيت، هر شڪل، هر نظام ۽ هر حالتن جي خلاف همه گير ۽ ڪلي انقلاب ۽ روئي زمين تي قائم شده، هر ان هيئيت خلاف مڪمل بغاوت آهي. جنهن ۾، ڪنهن شڪل ۾ به حڪمراني انسان جي هٿ ۾ هجي يا ٻين لفظن ۾ الوهيت جو مقام انسان جي خواهشن، ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ حاصل ڪري ورتو آهي. اهڙو نظام حڪمراني، جنهن ۾ معاملات جو آخري رجوع خدا تعاليٰ (ڪامل سچائي) نه هجي بلڪه انسان ئي اختيارات جو محور هجي، ته اهو انسان کي در حقيقت الوهيت جو درجو ڏيڻ آهي جيڪو اسلام جي ابتڙ آهي. قومن جي تباهي جو سبب ٻڌائيندي قرآن حڪيم چوي ٿو:
تِلْکَ عَادٌ ۟ۙ جَحَدُوۡا بِاٰیٰتِ رَبِّہِمْ وَعَصَوْا رُسُلَہٗ وَاتَّبَعُوۡۤا اَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَنِیۡدٍ ﴿۵۹﴾ (هود: 59)
”۽ اها قوم عاد هئي انهن پنهنجي پرورگار جي نشانين کان انڪار ڪيو ۽ انهن جي رسولن جي نافرماني ڪئي ۽ اهي ظالمن ۽ سرڪشن جي حڪم جي پيروي ڪندا رهيا.
مگر جڏهن حق جو اعلان ٿيو ته حڪومت جو فطري حق صرف خدا تعاليٰ (حقيقت ڪل) جي لاءِ مخصوص آهي ته ان جو مفهوم اهو ٿيو ته الله تعاليٰ جو غضب ڪيل اقتدار، غاصبن کان کسي، الله تعاليٰ طرف موٽايو وڃي ۽ انهن غاصبن کي ٻاهر ڪڍيو وڃي، جيڪي انسانن جي گردنن تي تخت حڪومت وڇائن ٿا ۽ پاڻ کي انهن جي لاءِ رب جو مقام ڏين ٿا ۽ خدا تعاليٰ جي مخلوق کي ظلمت جو غلام بنائن ٿا. مختصر لفظن ۾ خدا تعاليٰ جي الوهيت ۽ بادشاهت جو آواز بلند ڪرڻ جو مطلب هي آهي ته دنيا ۾ موجود سڀني ظلم تي قائم بادشاهتن ۽ اقتدارن کي اونڌو ڪرڻ ۽ زمين تي صرف خدا (علم ڪلي) جي بادشاهت قائم ڪرڻ. قرآن حڪيم جي هنن لفظن تي غور ڪريو:
اِنِ الْحُكْمُ اِلَّا لِلہِ ؕ اَمَرَ اَلَّا تَعْبُدُوۡۤا اِلَّا اِیَّاہُ ؕ ذٰلِکَ الدِّیۡنُ الْقَیِّمُ (يوسف: 40)
”حڪم ڪونهي ليڪن صرف الله جي لاءِ، ان جو فرمان آهي ته نه بندگي ڪريو مگر صرف الله جي، اهو ئي صحيح دين آهي.“
اَلَا لَہُ الْخَلْقُ وَ الۡاَمْرُ ؕ (الاعراف: 54)
”خبردار! خلق ان جي آهي ۽ امر به ان جو آهي.“
یَقُوۡلُوۡنَ ہَلۡ لَّنَا مِنَ الۡاَمْرِ مِنۡ شَیۡءٍ ؕ قُلْ اِنَّ الۡاَمْرَ كُلَّہٗ لِلہِ ؕ (آل عمران: 154)
(ماڻهو) پڇن ٿا ته ڇا امر ۾ اسان جو به حق آهي توهان چئي ڏيو ته امر پوري جو پورو الله (حقيقت ڪل) جي لاءِ ئي آهي.
مٿئين آيت مان اهو واضح ٿئي ٿو ته دنيا جا دنياوي قانون، آئين ۽ نظام جزوي طور انسان ذات لاءِ ڪيترو به فائديمند هجن پر اخروي نجات الله جي امر (قرآني تعليم) کي مڃڻ ۽ ان تي عمل ڪرڻ کانسواءِ ممڪن ڪونهي. ڇاڪاڻ ته انساني عقل رهنمائي ۽ هدايت جي سلسلي ۾ خالقِ ڪائنات جي تعليمات جي روشنيءَ جو محتاج آهي. ان کانسواءِ عقل جي رهنمائي رڳو اٽڪل ۽ گمان آهي. ڀلي اهڙين اٽڪلن ۽ گمانن جي پيروي ماڻهن جي اڪثريت ڇونه ڪندي هجي، تڏهن به اُها حق جو متبادل نٿي بڻجي سگهي.
وَ اِنۡ تُطِعْ اَكْثَرَ مَنۡ فِی الۡاَرْضِ یُضِلُّوۡکَ عَنۡ سَبِیۡلِ اللہِ ؕ اِنۡ یَّتَّبِعُوۡنَ اِلَّا الظَّنَّ وَ اِنْ ہُمْ اِلَّا یَخْرُصُوۡنَ ﴿۱۱۶﴾
(انعام:116)
”۽ جيڪي ماڻهو زمين تي آباد آهن انهن مان اڪثر چوڻ لڳا ته اهي توهان کي الله جي راهه کان ڀٽڪائي ڇڏيندا اهي ته بس اٽڪل جي ئي پيروي ڪن ٿا. اهي محض گمان ۾ پيل هوندا آهن.“
مون کي ان وقت حيرت ۽ سخت افسوس ٿيندو آهي جڏهن چڱا ڀلا داناءَ ۽ مذهبي ماڻهو به جمهوريت، ڪميونزم ۽ ٻين مغربي نظرين تي هرکجي، خدائي تعليم کي نظرانداز ڪري ڇڏيندا آهن. ڇا قرآن حڪيم ۾ ڪو ڪامل نظام حڪومت ڪونهي؟ جيڪڏهن ڪونهي ته پوءِ اهو ڪامل ڪتاب چئبو؟
هي ڪهڙو ظلم ۽ انڌير آهي ته آخرڪار مسلمان عالمن کي قرآن حڪيم ۾ موجود ”اڪثريت جي فطرت“ لاءِ موجود، ايتريون آيتون آخر نظر ڇو نه ٿيون اچن. آخر اهي قرآن حڪيم جي ايترين آيتن سان بغاوت ۽ سرڪشي ڇو ٿا ڪن. قرآن حڪيم جي آيتن سان بغاوت حق، سچ، حسن، خير سان بغاوت آهي. هيءَ به بغاوت آهي ته قرآن حڪيم جي ڪجهه آيتن کي مڃيو وڃي ۽ ڪن جو عملي طور انڪار ڪيو وڃي. ته ڇا توهان ڪتاب جي هڪ حصي کي مڃو ٿا ۽ هڪ حصي کان انڪار ٿا ڪيو. منهنجا دوست! سيد جو سڏ ٻڌ، ڪن ڏي، سيد ڇا ٿو چئي. سيد ٿو چئي ته ان جو ساٿ ڏي جيڪو سچ کي سڃاڻي ٿو، جيڪو ڪائنات ۾ انسان جي مقام کي سمجهي ٿو، جيڪو روشني ۽ اوندهه ۾ فرق کي ڄاڻي ٿو. تولاءِ مِهرَ جي ملڻ جو واحد رستو اهو آهي. هي ٿي سيد جو هٿ، پڪڙ!

جي نه سڃاڻين سچ کي ويهه مَ تنين وٽ،
املهه کي اڌ ڪري، پاڻان هڻندا پٽ،
مهر تنين وٽ، مٽ جي پارکو پارس جا.

وري غور ڪر،هتي صرف ٻه ڌريون آهن هڪ خدا (حق، خير، حسن) جي ۽ ٻي شيطان جي. هي آيتون وري غور سان پڙهه ۽ فيصلو ڪر، ياد رک هي زندگي ۽ موت جو فيصلو آهي. فرقي بازي، غير قرآني فعل آهي؛ قرآن حڪيم ۾ اچي ٿو:
وَاعْتَصِمُوۡا بِحَبْلِ اللہِ جَمِیۡعًا وَّلَا تَفَرَّقُوۡا ۪(آل عمران: 103)
”سڀئي گڏجي الله جي رسيءَ کي مضبوط جهليو ۽ ڇڙوڇڙ نه ٿيو.“
وَلَا تَكُوۡنُوۡا مِنَ الْمُشْرِکِیۡنَ ﴿ۙ۳۱﴾ مِنَ الَّذِیۡنَ فَرَّقُوۡا دِیۡنَہُمْ وَکَانُوۡا شِیَعًا ؕ ﴿۳۲﴾ (روم: 32-31)
”ڏسجو! (توهان مومن بڻجڻ کان پوءِ) مشرڪ نه بڻجي وڃو يعني انهن ماڻهن وانگر نه ٿجو جن پنهنجي دين ۾ فرقا پيدا ڪري ڇڏيا ۽ گروهن ۾ تقسيم ٿي ويا.“
قرآن حڪيم جي هيءَ آيت (غور جو مقام آهي)
اِنَّ الَّذِیۡنَ فَرَّقُوۡا دِیۡنَہُمْ وَکَانُوۡا شِیَعًا لَّسْتَ مِنْہُمْ فِیۡ شَیۡءٍ ؕ(انعام: 159)
”جيڪي ماڻهو دين ۾ فرقا پيدا ڪن ۽ گروهه گروهه ٿي وڃن اي رسول، تنهنجو انهن سان ڪو به واسطو ڪونهي.“
وَلَا تَكُوۡنُوۡا کَالَّذِیۡنَ تَفَرَّقُوۡا وَاخْتَلَفُوۡا مِنۡۢ بَعْدِ مَا جَآءَ ہُمُ الْبَیِّنٰتُؕ (آل عمران: 105)
”۽ اوهين انهن ماڻهن وانگر نه ٿجو جن پاڻ ۾ تفريق پيدا ڪئي ۽ هڪٻئي ۾ اختلاف ڪيائون، پڌرن حڪمن پهچڻ کان پوءِ.“
شَرَعَ لَكُمۡ مِّنَ الدِّیۡنِ مَا وَصّٰی بِہٖ نُوۡحًا وَّ الَّذِیۡۤ اَوْحَیۡنَاۤ اِلَیۡکَ وَمَا وَصَّیۡنَا بِہٖۤ اِبْرٰہِیۡمَ وَ مُوۡسٰی وَ عِیۡسٰۤی اَنْ اَقِیۡمُوا الدِّیۡنَ وَ لَا تَتَفَرَّقُوۡا فِیۡہِ ؕ کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِیۡنَ مَا تَدْعُوۡہُمْ اِلَیۡہِ ؕ اَللہُ یَجْتَبِیۡۤ اِلَیۡہِ مَنۡ یَّشَآءُ وَ یَہۡدِیۡۤ اِلَیۡہِ مَنۡ یُّنِیۡبُ ﴿۱۳﴾ (شوري:13)
”توهان جي لاءِ اهو ئي دين مقرر ڪيو ويو آهي جنهن جي متعلق نوح کي هدايت ڪئي وئي هئي ۽ اسان تنهنجي طرف وحي موڪلي ۽ جيڪا هدايت اسان ابراهيم ۽ موسيٰ ۽ عيسيٰ کي ڪئي (اها هيءَ هئي ته) ته دين قائم ۽ برقرار رکو ۽ ان ۾ تفرقو ايجاد نه ڪيو.“
دنيا ۾ جيڪي پيغمبر آيا انهن جي زندگي جو مقصد اهو هو ته اهي زمين تي دين (آسماني حڪومت، اسلامي حڪومت) قائم ڪن ۽ ان کي برقرار رکن. حضور اڪرم صلي الله عليه وسلم جن به خطرناڪ مشڪلاتن سان منهن ڏيئي دين قائم ڪيو. هڪ معرڪه حق و باطل ۾ جنگ جي دوران حضور اڪرم جن سان هڪ اصحابي شديد بک جي شڪايت ڪئي ۽ پيٽ تي ٻڌل هڪڙو پٿر به ڏيکاريو. ان اصحابيءَ کي حضور اڪرم جن پنهنجو پيٽ ڏيکاريو، جنهن تي ٻه پٿر ٻڌا پيا هئا. منهنجا دوست، مان توهان کان پڇان ٿو ته ايتري شديد تڪليف هوندي به پاڻ ڪريم جن ڪهڙو ڪم ڪري رهيا هئا؟ پاڻ ڪريم جن ”دين کي قائم ڪرڻ“ جو ڪم ڪري رهيا هئا. قرآن حڪيم جا هي لفظ وري غور چاهن ٿا:
اَوۡحَیۡنَاۤ اِلَیۡکَ وَ مَا وَصَّیۡنَا بِہٖۤ اِبۡرٰہِیۡمَ وَ مُوۡسٰی وَ عِیۡسٰۤی اَنۡ اَقِیۡمُوا الدِّیۡنَ وَ لَا تَتَفَرَّقُوۡا (شورى 13)
”اسان تنهنجي طرف وحي موڪلي ۽ جيڪا هدايت اسان ابراهيم ۽ موسيٰ ۽ عيسيٰ کي ڪئي اها هيءَ هئي ته دين قائم ۽ برقرار رکو ۽ ان ۾ تفرقه ايجاد نه ڪيو.“
مسلمانن کي زمين تي دين کي قائم ڪرڻ ۽ برقرار رکڻ جو قدرتي فرض رکيل آهي. اها حضور اڪرمﷺ جن جي وڏي سنت آهي جنهن کي پورو ڪرڻ خدا تعاليٰ طرفان فرض آهي. افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته حضور اڪرم ﷺ جن جي اها سنت پوري ڪرڻ وارو هڪ به مسلمان نظر ڪو نه ٿو اچي ڇو ته دنيا ۾ ڪٿي به اسلامي حڪومت ۽ دين (آسماني بادشاهت) جي حڪمراني ڪونهي، ظلم مٿان ظلم هي آهي ته قرآن حڪيم جي هڪ حصي کي پڪڙيو ويو، يعني روزو ۽ نماز، باقي قرآن حڪيم ڇڏيو ويو. روزي ۽ نماز تائين روشني ۽ زندگيءَ جي باقي سڀني شعبن تي اوندهه جو قبضو آهي. اهڙي اسلام جي لاءِ قرآن حڪيم جو هي فيصلو ٻڌو:
یٰۤاَیُّہَا الَّذِیۡنَ اٰمَنُوا ادۡخُلُوۡا فِی السِّلۡمِ کَآفَّۃً ۪ وَ لَا تَتَّبِعُوۡا خُطُوٰتِ الشَّیۡطٰنِ ؕ اِنَّہٗ لَکُمۡ عَدُوٌّ مُّبِیۡنٌ ﴿۲۰۸﴾ (البقره: 208)
”اي ايمان وارو! اسلام ۾ پوري جا پورا داخل ٿي وڃو ۽ شيطان جي نقش قدم تي نه هلو.“
دين علم آهي. دين نور آهي. زندگيءَ جي هر شعبي تي علم جي حڪومت هجي. زندگيءَ جو هر شعبو اسلامي هجي. اسان جي زندگيءَ جو هر شعبو بلڪه اسان جو هر عمل نوراني ٿي وڃي. اسان جو هر عمل قرآني ڪونهي ته پوءِ ظاهر آهي ته شيطاني هوندو. حق هوندو ته باطل نه هوندو. حق نه هوندو ته باطل جو هجڻ قدرت جو قانون آهي. عمل جي دنيا ۾ خلا محال آهي.
خدا تعاليٰ ڇو ٿو چاهي ته زمين تي دين قائم ٿئي؟ ان جو جواب حضور اڪرم صلي الله عليه وسلم جي هن حديث پاڪ ۾ آهي:
ان الله ينزع بالسلطان مالا ينزع بالقران
”خدا تعاليٰ آسماني حڪومت (اسلامي حڪومت، دين) جي قوت سان انهن رڪاوٽن کي مٽائڻ چاهي ٿو جيڪي قرآن حڪيم جي نصيحتن سان ختم ٿي ڪو نه ٿيون ٿي سگهن.“
ڦريا پسي ٿيڻ، کرين کير نه چکيو،
دنيا ڪارڻ دين، وڃائي ولها ٿيا.