فڪر منجهه فنا
پنو اهو پڙهن، جنهن سان پسين پرين کي.
(سيد لطيف)
قرآن حڪيم ۾ آيو آهي:
اَوَلَمْ یَنۡظُرُوۡا فِیۡ مَلَكُوۡتِ السَّمٰوٰتِ وَالۡاَرْضِ وَمَا خَلَقَ اللہُ مِنۡ شَیۡءٍ ۙ وَّاَنْ عَسٰۤی اَنۡ یَّكُوۡنَ قَدِ اقْتَرَبَ اَجَلُہُمْ ۚ (الاعراف: 185)
ترجمو: ڇا انهن زمين ۽ آسمانن جي بادشاهت ۽ خدا جي تخليق تي ڪڏهن غور نه ڪيو ۽ ان ڳالهه تي ته شايد انهن جو موت قريب اچي ويو آهي.
مٿين آيت پاڪ مان ظاهر آهي ته غور و فڪر ’زندگي‘ جي علامت آهي ۽ غور و فڪر جو فقدان ’موت‘وانگر آهي. سيد لطيف چوي ٿو:
جفا ڏيئي جيءَ کي، ٿي فڪر منجهه فنا
*
فنا وجهي قم ۾، ڪارڻ ٿي ڪباب
*
نڪي کڻن پاڻ سين، نڪو ساڻن ’پاڻ‘
*
اندر آئينو ڪري، پر ۾ سو پسيج
*
راهه شريعت هليا، تفّڪر طريقون،
حال حقيقت رهيا، معرفت ماڳون.
*
ظاهر ۾ زاني، فڪر منجهه فنا ٿيا،
تنين کي تعليم جي، ڪڙه اندر ڪاني،
حرف حقاني، دور ڪيائون دل ۾.
*
نابوديءَ نيئي عبد کي اعلى ڪيو،
جفا ڏئي جيءَ کي، ٿي فڪر منجهه فنا.
*
جسي ۾ جبار جو، خفي خيمون کوڙ،
جلي تون زبان سين، چار ئي پهر چور،
فڪرسين فرقان ۾، اسم اعظم ڏور،
ٻيا در وڃي م ووڙ، ايءُ امل اتائين پسجي.
ڪائنات ۾ نور ئي نور يعني خدا ئي خدا آهي. ڪائنات جي هرشيءِ نور وحدت جو مظهر آهي، ان ڪري ان کي آيات الاهي چيو وڃي ٿو. ڪائنات ۾ موجود الله تعالى جي نشانين کي نه مڃڻ وارن لاءِ قرآن حڪيم جو فيصلو هي آهي:
اِنَّمَا یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِیۡنَ لَا یُؤْمِنُوۡنَ بِاٰیٰتِ اللہِ ۚ وَ اُولٰٓئِکَ ہُمُ الْکٰذِبُوۡنَ ﴿۱۰۵﴾ (النحل: 105)
ترجمو: اهي ئي ماڻهو آهن، جي الله جي آيتن تي ايمان نٿا آڻن ۽ اهي ئي ماڻهو ڪوڙا آهن.
اِنَّ الَّذِیۡنَ کَفَرُوۡا بِاٰیٰتِنَا سَوْفَ نُصْلِیۡہِمْ نَارًا ؕ (النساء: 56)
ترجمو: بيشڪ جن ماڻهن اسان جي نشانين سان ڪفر ڪيو، اسان انهن کي عنقريب باه ۾ وجهنداسين.
وَکَاَیِّنۡ مِّنۡ اٰیَۃٍ فِی السَّمٰوٰتِ وَالۡاَرْضِ یَمُرُّوۡنَ عَلَیۡہَا وَہُمْ عَنْہَا مُعْرِضُوۡنَ ﴿۱۰۵﴾(یوسف: 105)
ترجمو: ۽ گهڻيون نشانيون آهن آسمانن ۽ زمين ۾، جتان اهي لنگهندا رهيا آهن ۽ انهن ڏانهن اصل توجه ڪونه ٿا ڪن.
قرآن حڪيم جو هي فيصلو ٿورو غور سان ٻڌو:
بَلْ ہُوَ اٰیٰتٌۢ بَیِّنٰتٌ فِیۡ صُدُوۡرِ الَّذِیۡنَ اُوۡتُوا الْعِلْمَ ؕ وَمَا یَجْحَدُ بِاٰیٰتِنَاۤ اِلَّا الظّٰلِمُوۡنَ ﴿۴۹﴾ (العنکبوت:49)
ترجمو: حقيقت اها آهي ته جن ماڻهن کي (علم ۽ سمجههڏني وئي آهي تن جي دلين کي اهي چٽيون ۽ روشن آيتون ڏسڻ ۾ اچن ٿيون ۽ اسان جي چٽين آيتن کان فقط انهن کي انڪار آهي جيڪي اوندهه تي ئي سندرو ٻڌيون بيٺا آهن.
هاڻي وري سيد لطيف جي هنن لفظن کي سامهون رکي اڳتي وڌو:
ووڙيم سڀ وٿاڻ، يار ڪارڻ جت جي،
وهو على کل شي محيط، اي آرياڻي اهڃاڻ،
سڀ ۾ پنهون پاڻ، ڪينهي ٻيو ٻروچ ريءَ.
حقيقت اها آهي ته زمين ۽ آسمان تي غور و فڪر ڪرڻ سان، انهن عالمگير قانونن جي تصديق ٿيندي آهي، جي قرآن شريف، ان وقت دنيا جي سامهون پيش ڪيا، جڏهن دنيا تي ظلمات جو گهيرو هيو. اسان قرآن شريف کي ڪيترو به سچو چئون، ان جي عظمت کي ڪيڏي به عقيدت سان پيش ڪيئون پر جيستائين ان جي ٻڌايل سچائين کي ڪتاب فطرت ۾ ثابت ڪونه ٿا ڪيئون ته دنيا، ان جي حڪمن کي تسليم ڪرڻ لاءِ راضي ڪونه ٿيندي. قرآن حڪيم غور و فڪر لاءِ ڪيترو حڪم ڪيو آهي، تنهن جي اهميت کان ڪوبه انڪار ڪري ڪونه سگهندو. دنيا جو ڪوبه ڪتاب کڻي ڏسو، غور و فڪر لاءِ ايترا حڪم ڪونه ملندا، جيترا قرآن شريف ۾ موجود آهن. غور و فڪر سان علمي قوت هٿ ايندي آهي، جيڪا دنيا ۾ اتحاد جون برڪتون آڻي ٿي.
غور فڪر ڪرڻ وارن لاءِ هڪ ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته فڪر ڪلي طور تي هجڻ گهرجي، ڇو ته ڪائنات جي سچائين جو جزوي فڪر فساد پيدا ڪندو آهي. دنيا تي جيڪي مصيبتون ڪڙڪيون آهن، سي انهيءَ جزوي فڪر جو نتيجو آهن. حقيقت ڪلي فڪر جونالو آهي. جڏهن دنيا تي حقيقت ڪلي ظاهر ٿي ته دنيا هڪ مقصد تي متحد ٿيندي. دنيا جا سڀئي باشعور انسان انهيءَ حقيقت جي جستجو ۾ ڏينهن رات ڪم ڪري رهيا آهن. قرآن شريف به حقيقت ڪليءَ کي سمجهڻ لاءِ ڪيترائي حڪم ڏنا آهن،جن مان چند هيٺ پيش ڪجن ٿا:
اِنَّ فِیۡ خَلْقِ السَّمٰوٰتِ وَالۡاَرْضِ وَاخْتِلَافِ الَّیۡلِ وَالنَّہَارِ وَالْفُلْکِ الَّتِیۡ تَجْرِیۡ فِی الْبَحْرِ بِمَا یَنۡفَعُ النَّاسَ وَمَاۤ اَنۡزَلَ اللہُ مِنَ السَّمَآءِ مِنۡ مَّآءٍ فَاَحْیَا بِہِ الۡاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِہَا وَبَثَّ فِیۡہَا مِنۡ كُلِّ دَآبَّۃٍ ۪ وَّتَصْرِیۡفِ الرِّیٰحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیۡنَ السَّمَآءِ وَالۡاَرْضِ لَاٰیٰتٍ لِّقَوْمٍ یَّعْقِلُوۡنَ ﴿۱۶۴﴾ (البقرھ : 164)
ترجمو: آسمان ۽ زمين جي پيدائش ۾ بيشڪ ايمان وارن لاءِ ضرور گهڻائي اشارا ۽ حڪم آهن ۽ توهان جي پنهنجي پيدائش ۾، ۽ ان ۾ جو ڪجهه خدا حيوانات مان زمين تي ڦهلائيندو آهي، يقين ڪرڻ واري قوم لاءِ گهڻائي حڪم آهن، ۽ ڏينهن رات جي اختلاف ۾، گڏوگڏ جيڪو رزق خدا آسمان مان لاٿو ۽ پوءِ انهيءَ پاڻيءَ مان مرڻ کان بعد زمين کي زنده ڪيو، ۽ هوائن جي هلڻ ۾ عقلمند قوم لاءِ گهڻائي اشارا موجود آهن.
*
وَ فِی الْاَرْضِ اٰیٰتٌ لِّلْمُوۡقِنِیۡنَ ﴿ۙ۲۰﴾ وَ فِیۡۤ اَنۡفُسِكُمْ ؕ اَفَلَا تُبْصِرُوۡنَ ﴿۲۱﴾ وَ فِی السَّمَآءِ رِزْقُكُمْ وَ مَا تُوۡعَدُوۡنَ ﴿۲۲﴾ فَوَ رَبِّ السَّمَآءِ وَ الْاَرْضِ اِنَّہٗ لَحَقٌّ مِّثْلَ مَاۤ اَنَّكُمْ تَنۡطِقُوۡنَ ﴿٪۲۳﴾
ترجمو: زمين ۾ يقين ڪرڻ وارن لاءِ ڪيتريون ئي نشانيون آهن، بلڪه خود توهان جي اندر (به)، ڇا توهان ڪونه ٿا ڏسو؟ ۽ آسمان ۾ توهان جي روزي آهي ۽ جنهن جو توهان کي وعدو ڏنو وڃي ٿو ته زمين ۽ آسمان جو (پروردگار) قسم ته اهو ايترو ئي حقيقي آهي جيترو توهان (بالتحقيق) ڳالهائي رهيا آهيو.
*
وَ مِنْ اٰیٰتِہٖ خَلْقُ السَّمٰوٰتِ وَالْاَرْضِ وَ اخْتِلَافُ اَلْسِنَتِكُمْ وَ اَلْوَانِكُمْ ؕ اِنَّ فِیۡ ذٰلِکَ لَاٰیٰتٍ لِّلْعٰلِمِیۡنَ ﴿۲۲﴾
ترجمو: ۽ آسمانن ۽ زمين جي پيدائش خدا جي اشارن مان هڪڙو اشارو آهي ۽ توهان جي زبانن جو پاڻ ۾ مختلف ٿيڻ، توهان جي (جسم جي) رنگن جو مختلف ٿيڻ، بيشڪ انهن واقعن ۾ ضرور علم وارن ماڻهن لاءِ ڪيترائي اشارا ۽ هدايتون موجود آهن.
*
وَ سَخَّرَ لَكُمُ الَّیۡلَ وَالنَّہَارَ ۙ وَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ ؕ وَالنُّجُوۡمُ مُسَخَّرٰتٌۢ بِاَمْرِہٖ ؕ اِنَّ فِیۡ ذٰلِکَ لَاٰیٰتٍ لِّقَوْمٍ یَّعْقِلُوۡنَ ﴿ۙ۱۲﴾ (النحل: 12)
ترجمو: توهان جي فائدي لاءِ خدا تعالى ڏينهن ۽ رات کي تسخير ڪري رکيو آهي. سج، چنڊ ۽ ستارا ان جي حڪم سان پکڙيل آهن. بيشڪ انهي (پوري منظر ۾) انهيءَ قوم لاءِ، جا عقل واري آهي، گهڻا ئي اشارا ۽ هدايتون موجود آهن.
انسان هڪ شاندار مخلوق آهي جنهن کي ”پاڻ سڃاڻڻ“ جي قوت مليل آهي. سڄي دنيا جا عالم، ذهني ارتقا جي شروعات کان وٺي هن وقت تائين انهيءَ پاڻ سڃاڻڻ واري ڪم ۾ رڌل آهن. اهي زندگيءَ جي حقيقت کي سمجهڻ لاءِ ڏينهن رات ڪم ڪري رهيا آهن. درحقيقت اهڙا انسان ئي زنده آهن. انهن جي مقابلي ۾ جي غور و فڪر جي تڪليف نٿا ڪن؛ سي زنده ئي مئل آهن. گهمندڙ ڦرندڙ زنده لاش!.
حقيقي مذهب اهو آهي جيڪو زمان ۽ مڪان کي سمجهڻ جو حڪم ڏئي. انسانذات تي، ان وقت تائين مصيبت جا ڪڪر ڇانيل رهندا، جيستائين زمان ۽ مڪان جي حقيقت دنيا جي سڀني انسانن کي هڪ مقصد تي متحد نه ڪري. دنيا جي مصيبتن جو علاج وڌيڪ غور و فڪر ئي آهي. غور و فڪر ئي انسان لاءِ مصيبتون پيدا ڪيون آهن ته انهن مصيبتن جو ازالو به وڌيڪ غور و فڪر ئي ڪندو. اهائي تقدير آهي جنهن کي ڪوبه بدلائي نٿو سگهي.
خدا تعالى جي نگاهن ۾ اهو انسان مجرم آهي جيڪو غور و فڪر کان ڪم نٿو وٺي. خدا تعالى چاهي ٿو ته انسان صحيفه فطرت تان قانون اخذ ڪري، ڪائنات جي تسخير ڪري ۽ پنهنجي قوت ۾ اضافو آڻي. انسان پنهنجي وصفن ۾ ذهني، سمعي ۽ بصري قوتن کان ڪم وٺي بلند ٿيندو وڃي. انهيءَ آسماني خزاني ۾ واڌارو ئي انسان جو اولين ڪم آهي. اهو غور فڪر ئي آهي جيڪو انسانذات کي صحيح آزاديءَ سان نوازي سگهي ٿو.
قرآن شريف فطرت جي مشاهدي کي خدا شناسي قرار ڏئي ٿو. ڇو ته ڪائنات خدا تعالى جو اظهار آهي، الله تعالى جي فطرت آهي.
قرآن حڪيم جو ڪافرن تي الزام آهي ته اهي ڪائنات جي وسعتن ۾ ڦهليل خدا جي آيتن تي غور نٿا ڪن، جنهن سان مشيت الاهي جي قانونن جو وجود ثابت ٿئي ٿو. جڏهن ڪنهن گروهه ۾ ان قانون کي سمجهڻ جي اهليت نٿي رهي، جن جي مطابق عالم طبعي جون تبديليون ۽ اجتماعي زندگي جا انقلابا پيش اچن ٿا ته پوءِ اها قوم سعادتن کان محروم ٿي وڃي ٿي. انساني فلاح ۽ سعادت جو دارومدار ان قانون کي ٺيڪ طرح سمجهڻ ۽ ان تي عمل ڪرڻ تي آهي. قرآن حڪيم جتي به انسانن کان اطاعت الاهي جي گهرج ڪئي آهي ته اتي ان جي مراد اها آهي ته ان جي انهن قانونن جي اطاعت ڪئي وڃي جيڪي قانون، ڪائنات ۽ حيات ۾ موجود آهن.
الٓرٰ ۟ کِتٰبٌ اُحْکِمَتْ اٰیٰتُہٗ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنۡ لَّدُنْ حَکِیۡمٍ خَبِیۡرٍ ۙ﴿۱﴾ (ھود: 1)
ترجمو: هي هڪ ڪتاب، جنهن جو آيتون مضبوط ڪيون ويون آهن، پوءِ کولي بيان ڪيون ويون آهن، هڪ حڪيم باخبر جي طرف کان.
عضب الاهي مان مراد قانونن سان بغاوت آهي. جيڪي ماڻهو برا عمل ڪن ٿا ۽ ڪائنات ۾ موجود قدرت جي قانونن جي حقيقت نٿا سمجهن، ته حقيقت سان انهن جو رشتو ٽٽي وڃي ٿو. قدرت، رحمت جي دامن کي ڇڪي وٺي ٿي ۽ پنهنجي لطف کي روڪي ڇڏي ٿي. ان عدم تفڪر ۽ فقدان عقل جو نتيجو اهو ٿو نڪري جو مشرڪ قومون هر انفرادي مظهر جي سامهون سر جهڪائڻ لاءِ تيار ٿي وڃن ٿيون. اهي تسخير فطرت کان عاجز ۽ قدرتي حادثن ۽ واقعن جي رحم و ڪرم تي جيئن ٿيون، فطرت جون غلام ٿي رهن ٿيون:
وَمَا خَلَقْنَا السَّمَآءَ وَ الْاَرْضَ وَمَا بَیۡنَہُمَا بَاطِلًا ؕ ذٰلِکَ ظَنُّ الَّذِیۡنَ کَفَرُوۡا ۚ فَوَیۡلٌ لِّلَّذِیۡنَ کَفَرُوۡا مِنَ النَّارِ ﴿ؕ۲۷﴾ (ص: 27)
ترجمو: اسان آسمان ۽ زمين ۽ جيڪي ڪجهه انهن جي درميان آهي ڪوڙ ڪري پيدا ڪونه ڪيو آهي اهو انهن ماڻهن جو گمان آهي جي ڪافر آهن. حقيقت اها آهي ته انهن ڪافرن کي باهه ۾ وڌو ويندو.
انگلستان جو فلسفي برٽرينڊ رسل ڪتاب ”فلسفي جا مسئلا“ ۾ لکي ٿو:
”عقيدي جو برحق هجڻ اهو آهي ته ان جي مقابل واقعيت موجود هجي ۽ باطل اهو آهي جو ان جي مقابل ڪابه واقعيت نه هجي.“ (ص130)
غلط عقيدن واري مذهب ۾ عالمگير ٿيڻ جي صلاحيت ڪونه هوندي آهي. فطرت ۾ ڪُليت ٿيندي آهي. تنهن ڪري مذهب کي علم و حڪمت وانگر عالمگير ٿيڻ گهرجي. اهو تڏهن ٿي سگهندو جڏهن ان جو بنياد ڪُليات تي هجي، جي سموري موجودات تي حاوي هجن، ۽ سڀني انسانن تي اُها مساوي طور لاڳو ٿئي. قرآن حڪيم جي اهڙي تشريح، جيڪا قرآن حڪيم جي اندروني صداقتن ۽ انهن صداقتن جي وچ ۾، جي ظاهري طور، قرآن حڪيم کان ٻاهر آهن، ڪوبه تضاد باقي نه رهي، بلڪه اهي ٻئي هڪٻئي سان پوريءَ طرح هم آهنگ ٿي وڃن ته پوءِ ان جو مطلب اهو ٿيندو ته اسان ڪائنات جي ڪامل سچائي پيش ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي وينداسين.
اڄوڪي انسان، علم جي قوت سان، ڪائنات جي ڪيترن ئي رازن جي نقاب ڪشائي ڪئي آهي. اهڙي عقلي ۽ علمي دور ۾، قرآن حڪيم کي هر لحاظ کان ڪامل ڪتاب جي حيثيت ۾ پيش ڪنداسين ته عقل، هر وقت، ثبوت جي تقاضا ڪندو. اهو اسان جي زباني ۽ اعتقادي دعوائن آڏو ڪونه جهڪندو. ڇو ته ائين ڪرڻ عقل جي فطرت جي خلاف آهي. ثبوت جي اڳيان جهڪڻ ئي عقل جي تقدير آهي. قرآن حڪيم خود ”سچائي“ جو معيار ”دليل“ کي قرار ڏنو آهي:
قُلْ ہَاتُوۡا بُرْہَانَكُمْ اِنۡ كُنۡتُمْ صٰدِقِیۡنَ ﴿۱۱۱﴾ (البقرھ: 111)
ترجمو: انهن کي چئو ته جيڪڏهن پاڻ کي صداقت وارو سمجهو ٿا ته دليل آڻيو.
اڄوڪو انسان ايٽم جو سينو چيري روحانيت ۾ داخل ٿيو آهي. اهو ڪهڙي قسم جي مذهب لاءِ تڙپي ٿو؟ ان لاءِ هيٺين لفظن تي غور ڪريو:
”حقيقت اها آهي ته جيڪو امتحان هن وقت مذهب کي درپيش آهي ان مان اهو ان صورت ۾، ڪاميابيءَ سان، نڪري سگهي ٿو، جڏهن نئون نسل ان جي اندروني نظام جي جاچ پڙتال ڪري، ان ڳالهه جو پورو يقين ۽ اطمينان ڪري ته زندگي جي جن عملي مسئلن ۽ جن پريشانين ۽ پيچيدگين سان کيس واسطو پئجي رهيو آهي، ان جو بهترين عمل ان مذهب ۾ موجود آهي. شخصي مذهب جو دور هاڻي گذري چڪو آهي، محض جذباتي مذهب جي به هاڻي ضرورت ڪونهي. انهيءَ قسم جو زمانو به هاڻي ڪونه رهيوآهي جيڪو فرد کي صرف، ان حد تائين تسلي ۽ سهارو ڏئي سگهي جو ان جي اخلاقي طرز عمل لاءِ ڪجهه هدايتون ڏئي ۽ هڪ اهڙي نجات جي اميد ڏياري، جنهن جو حل مرڻ کان بعد ئي کلي سگهي. موجوده زماني جو سائنٽيفڪ ماڻهو هر شيءِ کي، ايستائين خود صداقت کي به، نتيجن جي ڪسوٽيءَ تي پرکي ڏسڻ چاهي ٿو. جيڪڏهن اڄوڪي دور جي انسان کي مذهب جي پيروي ڪرڻي آهي ته پوءِ اهو مطالبو ٿو ڪري ته مذهب کيس اهو ٻڌائي ته اهو مذهب ان جي عملي مسئلن جو پاڻ وٽ ڪهڙو حل رکي ٿو؟ گهڻن جنمن کان بعد آخرڪار نروان حاصل ٿيڻ جي اميد، اهڙي شي ڪونهي، جو صرف ان جي بنياد تي هو مذهب کي قبولي. ان جي فلسفيانه جستجوءَ لاءِ، مذهب کي سڀ کان پهريان اها چاٻي فراهم ڪرڻ گهرجي، جنهن سان هو ڪائنات جي معمي جو ڪو قابل اطمينان حل ماڻي سگهي. پوءِ ان کي ٺيڪ ٺيڪ سائنسي طريقي سان علت ۽ معلول، سبب ۽ نتيجي جو بين تعلق ثابت ڪندي اهو ڏيکارڻ گهرجي ته انسان، انهن قوتن کي ڪهڙيءَ طرح قابو ڪري، جيڪي هن وقت بي قابو ٿي، نوع انساني کي، فائدو پهچائڻ بدران، تباه ڪرڻ جون ڌمڪيون ڏئي رهيون آهن ۽ ڪهڙيءَ طرح بي روزگاري، غير معقول عدم مساوات، ظلم و ستم، معاشي ڦرلٽ، جنگ، عصمت فروشي ۽ ٻين براين جو خاتمو ٿئي ڇو ته انهن شيطاني ڪمن انسان جو امن و سڪون برباد ڪري ڇڏيو آهي.“
(لارڊ لوٿين جي علي ڳڙه يونيورسٽي ۾ ڪيل هڪ تقرير)
قرآن شريف چوي ٿو ته پنهنجي دائره تحقيق کي محسوسات تائين محدود نه ڪريو. ڇو ته زندگيءَ جو هڪڙو باطني پهلو به آهي، جنهن تائين فطرت تي مسلسل غور و فڪر کان پوءِ ئي پهچي سگهجي ٿو.
وڏي افسوس جو مقام آهي جو اسان جي عالمن جي اڪثريت اسان تي غور و فڪر حرام ڪيو آهي. جيڪڏهن ڪابه حقيقت، ڪتاب فطرت تان هٿ ڪري، ان مطابق قرآن حڪيم جو مقصد ڪڍئون ٿا ته بي دين، ملحد ۽ ڪافر جو لقب ملي ٿو. انهن عالمن، ان ڳالهه تي مهر هڻي ڇڏي آهي ته قرآن حڪيم تي غور و فڪر پورو ٿيل آهي، هاڻي صرف انهن کان پڇڻو آهي ته ڪلام پاڪ ڇا ٿو چوي. توهان کي پنهنجي غور و فڪر سان هٿ آيل حقيقت ٻڌائڻي ڪونهي صرف انڌي تقليد ڪرڻي آهي. پاڻ نه سوچيو ۽ نه سمجهو.
قرآن شريف ۾ عالمگير قانون آهن. اتي عالمگير فطرت ڪم ڪري رهي آهي. قرآن شريف تي هرڪو سوچي سگهي ٿو، صداقت ڪنهن خاص قوم جي ميراث ڪونهي، اها عالمي ملڪيت آهي جنهن مان هرڪو فائدو وٺي سگهي ٿو. علم، اها حقيقي قوت آهي جنهن کي زمان و مڪان جي حدبندين ۾ قيد ڪري نٿو سگهجي.
سچي ڳالهه اها آهي ته جا قوم غور و فڪر کان محروم ٿي وڃي ٿي ته پوءِ انڌي تقليد ئي انهن جو مقدر هوندو آهي.جنهن قوم جي فردن ۾ غور و فڪر جي قوت ڪونهي ته پوءِ اها انسانن جي وسندي نه، پر جانورن جو واڙو آهي. اسان پنهنجي اسلاف جي فڪر کان مستفيض ٿي سگهؤن ٿا ليڪن انهن جو فيصلو اسان لاءِ حرف آخر ڪونهي. سيد لطيف چئي ٿو:
ڏات نه آهي ذات تي، جو وهي سولهي،
آريون اٻوجهن جون، سپر جام سهي،
جو راءِ وٽ رات رهي، تنهن چکي تان نه ٿئي.
نبين جو عقل ڪامل ٿيندو آهي. اهي پنهنجي روحاني تجربيگاه ۾ ڪائنات جي پوري حقيقت تائين پهچندا آهن. انهن تي الله تعالى طرفان وحي ڪئي ويندي آهي، يعني نور (الله) انهن ۾ پنهنجو ڪلي اظهار ڪندو آهي. عقل جي چوڌاري نور جو گهيرو هوندو آهي. انهن جو فڪر ڪائنات وانگر وسيع ٿيندو آهي. ڪائنات جون حقيقتون انهن وٽ ٽڪرن جي صورت ۾ ڪونه ٿيون اچن بلڪه اهي مربوط ۽ ڪلي صورت ۾ اچن ٿيون. ان ڪري نبين جي اچڻ جومقصد ئي عقل جي تڪميل ڪرڻ آهي.
اسلام کان پهريان مذهب جو بنياد معجزن ۽ خرق عادتن تي قائم هيو. ۽ انسانن ۾ هيءَ عادت هئي ته هر نبيءَ کان اها گُهرج ڪئي ويندي هئي ته هو پنهنجي صداقت جي ثبوت ۾ ڪجهه معجزا ڏيکاري. خرق عادتن جي مطالبي جي جواب ۾ قرآن حڪيم بار بار فطرت جي منظرن کي پيش ڪيو آهي. يعني قرآن حڪيم حقيقت کي قدرت جي قانونن ۾ تلاش ڪري ٿو. هن آيت پاڪ تي هڪ دفعو وري غور ڪريو:
اِنَّ فِیۡ خَلْقِ السَّمٰوٰتِ وَالۡاَرْضِ وَاخْتِلَافِ الَّیۡلِ وَالنَّہَارِ وَالْفُلْکِ الَّتِیۡ تَجْرِیۡ فِی الْبَحْرِ بِمَا یَنۡفَعُ النَّاسَ وَمَاۤ اَنۡزَلَ اللہُ مِنَ السَّمَآءِ مِنۡ مَّآءٍ فَاَحْیَا بِہِ الۡاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِہَا وَبَثَّ فِیۡہَا مِنۡ كُلِّ دَآبَّۃٍ ۪ وَّتَصْرِیۡفِ الرِّیٰحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیۡنَ السَّمَآءِ وَالۡاَرْضِ لَاٰیٰتٍ لِّقَوْمٍ یَّعْقِلُوۡنَ ﴿۱۶۴﴾ (البقرھ: 164)
ترجمو: بيشڪ زمين ۽ آسمانن جي جوڙجڪ ۾ ڏينهن ۽ رات جي اختلاف ۾، ٻيڙين ۾ جي سمنڊن ۾ نفع رساني لاءِ روان دوان آهن ۽ پاڻي ۾ جو ان کي الله تعالى آسمان مان زمين تي وسايو ته زمين مرڻ کان بعد وري زنده ٿئي ۽ ان ۾ هر قسم جا جانور پيدا ڪيائين جيڪي حرڪت ڪن ٿا ۽ هوائون جي گهلن ٿيون ۽ ڪڪر آهن جيڪي زمين ۽ آسمان جي وچ ۾ (خدا جي حڪم سان) هلي رهيا آهن، انهن ۾ گهڻيون نشانيون آهن اسان جي ربوبيت جون. انهن لاءِ جي عقل کان ڪم وٺن ٿا.
[b]پيغمبرن جي اچڻ جو مقصد:
[/b]پيغمبرن جي اچڻ جو اصلي مقصد اهو آهي ته اهي عالم انسانيت کي جهالت جي تباهين ۽ بربادين مان ڪڍي نور (علم) جي دائمي فرحتن ۾ وٺي اچن. قرآن حڪيم ۾ اچي ٿو:
ہُوَ الَّذِیۡ یُنَزِّلُ عَلٰی عَبْدِہٖۤ اٰیٰتٍۭ بَیِّنٰتٍ لِّیُخْرِجَكُمۡ مِّنَ الظُّلُمٰتِ اِلَی النُّوۡرِ ؕ (الحدید: 9)
ترجمو: اهو اهو ئي آهي جيڪو پنهنجي بندي تي صاف آيتون لاهي ٿو ته جيئن توهان کي (جهالت) جي اونداهين مان ڪڍي نور طرف وٺي وڃي.
حضرت موسى عليھ السلام لاءِ قرآن حڪيم ۾ فرمايو ويو:
وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مُوۡسٰی بِاٰیٰتِنَاۤ اَنْ اَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُمٰتِ اِلَی النُّوۡرِ ۬ۙ (البراہیم: 5)
ترجمو: ۽ يقيناً سان اسان موسى کي نشانين سان موڪليو ته جيئن پنهنجي قوم کي ڪڍي اچي، اونداهين مان نور (علم) جي طرف
ٻئي هنڌ اچي ٿو:
ہُوَ الَّذِیۡ یُصَلِّیۡ عَلَیۡكُمْ وَ مَلٰٓئِکَتُہٗ لِیُخْرِجَكُمۡ مِّنَ الظُّلُمٰتِ اِلَی النُّوۡرِ ؕ (الاحزاب: 43)
ترجمو: اهو ايئن آهي ته هو خود ۽ ان جا فرشتا توهان مٿان رحمتون موڪليندا رهن ٿا. ته جيئن اهي توهان کي ظلمات مان ڪڍي نور (علم) طرف وٺي اچن.
دين فطرت جو پيغام، سڀني حقيقت وارن (پيغمبرن) جو پيغام هو. اهي هڪ ئي حقيقت جي ترجماني لاءِ موڪليا ويا هئا. انهن پنهنجي پنهنجي ماحول ۾ حق، حسن، نور، خير جي تبليغ ڪئي. اهي هڪ ئي گلدان جا گل هئا. انهن گلن ۾ هڪ ئي آسماني خوشبوءِ مهڪي رهي هئي. خوشبوءِ کي خوشبوءِ کان نفرت ڪونه ٿيندي آهي.
قرآن شريف چوي ٿو ته اي اهل نظر! عقل سان نتيجا ڪڍو. قدرت جنهن کي چاهي ٿي ته حڪمت سان نوازي ٿي ۽ جنهن کي حڪمت ڏني وئي ان کي ”خير ڪثير“ ڏنو ويو. قرآن حڪيم چئي ٿوته سڄو ۽ انڌو، نور ۽ اونداهي برابر نه آهن:
اَمْ ہَلْ تَسْتَوِی الظُّلُمٰتُ وَالنُّوۡرُ ۬ۚ(الرعد: 16)
ترجمو: ياهي ته ڪڏهن نور ۽ اونداهي برابر ٿيون آهن؟
حضور اڪرم * تي نازل ٿيڻ واري ڪتاب ۾ ’عقل‘ جي اهميت جو اندازو توهان هن طرح لڳائي سگهو ٿا ته قرآن حڪيم جي 48 آيتن ۾ عقل جي متعلق جيڪي لفظ آيا آهن. انهن مان ”تعقلون“ جو لفظ 24 دفعا ۽ ”يعقلون“ جو لفظ 22 دفعا آيو آهي. عقل تي ايترو زور ڪنهن ٻئي ڪتاب ۾ نٿو ملي. ڪڏهن چوي ٿو:
اِنَّ فِیۡ ذٰلِکَ لَاٰیٰتٍ لِّقَوْمٍ یَّتَفَکَّرُوۡنَ ﴿۳﴾ (الرعد: 3)
ترجمو: بيشڪ ان ۾ غور ۽ فڪر ڪندڙ قوم لاءِ نشانيون آهن.
۽ ڪڏهن بيان ڪري ٿو:
کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللہُ لَكُمُ الۡاٰیٰتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَکَّرُوۡنَ ﴿۲۱۹﴾ۙ (البقرھ: 219)
ترجمو: اهڙي طرح سان الله تعالى توهان لاءِ پنهنجي آيتن کي بيان ڪري ٿو شايد توهان غور و فڪر ڪيو.
عقل جو منصب اهو آهي ته خدا تعالى جي آيتن تي غور ڪري. قرآن حڪيم ۾ ڪٿي به نه چيو ويو آهي ته ڪشف ۽ ڪرامت جي ذريعي شين جي حقيقت جي جستجو ڪريو بلڪه فڪر ۽ تدبر جي وري وري هدايت ڪئي وئي آهي. عبادت جي اعلى شڪل به غور و فڪر ئي آهي، ڇو ته غور و فڪر جو نتيجو نيڪي تي عمل جي دعوت ڏئي ٿو. عقل ۾ ”قبول ڪرڻ“ جي صلاحيت موجود آهي ان ڪري انسان نيڪي ڏانهن جلدي اچي سگهي ٿو. ڪائنات تي غور و فڪر ۽ مشاهدي ڪرڻ سان نتيجن تائين پهچڻ جي فرمائش مان مقصود اهو آهي ته تلاش ۽ جستجوءَ سان جيڪي حقيقتون منڪشف ٿينديون، اهي پاڻ ئي تخليق ڪائنات جي مقصد تي روشني وجهنديون. حقيقت اها آهي ته غور و فڪر ۽ مشاهدو ڪرڻ وارو، قدرت جي خاموش گفتگو ٻڌندو آهي. علم ۽ عقل جي روشنيءَ کي ڇڏي، انساني نفس جي خواهشن جي پيروي ڪرڻ وارن لاءِ قرآن حڪيم چوي ٿو ته اهي ظالم آهن ۽ ظالمن کي خدا تعالى هدايت ڪونه ڏيندو آهي.
علم ۽ عقل هڪٻئي لاءِ لازم ملزوم آهن. علم، عقل سان آهي ۽ عقل علم کان قوت وٺي ٿو. عقل جو ڪم اهو آهي ته اهو علت کي معلول سان وابسته ڪري ۽ رابطي جي خبر رکي. عقل جو ڪم اهو آهي ته هر، جز کي ڪل سان وابسته ڪري جزئيات کان ڪليات تائين پهچي ۽ پوءِ ڪليات مان جزئيات اخذ ڪري. عقل جو ڪم ان وقت تائين مڪمل نه ٿيندو، جيستائين سڀئي جزئيات ، ڪليات سان منسلڪ نه ٿي وڃن ۽ سڀئي ڪليات هڪ ڪل ۾ سمائجي نه وڃن.
ظاهر ۽ باطن جي لحاظ کان ڪجهه ڪليات ’آفاق‘ کان حاصل ٿيندا آهن ۽ ڪجهه ’انفس‘ مان. قرآن حڪيم جي تعليم اها آهي ته آفاق ۽ انفس جي ٻنهي ڪليات کي ملائي اڳتي وڌجي. قرآن حڪيم چوي ٿو:
سَنُرِیۡہِمْ اٰیٰتِنَا فِی الْاٰفَاقِ وَ فِیۡۤ اَنۡفُسِہِمْ حَتّٰی یَتَبَیَّنَ لَہُمْ اَنَّہُ الْحَقُّ ؕ اَوَ لَمْ یَكْفِ بِرَبِّکَ اَنَّہٗ عَلٰی كُلِّ شَیۡءٍ شَہِیۡدٌ ﴿۵۳﴾ (حٰم سجدہ: 53)
ترجمو: جلد ئي اسان انهن کي آفاق ۽ انفس ۾ حقيقت جا نشان ڏيکارينداسين ته جيئن ظاهر ٿئي ته قرآن حق آهي.
علم جي ترقيءَ سان ڪليات جو تعداد مٿي چڙهندي چڙهندي، گهٽ ٿي ويندو آهي. ڪائنات جي رنگارنگي قانونن جي وحدت ۾ موجود آهي ۽ اهي سڀ وحدتون محيط ڪل وحدت تي انتها کي پهچن ٿيون. ڪثرت ۽ تغيرات جي ڪائنات هڪ وحدت مان نڪتي آهي. سيد لطيف جي هن شعر تي نظر ڪريو:
وحدت تان ڪثرت ٿي ڪثرت وحدت ڪل،
حق حقيقي هيڪڙو، ٻولي ٻي م ڀل،
هو هلاچو هل، بالله سندو سڄڻين.
انسان ڪٿي به ڪثرت محض کي ڪثرت نه سمجهي بلڪه هر قدم تي ان جي ننڍين ۽ وڏين وحدتن طرف موٽي، اهڙيءَ طرح هڪ وحدت ڪلي تائين پهچي. قدرت جي قانونن جو علم درحقيقت ڪثرت ۾ وحدت جي تلاش آهي. ياد رکو قانونن جي وحدت جو نالو ڪائنات آهي.
جيڪڏهن ڪنهن مذهب ۾ معقوليت بلڪل ئي نه رهي ۽ اهو مذهب، عقل کي پوئتي ڇڏي ڏئي ۽ صرف جذبات پرست ۽ جذبات انگيز ٿي وڃي ته پوءِ اهو بي عقلن جو مذهب ٿيندو ۽ ان کي اعصاب زده ماڻهو ئي پنهنجو ڪندا. حق اهو آهي ته اسان قدرت جي قانونن ۾ موجود دائمي اصولن جي ذريعي ئي تبديلين جي دنيا ۾ قدم رکي سگهؤن ٿا. جيڪڏهن انهن اصولن کي نظر انداز ڪنداسين ته منزل طرف حرڪت پذيري غير متحرڪ ۽ جامد ٿي ويندي. ياد رهي ته روح جو غور و فڪر ڪرڻ ۽ مشاهدي سان واقعات کي ياد ڪرڻ ئي ذڪر الاهي آهي. تسبيح تي داڻا ڦيرڻ وارو ذڪر، ان جو نعم البدل ٿي ڪونه سگهندو.
قرآن حڪيم علم آهي.
وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ اَہۡوَآءَہُمۡ مِّنۡۢ بَعْدِ مَا جَآءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ۙ اِنَّکَ اِذًا لَّمِنَ الظّٰلِمِیۡنَ ﴿۱۴۵﴾ۘ (البقرھ: 145)
ترجمو: جيڪڏهن توهان انهن جي خواهشن جي پيروي ڪرڻ لڳو بعد ان جي جو توهان وٽ علم اچي چڪو آهي ته يقيناً توهان به ظالمن ۾ شمار ٿيندؤ.
انهيءَ آيت پاڪ ۾ حضور اڪرم * کي چيو ويو آهي ته ان کي صرف علم جي راهه تي هلڻو آهي ڇو ته علم جي راه تي نه هلڻ ’ظلم‘ آهي.
قرآن حڪيم جي گهرج آهي ته انسان زندگيءَ جي مختلف مرحلن تي جذبات ۽ روايات جي پيدا ٿيندڙ مشڪلات تي قابو پائي. انسان ڪيترو به عالم، تجربه ڪار هجي پر خانداني روايتون، قومي خيال ۽ اوسي پاسي جا حالات، اهڙا اثر ڇڏين ٿيون جو انسان گهڻو ڪري انهن ئي قوتن جي قالب ۾ سمائجي وڃي ٿو. برٽرينڊ رسل پنهنجي ڪتاب ”فلسفي جا مسئلا“ ۾ چوي ٿو:
”تفڪر ۾ هر اها ڳالهه جيڪا ذاتي ۽ نجي ٿيندي آهي ۽ هر اها ڳالهه جا عادت، خود غرضي يا هوا ۽ هوس تي مبني ٿيندي آهي، مقصود اعلى کي مسخ ڪندي آهي ۽ ان اتحاد کي نقصان پهچائيندي آهي جنهن کي عقل ڳولي لهڻ چاهي ٿو. صاحب فڪر ۽ موضوع فڪر جي درميان ايئن هڪڙي رڪاوٽ بيهارڻ جي ڪري ذاتي ۽ نجي معاملات عقل کي قيدخانو بنائي ڇڏيندا آهن. عقل جيڪڏهن آزاد هجي ته ان کي بصيرت حق حاصل ٿيندي آهي.“ (ص 157)
جيڪڏهن انسان جو عقل ڪامل ۽ بيدار ٿي وڃي ته اهو وهم، وسوسن، حس ۽ تخيل جي ڪارفرمائين کان آزاد ٿي وڃي ٿو. رواجي عقل کي گهرجي ته اهو حقيقت ڪل جي محبت کان سواءِ ٻئي ڪنهن جذبي کان متاثر نه ٿئي. جيڪڏهن انسان کي زندگيءَ جي خدمت ڪرڻي آهي ۽ کيس ڪامل ٿيڻو آهي ته ان لاءِ ’علم ڪلي‘ ئي واحد ذريعو آهي. قرآن حڪيم ۾ اچي ٿو:
وَ قَالُوۡا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ اَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِیۡۤ اَصْحٰبِ السَّعِیۡرِ ﴿۱۰﴾ (الملک: 10)
ترجمو: دوزخي چوندا ته جيڪڏهن اسان ٻڌڻ وارا ڪن ۽ بيدار عقل رکندا هجئون ها ته دوزخين ۾ نه هجئون ها ڇو ته دوزخ عقل وارن جي جڳهه ناهي.
اِنَّ شَرَّ الدَّوَآبِّ عِنۡدَ اللہِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِیۡنَ لَا یَعْقِلُوۡنَ ﴿۲۲﴾ (الانفال: 23)
ترجمو: بدترين حيوان الله تعالى جي نظر ۾ اهي ٻوڙا گونگا آهن جيڪي عقل کان ڪم نٿا وٺن.
جيئن جيئن وقت گذرندو ٿو رهي ته زماني جي علمي ۽ فڪري سطح بلند ٿيندي ٿي وڃي. ان ڪري هر ايندڙ نسل، پنهنجي پوئين نسل کان علم ۽ فڪر ۾ اڳتي ٿيندو آهي. اسان پنهنجي اسلام جي غور و فڪر کان مستفيض ٿي سگهون ٿا، پر انهن جو غور و فڪر اسان لاءِ حرف آخر ڪونهي. هتي هڪ ضروري سوال ٿو پيدا ٿئي ته آخر پيغمبرن جي تعليم به ته گذريل زماني جي آهي، پوءِ اسان انهن جي ڏيکاريل راهه تي ڇو هلئون؟
انهيءَ سوال جو جواب هي آهي ته پيغمبر اهي ڪامل انسان آهن جن ۾ حقيقت پنهنجو ڪلي اظهار ڪندي آهي. اهي ظاهر باطن ۾ ٽٻيون هڻي، اهي موتي هٿ ڪن ٿا، جي اسان کي ذاتي مشاهدي سان هٿ ڪونه ٿا اچن. اهي پنهنجي ذهن جي روحاني تجربيگاهه ۾ ايترو ته يقيني علم حاصل ڪندا آهن، جنهن کي علم جو آخري مقام چئي سگهجي ٿو. انهن ۾ ڪائناتي شعور پنهنجي تڪميل تي پهتل ٿيندو آهي. انهن آسماني انسانن جي سامهون، ڪائنات جون سچايون ٽڪرن ۽ حصن جي صورت ۾ ڪونه ٿيون اچن بلڪه اهي ڪامل سچائي جي وحدت ٿي پون ٿيون. اهڙا انسان، عام رواجي انسانن کان ايئن افضل ٿيندا آهن جيئن جانورن کان عام سطحي انسان افضل ٿيندو آهي. چشمن ۽ چراگاهن جي ڄاڻ انهن کي آهي. انسانن جا اهي ئي ڌنار آهن.
اسلام ڪائنات جي ارتقائي تصور جو حامي آهي. حرڪت، تبديلي، ارتقا فطرت جي گهرج آهي. قدرت انسان کي هر وقت تبديلي جي حالت ۾ ڏسڻ چاهي ٿي. قرآن حڪيم حرڪت، تغير ۽ ارتقا جي وجود کي خلقي قدر قرار ڏئي ٿو. اسلام جي نظر ۾ هڪ فرد ۽ جماعت، ٻئي روحاني ۽ نفسياتي طور تي ترقي پذير آهن. اسلام فرد ۽ جماعت کي روحاني ترقيءَ جي انتهائي (آسماني) مقام تي پهچائڻ چاهي ٿو. جيڪڏهن اسلام کي ارتقائي نقطه نظر سان نه ڏسنداسون ۽ سمجهڻ جي ڪوشش نه ڪنداسون ته اسان اسلام جو هڪڙو اهڙو تصور قائم ڪنداسين جيڪو اسلام جي مرضيءَ خلاف، صحيح رخ ڏانهن انسان جي ترقي روڪي ڇڏيندو. گويا اسلام جو نالو وٺڻ سان، اسلام جي مزاحمت ڪنداسون.
قرآن شريف جي تعبيرات ۾ مسلڪن جي پوئواري جي طريقي، روحاني ترقيءَ ۾ وڏي رڪاوٽ آهي. هدايت کي انهيءَ طريقي جاچڻ ڪري اسان ڪو نٿا ڄاڻئون ته زندگيءَ جي مختلف شعبن ۾ اسلام، اسان کان ڪهڙي عمل جو مطالبو ڪري رهيو آهي. ان ڪتاب جي مطلبن ۽ معنائن ۾ هڪ عقلي رابطي جو مڃڻ ضروري آهي. سڀني صداقتن ۾ هڪ منطقي يا عقلي نسبت هوندي آهي ۽ اهي عقلي طور هڪٻئي جي تائيد ڪنديون آهن. جيڪڏهن اسان هڪ صداقت کان ٻيءَ صداقت جو سهارو ڇنون. (ياد رکو ڪائنات صداقتن جو مجموعو آهي خلق السموات والارض بالحق) ته پوءِ اها صداقت ئي نه رهندي. جيڪڏهن بعض صداقتون اهڙيون هجن، جو اهي لفظ به لفظ قرآن شريف ۾ موجود نه هجن ۽ اسان قرآن شريف جي اندروني صداقتن کي انهن کان الڳ ڪري ڏسئون ته پوءِ اسان، قرآن شريف جي هڪ حصي جي تشريح اهڙيءَ طرح ڪنداسين جو اها قرآن شريف جي ٻي آيت سان ٽڪرائجي پوندي يعني اختلاف پيدا ٿيندا.
ڪوبه نظريو سراسر غلط ڪونه هوندو آهي. ان ۾ حق جو ٿورو عنصر هوندو آهي مثلاً چارلس ڊارون جي نظريه ارتقا کي ڏسو. اهو سمورو سچ ڪونهي. پر ان جي اها ڳالهه ته ”انسان ارتقا جي دورن مان گذريو آهي.“ بلڪل سچ آهي: قرآن حڪيم جي شهادت آهي:
مَا لَكُمْ لَا تَرْجُوۡنَ لِلہِ وَقَارًا ﴿ۚ۱۳﴾ وَ قَدْ خَلَقَكُمْ اَطْوَارًا ﴿۱۴﴾ (نوح: 13-14)
ترجمو: توهان کي ڇا ٿي ويو آهي جو توهان الله تعالى کان عزت جي اميد نٿا رکو جيتوڻيڪ ان توهان کي پيدائش جي ڪيترن ئي مرحلن مان گذاري پيدا ڪيو آهي.
ارتقا جي قوت کي غلط چوڻ حق سان بغاوت آهي. اسان قرآن شريف جي ڪامل حقيقت سان چارلس ڊارون جي غلطين کي درست ڪري سگهون ٿا. چارلس ڊارون جو نظريو اهو ته ٻڌائي ٿو ته مختلف انواع مطابقت جي عمل سان گهٽ سڃاپجندڙ ابن ڏاڏن مان جنم ورتو پر اهو نظريو ان ڳالهه کي بيان ڪرڻ کان قاصر آهي ته ارتقا جي آئنده منزل ڪهڙي ٿيندي. ٻيو ته ڊارون ڪائنات جي انجام جو نه ته ڪو حل پيش ڪري ٿو ۽ نه ئي وري ان جي پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. هن نظريه مان اها به خبر ڪونه ٿي پئي ته ارتقا جي سفر ۾ جانور ڪٿي پورو ٿيو ۽ انسان ڪٿان شروع ٿيو. اسان ڪائنات ۽ انسان جي حقيقت کي ان وقت تائين ڪونه سمجهي سگهنداسين جيستائين تبديلي ۽ تسلسل جي پوري زنجير کي نه سمجهون. انهن سڀني مشڪلاتن جو حل آسماني تعليم وٽ موجود آهي. حرڪت ۽ تبديلي فطرت جو قانون آهي. تبديلي واحد ثبات آهي. تبديلي ئي مستقل آهي. تبديلي واحد ابدي مظهر آهي.
هن وقت تائين، انساني زندگيءَ جيڪو غور و فڪر ڪيو آهي سو لازمي طور قرآن حڪيم جي ڪنهن آيت جو کليل روپ آهي. تنهنڪري قرآن حڪيم کي هر وقت تازو چيو وڃي ٿو. زماني جي فڪري سطح ڪيترو به بلند ٿئي، پر قرآن شريف جو قدم هميشه ان تي مقدم ٿيندو. تنهنڪري ان غلطيءَ کي وري نه دهرايو ته قرآن شريف تي غور فڪر پورو ٿي چڪو آهي.
مسلمانن ۾ غور و فڪر ڪرڻ جي قوت گهٽجي وئي آهي. قرآن شريف کي سڄي دنيا مٿان غالب ڪرڻ لاءِ ضروري آهي ته اسان انهن فڪري دعوائن کي غلط ثابت ڪريون جي مغرب کان اسان تائين پهتيون آهن. اهو تڏهن ٿي سگهندو جڏهن اسان قرآن حڪيم ۽ ڪائنات تي غور ڪنداسين. يقين ڄاڻو ته قرآن حڪيم وٽ فڪر جون اهي بلنديون موجود آهن، جي توهان کي دنيا تي غالب ڪنديون؛ ڇو ته غلبو حاصل ڪرڻ سچائي جي فطرت آهي ۽ الله تعالى جي وعدو آهي. ياد رکو ته الله تعالى جو وعدو ڪڏهن به ڪوڙو ٿي نه سگهندو.
قرآن شريف انسانيت کي هڪ ئي سچ جي واٽ تي وٺي اچي ٿو. ان ڪري هو سڀني اڳين مذهبن کي مڃڻ جي تلقين ڪري ٿو. انهيءَ صورت ۾ اختلاف ختم ٿيندا ۽ انسان هڪ مقصد تي متحد ٿيندا.
J.W.T.Mason لکي ٿو:
”سو اڄ زندگي ۾ روحاني اثرن جي ڪمي آهي پر اها غلط روحانيت نه، جيڪا مادي کي محض مادي هجڻ ڪري ان کي شر خيال ڪري ٿي ۽ انسان کي ان کان پري رکڻ جي ڪوشش ڪري ٿي. دور حاضر ۾ ماديت جي روحاني مفهوم کي سامهون آڻڻ جي ضرورت آهي يعني اسان ان حقيقت کي فراموش ڪري ڇڏيو ته خود اسان جو ۽ روح جو پهريون سرچشمو مادي کان مٿانهون هڪ روح خالص آهي. اسان اهو نٿا ڄاڻون ته افادي تخليق سان، روح جي آميزش ڪيئن ڪئي وڃي. ان ڪري اسان خيال ڪيون ويٺا آهيون ته اسان جي زندگي جو سرچشمو مادو آهي ۽ مادي جو سرچشمو ڪٿي به ڪونهي. ايئن سمجهو ته اسان اهو ڪونه ٿا ڄاڻؤن ته ماديت ۽ روحانيت ۾، ڪهڙي طرح باهمي هڪجهڙائي پيدا ڪئي وڃي.“ (Creative Freedom p.183)
انسان کي جڏهن ڪا اهڙي شيءِ ملي جيڪا سندس قوت ۾ اضافو ڪري ٿي ته اهو ان شيءِ جو قدر ڪرڻ لڳندو آهي. ان جي مقابلي ۾ جيڪڏهن ڪا شيءِ تڪليف جو باعث ٿئي ٿي ته پوءِ انسان ان کان پري ڀڄندو آهي. انسان جي ان فطرت کي سامهون رکي، فيصلو ڪنداسين ته اسان لاءِ اهو ضروري ٿي پوندو ته اسان اسلام کي، دور جديد سامهون ائين آڻيون جيئن انسان ذات جي مجموعي قوتن ۾ اضافو ٿئي ۽ انهن جون مشڪلاتون آسان ٿي وڃن. اهو عالمي امن جو ضامن ۽ عالمگير هجڻ سان گڏوگڏ علم سائنس جي روح سان هم آهنگ هجي. اهڙي قدرتي مذهب کي ئي اهو حق آهي ته اهو نوع انساني جو مذهب ٿي سگهي.
آتش عشق کان خالي مذهب، جنهن ۾ نشوونما، ترقي ۽ زندگيءَ کي مالامال ڪرڻ جي سڪ نه هجي ته پوءِ اهڙو مذهب بي جان رسمن جو مجموعو آهي. اهو مذهبي فڪر جنهن کي عقل آسماني نه سينگاريو هجي ۽ جنهن جي پس پرده ترقي، تعميل ۽ تخليق ڪرڻ ۽ دنيا ئي آب و گل کي آراسته ڪرڻ جو ارادو نه هجي ته پوءِ اهڙو مذهب تڪراري حالت ۾ آهي. دنيا جا مفڪر هڪ اهڙي مذهب جي تلاش ۾ آهن جيڪو زندگي کي منزل جي خبر ڏئي ۽ انساني صلاحيتن لاءِ ميدان عمل فراهم ڪري.
اک ڪن ۽ ذهن ابديت ڏانهن کلندڙ دريون آهن. اهي ئي قدرت طرفان علم ملڻ جو ذريعو آهن. علم يعني قانون قدرت جي تصديق به اهي ٽيئي ذريعا ڪن ٿا. قرآن حڪيم ۾ اچي ٿو:
وَ لَا تَقْفُ مَا لَیۡسَ لَکَ بِہٖ عِلْمٌ ؕ اِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ اُولٰٓئِکَ کَانَ عَنْہُ مَسْـُٔوۡلًا ﴿۳۶﴾
(بني اسرائيل: 36)
ترجمو: ۽ ان جي پويان نه پؤ جنهن جو توکي علم ڪونهي (ڇاڪاڻ ته) بيشڪ تنهنجي ڪنن، اک ۽ ذهن (فواد) سڀني کان ان شئي جي متعلق پڇيو ويندو.
قرآن پاڪ جي هن آيت پاڪ ۾ ’علم‘ جي هڪ خصوصيت بيان ڪئي وئي آهي اها هيءَ ته ’علم‘ اها حقيقت آهي جنهن جي تصديق اک، ڪن ۽ ذهن ڪن. ان کان سواءِ باقي’ظن‘ آهي.
انسان کي سمع، بصر ۽ فواد عطا ٿيا آهن. چوڻ ۾ ته اهي ٽي لفظ آهن پر غور سان ڏٺو وڃي ته شرف انسانيت جي پوري تاريخ انهن ٽنهي لفظن جي ڪري قائم آهي. سمع ۽ بصر انساني حواسن جا نمائندا آهن جيڪي خارجي دنيا جي معلومات اسان تائين پهچائن ٿا. اها معلومات انساني قلب تائين پهچي ٿي ۽ ”فواد“ (ذهن) ان متعلق فيصلو ڪري ٿو.
توهان جا سڀ باطني احساس توهان جي پنجن ظاهري حواسن سان وابسته آهن. جيڪڏهن توهان جا ظاهري حواس اڻپورا آهن ته پوءِ توهان هرگز ڪنهن باطني حسن مان صحيح فائدو نٿا وٺي سگهو. توهان جو عقل به ڪنهن ظاهري حسن کان بغير ڪنهن شيءِ کي سمجهڻ تي قادر ڪونهي. حقيقتن جي نئين نئين دنيائن تائين پهچڻ ۽ لاعلمي جي وڏن وڏن سمنڊن کي عبور ڪرڻ جو ذريعو صرف حقير محسوسات ۽ ابتدائي معلومات هئي. حقيقت ڪل جي تحصيل ظاهري حواسن کان بعد صرف خالص ۽ بي آميز عقل جي بنياد تي ٿيڻ ممڪن آهي.
[b]سائنس جي مجبوري:
[/b]انساني علم ايتري تيزيءَ سان ترقي ڪري رهيا آهن جو انهن جو احاطو ڪرڻ انسان جي وس کان ٻاهر ٿيندو ٿو وڃي. اڄ رڳو علم اسان جي نجات ڪونهي. سائنسي علمن ۾ اختصاعي مهارت جي تقاضا، همه گير جهل جو سبب ٿي رهي آهي. موجوده زماني ۾ هڪ علم جي ڪيترن ئي شعبن ۾ خصوصي مهارت جو حال هي آهي جو ان خصوصي مهارت سان ڪامليت جو ڪٿي به وجود ڪونهي. اهي حقيقت ڪل کان بي خبر آهن. علم، انسان جي ٽين اک آهي پر جي علم ڪلي ڪونهي ته انسان پنهنجي ٻن اکين کان به انڌو آهي. حقيقت کي ٽڪرن ۾ بند ڪرڻ ۽ ورهائڻ ظلم ۽ شرڪ آهي. سيد لطيف به سچ (حقيقت ڪلي) جي ڳالهه ڪري ٿو:
جن سودي سچ جو، وکر وهايو،
بخر ولهم البشرى جو، انين لءِ آيو،
ان کي لالن لنگهايو، ساندارو سمونڊ جو.
جي نه سڃاڻن سچ کي ويهه م تنين وٽ،
املهه کي اڌ ڪري، پاڻان هڻندا پٽ،
مهر تنين وٽ، مٽ جي پارکو پارس جا.
اڄ تڪميل ۽ فضيلت خواب خيال ٿي ويا آهن. هاڻي علم جي، ڪنهن خاص شعبي جا ماهر ته ملندا پر صاحب حڪمت ۽ دانائي جا پيڪر ڪونه ٿا ملن. صداقت جي متعلق جزوي علم دنيا ۾ فساد پيدا ڪندو آهي (هن وقت دنيا تي اهڙو ئي دور آهي). جيڪڏهن علم جي جدوجهد، زندگيءَ جي مقصد کي حاصل نه ڪري سگهي ته اهو اڌورو علم آهي، ياد رکو اڌورو علم جهالت کان به وڌيڪ خطرناڪ آهي. A.N whiterhead پنهنجي ڪتاب Adventures of Ideas ۾ لکي ٿو:
”صداقت جي متعلق جزوي علم سموري ڪائنات ۾ فساد پيدا ڪندو آهي.“
سائنس جي لاءِ اهو اڻ ٽر آهي ته اهو حقيقت جي ڪنهن هڪ پهلوءَ کي پنهنجي مطالعي لاءِ منتخب ڪري ۽ باقي رخن کي ڇڏي ڏي. تنهنڪري جيڪڏهن سائنس ايئن چوي ته حقيقت جي جن پهلوئن جو ان انتخاب ڪيو آهي، اهي ئي پهلو حقيقت ڪل آهن ته ان جي اها دعوى باطل آهي.
پروفيسر W.N.sullivin ان بابت لکي ٿو:
”سائنس کي هاڻي پنهنجي حقيقت جو احساس ٿي ويو آهي ان ڪري هاڻي ان ۾ انڪسار به اچي ويو آهي. هاڻي اسان کي اهو نٿو پڙهايو وڃي ته حقيقت جو علم حاصل ڪرڻ لاءِ سائنس ئي واحد طريقو آهي (واحد طريقو ته هڪ طرف) بلڪه هاڻي ته سائنسي دنيا جا وڏا ذهن ان ڳالهه تي وڏي شدت سان قائم آهن ته جيستائين حقيقت جي ادراڪ جو تعلق آهي ته سائنس صرف جزوي علم ئي پهچائي سگهي ٿي.“
(Limitations of science p.40)
غور ڪريو هتي مادو به آهي، حيات به آهي ۽ انساني نفس به آهي؛ پر جڏهن توهان اهو سوال ڪندؤ ته مادي زندگي ۽ انساني نفس ۾ ڪهڙو تعلق آهي ته سائنس توهان کي بلڪل بي وس ملندي. سائنس انهن موضوعن جي ننڍن ننڍن حصن جو انتخاب ڪري ٿي ته جيئن پوري صحت سان ان جو مطالعو ڪري سگهي. سائنس ۾ اها صلاحيت ئي ڪونهي ته اهو حقيقت حيات ۽ ڪائنات جي ڪامل سچائي پيش ڪري سگهي. عقل ڪل وجود مطلق ۽ دين مطلق آهي. قرآن شريف جي دعوى آهي ته،
وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِیۡ ہٰذَا الْقُرْاٰنِ مِنۡ كُلِّ مَثَلٍ ۫ فَاَبٰۤی اَكْثَرُ النَّاسِ اِلَّا كُفُوۡرًا ﴿۸۹﴾
(بني اسرائيل- 89)
ترجمو: پڪ سان اسان ماڻهن جي لاءِ هن قرآن ۾ هر طرح جي مضمونن کي بيان ڪيو آهي پر گهڻا ماڻهو انڪار ڪرڻ کان نه رهيا.
جديد دور جي انسان کي هڪ اهڙي فطري مذهب جي سخت ضرورت آهي جيڪو حقيقت ڪل جو مالڪ هجي ۽ جنهن کي ڪائنات ۽ انسان جي فطرت تان اخذ ڪيو وڃي. Prof.Caird جي آرزو آهي:
”ڇا اهڙو ڪو قانون آهي جيڪو انساني فطرت اندر موجود هجي. دراصل مطلب اهو آهي ته ڪٿي ڪو اهڙو ضابطه اخلاق موجود آهي جيڪو پوري نوع انساني جي لاءِ قابل قبول هجي ۽ جنهن کي خود انساني فطرت تان اخذ ڪري مرتب ڪيو وڃي. محض عدل و انصاف جي نظرياتي اصول طور نه، بلڪه جهڙيءَ طرح حق جي مثبت تصورات کي في الواقع محسوس ڪيو وڃي ٿو. جيڪڏهن ڪٿي ڪو اهڙو ضابطه اخلاق موجود آهي ته پوءِ اهوئي نظام، فطرت انساني ٿي سگهي ٿو.“
(The Crisis of civilization p.105)
برباد ٿيل قومن، جهالت ڪري، پنهنجي هٿن سان ئي بربادي جو سامان ٺاهيو. اهوئي سبب آهي جو عقل هر وقت ان جستجوءَ ۾ رهي ٿو ته ڪائنات جو صحيح تصور هٿ اچي جيئن ان تباهيءَ کان بچي سگهجي، جنهن گذريل قومن کي صفحه هستي تان مٽائي ڇڏيو.
انسان ان ڳالهه تي مجبور آهي ته هو صحيح تصور ڪائنات کي مڃي. ان ڪري اسان لاءِ هي وقت آهي ته قرآن حڪم جي حقيقي تصور جي مدد سان مغرب کان آيل ڪائنات جي باطل تصورات جي ترديد ڪريون. جيستائين حقيقي تصور ڪائنات نه ايندو تيستائين انسان باطل تصورات کي ڇڏڻ لاءِ راضي نه ٿيندو. قرآن حڪيم کي دنيا مٿان غالب ڪرڻ جو ٻيو ڪوبه رستو ڪونهي.
مغربي تصورات جي پيدا ڪيل فتني خلاف اسان جو ردعمل گهڻن ئي نمونن ۾ ظاهر ٿيو آهي، مگر جيستائين نتيجن جو تعلق آهي ته اسان وٽ هن وقت تائين مڪمل بي وسي کان سواءِ ٻيو ڪجهه به ڪونهي. اسان جو پورو دارومدار انهن ماده پرست قومن تي آهي. تهذيب و تمدن تي انهن جو گهرو اثر آهي.
هن وقت اسان جو فرض آهي ته اسلام جي سچي هجڻ جي زباني ۽ اعتقادي دعوائن سان پاڻ کي مطمئن نه ڪيئون بلڪه سڀني ماده پرست نظرين ۽ فلسفن جي معقول ۽ مدلل ترديد ڪريون. اسان کي جاهلانه خود اعتمادي جو شڪار نه ٿيڻ گهرجي ته ڪافرن جو وجود ڪنهن معجزي سان مٽجي ويندو.
مغرب جي نظرين جي ترديد اهڙي نموني سان ڪرڻ گهرجي، جو انهن جي جاءِ تي وڌيڪ صحيح، حق تي مبني ۽ هميشه فائدي ڏيڻ واريون حقيقتون مخالفن جي سامهون اچن. ٻي حالت ۾مخالفن تي ڪوبه اثر ڪونه پوندو. انسان جي فطرت آهي ته اهو اوڏانهن وڌندو جتي ان کي وڌيڪ آسانيون ۽ فرحتون نظر اينديون. انسان تازگي، فرحت ۽ سرور کي اوليت ڏيندو آهي. انسان جي تمنا آهي ته خير ڪامل حاصل ڪري. هو چاهي ٿو ته دنيا ۾ دائمي امن ۽ سلامتي هجي ته جيئن انسان ترقي ۽ ارتقا جي بلنديءَ تائين پهچي سگهي. قرآن حڪيم انسان جي ان قدرتي آرزو جو قدر ڪري ٿو ڇو ته اهو انسان جي فطرت جو سچو آواز آهي. قرآن حڪيم ان حقيقت تي ڪامل يقين رکي ٿو ته دنيا جا سڀ انسان زندگيءَ جي هڪ اعلى مقصد تي متحد ٿي ويندا.
دنيا جي وجود جي سينگار ۽ ترقيءَ لاءِ وحدت خيال هجڻ ضروري آهي. هر هڪ شخص جي زندگيءَ جو ڪونه ڪو مقصد ضرور ٿيندو آهي ليڪن انسان ذات جي ڪاميابيءَ لاءِ اهو ضروري آهي ته سڀني انسانن جا جدا جدا مقصد، هڪ اعلى مقصد جي ماتحت اچي وڃن ۽ اسان سڀني جو توجه، انهيءَ اعلى مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ وقف ٿي وڃي.
انسانن جي اها فطرت آهي ته اهي هڪ مقصد تي جمع ۽ متحد ٿيندا آهن. هڪ مقصد کان بغير انهن ۾ اتحاد پيدا ٿي ڪونه سگهندو. اهوئي قانون حيات آهي. قدرت، دنيا جي سڀني انسانن کي، زندگيءَ جي هڪ مقصد تي متحد ڏسڻ جي انتظار ۾ آهي. هن آيت پاڪ تي غور ڪريو:
یَّوْمَ یَقُوۡمُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعٰلَمِیۡنَ ؕ﴿۶﴾ (مطففين-6)
ترجمو: جنهن دور ۾ انسان ذات رب العالمين (الله تعالى) جي لاءِ نڪري پوندي.
زندگيءَ جو مقصد آهي ڪمال (الله) کي حاصل ڪرڻ. اچو ته سيد جي مئخاني تي ٿا هلئون. آسماني جام پيش ڪندي فرمائن ٿا:
عاشق الله جي سدا وائي وات،
فاذکروني اذکرکم، تن ۾ اها تات،
ان کان ڪانهي سانت، سڄڻ ويل نه وسري.
*
اندر جنين اڃ، پاڻي اڃيو ان کي
*
تو جنين جي تات، تن پڻ آهي تنهنجي،
فاذکروني اذکرکم، ايءُ پروڙج بات.
عربي زبان ۾ الذکر و التذکار جي معنى آهي ڪنهن شيءِ کي محفوظ ڪرڻ. ڪنهن ڳالهه کي دل ۾ حاضر ڪرڻ. اهو لفظ نسْيٌ جي مقابلي ۾ آيو آهي. نسْيٌ جي معنى آهي ڪنهن ڳالهه کي وساري ڇڏڻ. تنهنڪري ذِکرٌ جي معنى ٿيندي-- ڪنهن ڳالهه کي ياد ڪرڻ. قرآن حڪيم جي هن آيت پاڪ تي غور ڪريو:
خَلَقَ السَّمٰوٰتِ وَ الۡاَرْضَ بِالْحَقِّ ؕ
ترجمو: پيدا ڪيائين آسمان ۽ زمين کي حق تي.
هر شيءِ حقيقي آهي. (غور جو مقام آهي) جيڪا حقيقي آهي اها وري عقلي به آهي. ڪائنات (السمٰوٰت والارض) علم جو ماخذ آهي يعني ڪائنات جا آفاق گير حقائق هڪ ئي خدا (عقل ڪل) ۾ سمائجي وڃن ٿا. خدائي عقل ڪل آهي. اها سموري ذهانت آهي جيڪا زمان ۽ مڪان ۾ چمڪي رهي آهي. اسان وجود جا جزا آهيون. ايتري تائين جو سڀئي ملي ڪري، هڪ ئي وقت ۾ خدا تعالى جو ابدي ۽ اڻ کٽ عقل ٿي وڃئون ٿا. يا هيئن سمجهو ته خدا ۽ ان جو عقل ۽ اهي شيون، جن جو ان جي عقل سان تعلق ٿئي ٿو سو (نور، خدا، سچ) هڪ ئي آهي. ڪائنات جا سڀئي پرزا هڪٻئي سان جڙيل آهن. ڪثرت ۽ تغيرات جي ڪائنات هڪ ئي وحدت مان نڪتي آهي.
انسان جو عقل، علم جي ذريعي معنى ۽ ترتيب تلاش ڪري، موجودات جي نوعيت ۽ انهن جي حقيقت کي انهن تي ظاهر ڪري ٿو. هر دليل جي پويان عقل ٿيندو آهي. ان ڪري ’عقل‘ ئي سچائيءَ کي پرکي سگهي ٿو. قرآن حڪيم جي هن آيت پاڪ تي غور ڪريو. قرآن حڪيم عقل کان ڪم نه وٺندڙن کي، انسان ته نٿو سمجهي پر انهن کي حيوان ٿو ڪوٺي. ڪهڙو حيوان؟ بدترين حيوان.
اِنَّ شَرَّ الدَّوَآبِّ عِنۡدَ اللہِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِیۡنَ لَا یَعْقِلُوۡنَ ﴿۲۲﴾ (الانفال:22)
ترجمو: بدترين حيوانات الله تعالى جي نزديڪ اهي ٻوڙا گونگا آهن جي عقل کان ڪم نٿا وٺن.
عربي زبان ۾ عقلُ جي معنى آهي روڪڻ، منع ڪرڻ. مثلاً اعقل لسانھ جي معنى ٿيندي ان جي زبان رڪجي وئي. هو ڳالهائي نه سگهيو. عَقَلَ معنى ان عقل کان ڪم ورتو. عقل الشيءِ ڪنهن شي کي سمجهڻ، ان ۾ غور و تدبر ڪرڻ. انجيل پاڪ ۾ اچي ٿو:
”پوءِ ان ماڻهن کي چيو ته جڏهن ڪڪرن کي اوڀر کان اٿندي ڏسو ٿا ته فوراً چئو ٿا ته مينهن وسندو ۽ ايئن ئي ٿيندو آهي. اي رياڪارو! زمين ۽ آسمان جي صورت ۾ ته امتياز ڪرڻ توهان کي اچي ٿو ليڪن هن زماني بابت امتياز ڪرڻ ڪونه ٿو اچي ۽ توهان پنهنجو پاڻ ئي فيصلو ڇو نٿا ڪيو ته واجب ڇا آهي.“
(لوقا 13: 54-56)
انسان، اها نوع آهي جنهن کي، غور و فڪر جي قوت کان ڪم وٺي ان حقيقت جي ڄاڻ حاصل ڪرڻي آهي ته حق ڇا آهي ۽ باطل ڇا کي ٿو چئجي. انسان کي زمين ۽ آسمان جي صورت تائين محدود ناهي رهڻو بلڪه ان کي ’زمان‘ جي حقيقت کي سمجهڻ لاءِ گهرائي ۾ لهڻو آهي. مهرباني ڪري هن حقيقت تي غور ڪيو.
دنيا ۾ رهندڙ سڀئي انسان نيڪ ٿي وڃن، ۽ انهن جو نيڪيون جمع ٿي انسان کي قوت ڏين ته به اسان فنا کان بچي نه سگهنداسين. جيڪڏهن اسان ۾ عقل ڪونهي ته هر وسيلو بيڪار آهي ان ڪري ’عقل‘ جي عظمت کي اهميت ڏيو. ياد رکو سٺائي ۽ پاڪبازي، قابليت کان بغير منڊي آهي. موجود صرف خدا آهي ان ڪري خدا سان دانشورانه محبت ئي وڏي ۾ وڏي مسرت آهي. اهو صرف عقل ئي آهي جيڪو انسان کي انسان جي تقدير سان ملائي سگهي ٿو. عقل ڪل (خدا) جي هدايت ۾ جيئڻ انسان جي وڏي ۾ وڏي ضرورت آهي.
هن حقيقت تي وري غور ڪريو ته قانون صحيح عقل آهي جيڪو شين جي فطرت مطابق مستقل، ابدي ۽ سڀ ۾ ڪم ڪري رهيو آهي. جيڪڏهن معقوليت بلڪل ئي نه رهي، ۽ مذهب، عقل کي بلڪل ئي پوئتي ڇڏي ڏئي ۽ صرف جذبات پرست ۽ جذبات انگيز ٿي وڃي ته اهو بي عقل ماڻهن جو مذهب ٿي ويندو، ۽ ان کي اعصاب زده ماڻهو ئي پنهنجو ڪري سگهن ٿا: قرآن حڪيم جو هي فيصلو ٻڌو:
عقل کان ڪم نه وٺندڙن کي ”دوزخ جو ٻارڻ“ ٿو ڪوٺي.
وَ قَالُوۡا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ اَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِیۡۤ اَصْحٰبِ السَّعِیۡرِ ﴿۱۰﴾ (ملڪ:10)
ترجمو: ۽ دوزخي چوندا ته اسان ٻڌڻ وارا ڪن ۽ بيدار دل رکئون ها ته دوزخين مان نه ٿيئون ها، ڇو ته دوزخ صاحبان عقل جي جاءِ ڪونهي.
هن حقيقت کي به ذهن نشين ڪرڻ گهرجي ته محض حسيات ۽ تجربات سان علم ڪلي حاصل ٿي نه سگهندو. ڪائنات ننڍين ننڍين سچائن (قانونن) جي وحدت آهي. هڪ شيءِ ٻيءَ شيءِ سان جڙيل آهي. صداقت جو معيار استدلالي آهي. قرآن حڪيم ۾ اچي ٿو:
قُلْ ہَاتُوۡا بُرْہَانَكُمْ اِنۡ كُنۡتُمْ صٰدِقِیۡنَ ﴿۱۱۱﴾ (البقره- 111)
ترجمو: انهن کي چئي ڏيو ته جيڪڏهن اهي پاڻ کي صداقت تي مبني سمجهن ٿا ته دليل (برهان) آڻين.
ٻئي هنڌ اچي ٿو:
یٰۤاَیُّہَا النَّاسُ قَدْ جَآءَكُمۡ بُرْہَانٌ مِّنۡ رَّبِّكُمْ وَاَنۡزَلْنَاۤ اِلَیۡكُمْ نُوۡرًا مُّبِیۡنًا ﴿۱۷۴﴾ (النساءِ: 174)
اي انسانو! توهان وٽ توهان جي رب جي طرف کان برهان آيو آهي، تنهنجي طرف اسان روشن نور نازل ڪيو آهي.
(وري سوچيو) اسان مان هر انسان تي فرض آهي ته زندگيءَ جي مختلف مرحلن تي جذبات ۽ روايتن جي پيدا ڪيل مشڪلات تي قابو پائي. انسان ڪيترو به عالم، تجربيڪار ۽ دقيق النظر هجي پر خانداني روايتن، قومي خيالن، معاصرين جي محبت، گرد و پيش جون حالتون، اهڙيون شيون آهن، جو زياده تر انسان، انهن ئي شين جي قالب ۾ سمائجي وڃي ٿو. جيڪڏهن انسان خدا کي سڃاڻي يعني ان جي سامهون ڪائنات جي پوري حقيقت هجي يعني ان جو عقل ڪامل ٿي وڃي ته پوءِ اهو وهمن، حسن، ۽ تخيل جي ڪار فرمائين کان آزاد ٿي وڃي ٿو ۽ اهو انهن مان ڪنهن به هڪ جو حڪم، ڪنهن ٻئي تي جاري ڪرڻ جي غلطي ڪونه ڪندو. فڪر۽ نگاه جي پاڪيزگي سان گڏ قلب ۽ نگاه جي عفت ۽ تطهير به ضروري آهي. خدا جي معرفت سان انسان، محسوسات جي زندگيءَ کان بلند ٿي وڃي ٿو. جيڪو مذهب انسان کي ڏنو وڃي، اهو انسان جي عقل کان مافوق نه هجڻ گهرجي. تعصب کان هٽي ڪري، ڳالهه کي دليلن ۽ بصيرت جي بنياد تي سمجهڻ، حسن ۽ خوبي، حق ۽ صداقت جتي ۽ جنهن وٽ هجي ان کي Appreciate ڪرڻ ۽ پوءِ سمورين مخالفتن ۽ رنڊڪن هوندي ان کي اختيار ڪرڻ حق آهي. هر ڪنهن سان عدل ڪرڻ، دشمن سان فراخدلي وارو رويو اختيار ڪرڻ حق آهي، ڪٿي به تنگ نظري نه ڏيکارڻ حق آهي.
انسان جي دل ۾ تلاش حق لاءِ سچي تڙپ هجي. آسماني ڪتابن مان حق حاصل ڪرڻ چاهيو ٿا ته صاف دل ٿي ڪري رجوع ڪريو. پنهنجي لاشعور ۾ لڪل نتيجن جي تائيد جي لاءِ، توهان ڪامل سچائي کي دريافت ڪرڻ جي قابل نه رهندؤ. جيڪڏهن توهان هڪ دفعو تعصب جي بار هيٺ دٻجي ويندؤ ته پوءِ تحقيق ختم ٿي ويندي. انسان محدود ٿي وڃي ٿو. ۽ اهو انسان هڪ متعصب جو ڪردار ادا ڪندو. رواجي عقل کي گهرجي ته اهو عقل ڪل (خدا) جي جذبي کان سواءِ ٻئي ڪنهن جذبي کان متاثر نه ٿئي. خدا جي ڪلام مان رهنمائي اهو ئي حاصل ڪري سگهندو جيڪو پاڪيزه ۽ خالي ذهن ٿي اچي.
[b]غور و فڪر ڪرڻ عظيم عبادت آهي:
[/b]هڪڙي مشهور حديث پاڪ آهي:
”هڪ لمحي جو فڪر ستر سالن جي عبادت کان افضل آهي.“
اصول ڪافي جلد 2 ڪتاب الفڪر و الايمان ۾ غور و فڪر لاءِ آيو آهي:
لیس العبادۃ کثرت الصلوٰۃ والصوم انما العبادۃ التفکر فی امر اللہ
(ترجمو: عبادت روزي نماز جي ڪثرت ڪونهي. عبادت خدا تعالى جي ڪمن ۾ تفڪر ڪرڻ آهي. عالم جي مس شهيد جي رت کان افضل آهي ڇو ته عالم سڄي دنيا کي جنت تائين پهچائي سگهي ٿو.
قرآن شريف چوي ٿو ته نفس جي فريب جا قلف هر دور ۾ نظر جي فريب کان وڌيڪ مضبوط رهيا آهن.
اَمْ عَلٰی قُلُوۡبٍ اَقْفَالُہَا ﴿۲۴﴾
(ترجمو: ڇا انهن جي دلين تي تالا لڳل آهن جو اهي قرآن ۾ غور و فڪر ڪونه ٿا ڪن.)
ڪنهن گهر کي تالو هڻي ڇڏيو. ان کي کوليو ئي نه، وقت گذرڻ سان ان گهرجي حالت ڪهڙي ٿيندي؟ اهي ماڻهو جي عقل ۽ فڪر کان ڪم ڪونه ٿا وٺن، انڌن وانگر پنهنجي غلط روش تي هلندا ٿا رهن ۽ پنهنجي ذهن جي سڀني درين ۽ دروازن کي اهڙيءَ طرح بند ڪري ڇڏين ٿا جو آسماني خوشبوءِ جو ڪوبه جهونڪو انهن جي اندر وڃي نه ٿو سگهي. انسان جو باطن اوندهه سان ڀريل ڀوت خانو ٿي وڃي ٿو، جتي چمڙن، چٻرن ۽ زهريلن جيتن جي آوازن کان سواءِ ٻيو ڪجهه به ڪونهي. انجيل پاڪ ۾ اچي ٿو:
”شاگردن ڀرسان اچي ان (يسوع مسيح) کي چيو ته تون انهن سان تمثيلن ۾ ڇو ٿو ڳالهائين؟ ان جواب ۾ انهن کي چيو ته ڇاڪاڻ ته توهان کي آسماني بادشاهت جي ڳجهن جي سمجهه ڏني وئي آهي. مگر انهن کي ڪونه ڏني وئي آهي ........ مان انهن سان تمثيلن ۾ ان ڪري ڳالهيون ڪيان ٿو جو اهي ڏسندي به نٿا ڏسن ۽ ٻڌندي به ڪونه ٿا ٻڌن ۽ ڪونه ٿا سمجهن ۽ انهن جي حق ۾ يسعياه جي پيشنگوئي پوري ٿئي ٿي؛
ته توهان ڪنن سان ٻڌندؤ هرگز نه سمجهندؤ ۽ اکين سان ڏسندؤ پر هرگز نه ڄاڻيندؤ ڇو ته هن امت جي دل تي چرٻي ڇانئجي وئي آهي..... انهن پنهنجون اکيون بند ڪري ڇڏيون آهن، ته ائين نه ٿئي جو اکين سان معلوم ڪن ۽ مان انهن کي شفا ڏيان.“ (متي 13: 14- 15)
ڪنهن به شخص تي ان کان وڏي، ٻي ڪابه مصيبت نازل ٿي ڪونه سگهندي جو هو عقل ۽ ڏاهپ جي مخالفت ۾ زندگي گذاري. خدا (حقيقت ڪل ، عقل ڪل) کان ڦريل ماڻهو، جن جي عقل تي غفلت ۽ تعصب جو پردو پيل آهي، جيڪي ڪائنات جي نوراني عجائبات کي ڏسي ڪونه ٿا سگهن؛ انهن کي آفاق ۽ انفس جي راهه گذر تي فڪر و نظر جا چراغ ٻرندي نظر ڪونه ٿا اچن. انهن جون حيواني اکيون اهو ته ڏسي سگهن ٿيون ته هوائون هلن ٿيون ليڪن پنهنجي حقيقي مقام جي انهن کي ڪابه خبر ڪونهي.
ڪارخانه ڪائنات جي هر ڪنڊ ۾ حقيقت جي آسماني محبوبه گهونگهٽ ويڙهيون ويٺي آهي. ان جو گهونگهٽ لاهي، ان جو ديدار ڪرڻو آهي. انسان جو اولين ڪم هي آهي ته ڪائنات ۽ آسمان جي پيغام تي مسلسل غور و فڪر ڪرڻ. جيئن لفظن جي پردن ۾، جيڪي حقيقتون مستور آهن اهي پنهنجي انتهائي چمڪ سان سامهون اچن يا جيڪي تجليون انساني تخيلات جي پردن ۾ لڪي ويون آهن، اهي بي نقاب ٿين.
ياد رکو ته جيڪا قوم غور و فڪر کان محروم ٿي وڃي ٿي اها انسانيت جي سطح کان ڪري پوي ٿي. جنهن معاشري ۾ غور و فڪر ڪندڙ ڪونه آهن، ته پوءِ اهو جانورن جو واڙو آهي، انسانن جي بستي ڪونهي. جانورن جي فطرت آهي عجيب آواز ڪڍڻ، هڪٻئي کي لتون هڻن، هڪٻئي سان وڙهڻ. جيڪا قوم غور و فڪر کان محروم ٿي وڃي ٿي ته انتشار ۽ تقليدي تباهي ان جو مقدر آهي. اصلي فضيلت غور و فڪر ئي آهي.
ياد رکو! غور و فڪر ڪلي طور تي ٿيڻ گهرجي. جزوي فڪر، انسانن کي گروه بندين ۽ فرقن ۾ ورهائي ڇڏيندو. اڄوڪي دنيا تي نظر ڪريو. جزوي فڪر جو غلبو هر هنڌ صاف نظر ايندو. ان بيماريءَ جو يقيني علاج وڌ ۾ وڌ غور و فڪر آهي. اهوئي آسماني نسخو آهي، جيڪو انسان کي انسان جي قريب آڻي ان کي ”حقيقي انسان“ بڻائي سگهي ٿو. تفڪر کان بهتر ٻيو ڪوبه علم جو طريقوڪونهي. اهو علم، جيڪو دنيا ۾ خلائق عالم جي مقرر ڪيل راه طئي ڪرڻ ۾ مددگار ثابت نٿو ٿئي ته اهو مفيد ۽ منفعت بخش علمن جي فهرست ۾ شامل ڪونه ڪبو. ان کي غير مفيد علمن ۾ شمار ڪيو ويندو. مغربي ملڪن وٽ ڪيترو علم آهي پر انهن وٽ حقيقت ڪلي ڪونهي. انهن جي فنا يقيني آهي. جيتري ترقي عظيم آهي فنا به اوتري عظيم ٿيندي. ائٽمي باهه ڪباب وانگر جلائيندي. اڪثر ارواح، جهل جي ڪارن پردن ۾ويڙهجي دنيا ۾ داخل ٿين ٿا ۽ مصيبتن ۾ ڦاسي پون ٿا. ڇوٽڪارو صرف جهالت کي مٽائي، پنهنجي صحيح ماهيت ڄاڻڻ ۾ ئي ممڪن آهي. انسان جو ارادو آزاد آهي. ان ڪري خير ۽ شر ۾ انتخاب جي ذميداري خود انسان تي ئي لاڳو ٿئي ٿي. انسان جي سامهون بي شمار رستا، لاتعداد ڦندا ۽ بڪثرت پيشوا آهن. هي قدرت جو قانون آهي ته جيڪڏهن انسان جو مرشد ڪامل ڪونهي ته پوءِ ان جو مرشد شيطان ٿيندو آهي.
جيڪڏهن مسلمان غور و فڪر نٿا ڪن ته پوءِ اها روش قرآن حڪيم جي کليل خلاف ورزي آهي. توهان غور ڇو نه ٿا ڪريو ته پيغمبرن جي تعليم، عالم انسانيت جي قافلي کي ڪيڏانهن وٺي وڃڻ چاهي ٿي. قرآن حڪيم، انسانيت تي ڇانيل ظلمت کي ڪٽڻ چاهي ٿو ته جيئن حق ڦولارجي.
قرآن حڪيم جي تعليم هيءُ آهي ته سچائي اهو نور آهي جيڪو فڪر جي صورت ۾ چمڪي ٿو. جڏهن غور و فڪر جي نتيجي ۾ انسان ٺوس حقيقت حاصل ڪري ٿو ته ڄاڻڻ جو جذبو پيدا ٿئي ٿو. انسان تحقيق جي طرف مائل ٿئي ٿو. انسان کي عقل ۽ دانش ۽ يقين محڪم سان زندگي گذارڻ گهرجي. غور و فڪر سان نيون راهون سامهون اچن ٿيون، جن کي عقل ۽ حرڪت سان طئي ڪري سگهجي ٿو.
جزوي فڪر (سائنس) جو پروگرام تجرباتي آهي. جنهن ۾ سخت محنت ۽ وقت درڪار ٿيندو آهي. نسلن جا نسل گذرڻ ۽ صدين جي سفر کان بعد؛ تعليمات ۽ تجربن جا موجد ڪلي يا جزوي طور تي پنهنجي ناڪامي جو اعتراف ڪن ٿا ۽ وري نئين سر ڏکويل انسانيت کي هڪ ٻئي ۽ نئين تجربي لاءِ آماده ۽ تيار ڪرڻ شروع ڪن ٿا. انهن مسلسل ۽ پيهم تجربن کان بعد اڄوڪي انسان جو حال هي آهي ته هو پنهنجي ترقيءَ جي بار هيٺان دٻيل هڪڙو داستان مصيبت آهي. تاريخ پڙهو، دنيا (آسماني تعليم جي ڪلي حقيقت کي ڇڏي ڪري) پنهنجي جزوي فڪر جي ذريعه زندگي؛ جا هڪڙا نقشا ٺاهي ٿي. ٿورو اڳتي هلي وري انهن کي ڊاهي، انهن جي جاءِ تي وري ٻيا تعمير ڪري ٿي. تاريخ شاهد آهي ته ان منجهيل سٽ کي انسان، صدين کان سلجهائڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهي ليڪن ڏسڻ ۾ اهو اچي رهيو آهي ته اهو ان پروگرام ۾ بريءَ طرح ناڪام ٿيو آهي. ڪتابِ زندگي جا پهريان ۽ آخري صفحا ان جي هٿ ڪونه ٿا اچن. جزوي حقائق تي مبني سائنس انسان ۽ ڪائنات جي رشتي کي سمجهڻ ۾ بري طرح ناڪام ٿي آهي. ان تهذيب جي تجليءَ اکين کي خماريل ۽ دل کي انڌو ڪري ڇڏيو آهي. بجلي جي بلبن کي ”نور حيات“ سمجهيو ويو آهي، جي نظر کي تيز ڪن ٿا ۽ قلب کي تاريڪ. ڏسڻ ۾ اهو اچي رهيو آهي ته دماغ جي ترقيءَ سان گڏ دل بي نور ٿي وئي آهي. اهو آهي هن ائٽمي تهذيب جي خالق انسان جو اصل مسئلو.
ياد رکو، تڪبر جا گهڻائي سبب ٿي سگهن ٿا. ڪڏهن ته مال ۽ دولت جي ڪري انسان آڪڙجي وڃي ٿو. ڪڏهن انفرادي قوت ۽ فوجي طاقت ان جو سبب ٿئي ٿي ۽ ڪڏهن وري ’حق‘ جي ٿوري ئي معلومات کي (اڄوڪي دور وانگر) ’عظيم علم‘ تصور ڪيو وڃي ٿو. اسان کي چڱيءَ طرح خبر آهي ته آسماني تعليم جي نفي ۽ الحادي مڪتب فڪر جي ترويج جو اهم سبب اهوئي غرور ۽ تڪبر آهي. اهي ڪتابِ قدرت جي بعض اسرارن جو انڪشاف ۽ سائنسي معلومات حاصل ڪري ايتري قدر بدمست ۽ مغرور ٿي ويا آهن جو هي تصور ڪيائون ته ڪائنات ۽ انسان جي متعلق اهوئي سڀ ڪجهه آهي، جيڪو هو ڄاڻن ٿا. دنيا تي غور ڪريو. ترقي يافته قومون انهيءَ خوشفهمي ۾ بري طرح مبتلا آهن ليڪن قرآن حڪيم جي هن آيت تي غور ڪريو:
فَلَمَّا جَآءَتْہُمْ رُسُلُہُمۡ بِالْبَیِّنٰتِ فَرِحُوۡا بِمَا عِنۡدَہُمۡ مِّنَ الْعِلْمِ وَ حَاقَ بِہِمۡ مَّا کَانُوۡا بِہٖ یَسْتَہۡزِءُوۡنَ ﴿۸۳﴾
(مؤمن-83)
ترجمو: جڏهن انهن جا رسول، واضح دليلن سان انهن وٽ آيا ته اهي پنهنجي محدود معلومات ۾ ئي مگن رهيا ۽ اهي ان کان علاوه ڪجهه ڪونه پيا سمجهن ليڪن جنهن (عذاب) جي اهي ٺٺوليون رهيا هئا اهوئي انهن تي نازل ٿيو.
قرآن حڪيم جي متعلق آهي:
لَّا یَمَسُّہٗۤ اِلَّا الْمُطَہَّرُوۡنَ ﴿ؕ۷۹﴾ (الواقعه: 79)
ان آيت مان مراد اها آهي ته قرآن حڪيم جي صداقتن کان اهي ئي ماڻهو باخبر ٿي سگهن ٿا، جن جو ظاهر ۽ باطن پاڪيزه هجي. جيڪي قلب ۽ نگاه جي پاڪيزگي سان ان ڏانهن اچن، جيڪي متوازن دل ۽ دماغ جا مالڪ هجن. جيڪي پنهنجي ذهن کي تمام تعصبات کان خالي ڪري ۽ پنهنجي دل کي سڀني ذاتي رجحانات ۽ ميلانات کان پاڪ ڪري ان کي سمجهڻ چاهن. جيڪڏهن ذهن پهريان ئي غير قرآني تصورات جو آماجگاه آهي ۽ دل ذاتي مفاد پرستين کان آلوده آهي ته پوءِ قرآن حڪيم جي حقيقت سمجهه ۾ اچي ڪونه سگهندي. قرآن حڪيم ۾ طهارت جو لفظ صرف جسماني پاڪيزگي لاءِ ئي استعمال ڪونه ٿيو آهي بلڪه ان ۾ قلبي ۽ ذهني پاڪيزگي به شامل آهي. اهي ماڻهو جيڪي پاڪيزه سيرت ۽ پاڪيزه خيال رکندڙ هجن اهي ئي قرآن حڪيم کي سمجهي سگهن ٿا يعني اهي ماڻهوجن جي ذهن تي ڪو ٻيو نظريو حاوي نه هجي. قرآن حڪيم کي سمجهڻ لاءِ فڪر و نظر جي تطهير ۽ قلب و دماغ جي پاڪيزدگي اولين شرط آهي. جيڪو قلب انسانيت سوز خيالات جي آماجگاهه آهي اهو قرآن حڪيم جي روشني سان منور ٿي ڪونه سگهندو. قرآن حڪيم کان رهنمائي اهو ئي حاصل ڪري سگهي ٿو جيڪو ذهن کي خالي ڪري ان ڏانهن اچي ۽ ان جي دل ۾ تلاش حقيقت جي سچي تڙپ هجي. قرآن حڪيم، انهن ماڻهن کي جي، زندگيءَ جي آلودگين ۽ تباه ڪارين کان بچڻ جو احساس رکن ٿا انهن کي مُتْقِيْنَ چوي ٿو ۽ قرآن حڪيم متقين کي ئي صحيح راهه جي طرف رهنمائي ڪري سگهي ٿو. هُدًي لِّلْمُتْقِيْنَ ان جو بنيادي شرط آهي. اهو ذهني قياسيات جي تجربه گاهن يا توهم پرستانه عقيدتمندين جي ورن وڪڙن ۾ ڦاٿل نه هجي.
قرآن حڪيم ۾ غور و فڪر جي دعوت جو اندازو ان مان لڳايو ته خدا تعالى نبي اڪرم جي زبان مان چورائي ٿو: قُلْ اِنَّمَاۤ اَعِظُكُمۡ بِوَاحِدَۃٍ ۚ انهن کي چئو ته مان صرف هڪ ڳالهه جي تلقين ڪرڻ چاهيان ٿو. غور ڪيو ته ايڏو وڏو جليل القدر رسول چئي ٿو ته مان صرف هڪ ڳالهه چوڻ چاهيان ٿو (ان مان اندازو لڳايو ته اها هڪ ڳالهه ڪيڏي عظيم هوندي) اها ڳالهه آهي:
ثُمَّ تَتَفَکَّرُوۡا ۟
پوءِ توهان سوچيو
جنهن سيلاب ۾ وهندا ٿا وڃو ان ۾ وهندا نه وڃو، بيهو، سمجهيو، سوچيو، غور فڪر ڪريو.
هاڻي اسان جي حالت اها آهي ته غور و فڪر حرام آهي. ڪوبه معاملو هوندو ته اهو ڏسنداسين ته اسلاف کان ڪهڙي سند ٿي ملي. جهڙيءَ طرح گذريل دور جا انسان غور و فڪر لاءِ مڪلف هئا انهيءَ طرف (اسان تي موجوده نسل تي) به لازمي آهي. انسان ۽ حيوان ۾ فرق اهو آهي ته انسان کي غور و فڪر جي استعداد ڏني وئي آهي ۽ حيوان ان کان محروم آهي. قرآن حڪيم زندگي، فڪر ۽ عمل جي وحدت جو سبق ڏنو آهي؛ ان جي نظر ۾ شعور جو تعلق حقيقت هستيءَ سان سڌو سنئون جڙيل آهي، خدا جو حڪم آهي:
فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّہُمْ یَتَفَکَّرُوۡنَ ﴿۱۷۶﴾ (الاعراف: 176)
بس قصا بيان ڪريو ته جيئن اهي فڪر ڪن.
ٻئي هنڌ اچي ٿو:
وَ تِلْکَ الْاَمْثَالُ نَضْرِبُہَا لِلنَّاسِ لَعَلَّہُمْ یَتَفَکَّرُوۡنَ ﴿۲۱﴾ (الحشر: 21)
ماڻهن جي لاءِ مثال بيان ڪندا آهن ته جيئن اهي غور و فڪر ڪن.
*
ڀٽ ڌڻيءَ جي ڏنل هدايت:
راه شريعت هليا، تفڪر طريقون،
حال حقيقت رسيا، معرفت ماڳون.
*
ڏات نه آهي ذات تي، جو وهي سولهي،
آريون اٻوجهن جون، سپڙ ڄام سهي.
*
ظاهر ۾ زاني، فڪر منجهه فنا ٿيا،
تنين کي تعليم جي، ڪڙهه اندر ڪاني،
حرف حقاني، دور ڪيائون دل ۾.
*
ويا جي عميق ڏي، مد ڪائو ڏئي،
تن سپيون سوجهي ڪڍيون، پاتار پيهي،
پسندا سيئي، امل اکڙين سين.
*
نابوديءَ نيئي، عبد کي اعلى ڪيو،
جفا ڏئي جيءَ کي، ٿي فڪر منجهه فنا.
*
روزا ۽ نمازون پڻ اِي پڻ چڱو ڪم،
پر اهو ڪو ٻيو فهم جنهن سان پسجي پرين کي.
*
جي نه سڃاڻن سچ کي، ويهه م تنين وٽ،
املهه کي اڌ ڪري، پاڻان هڻندا پٽ.
*
اي گت غواصن، جيئن سمنڊ سوجهيائون،
پيهي منجهه پاتار ، ماڻڪ ميڙيائون،
آڻي ڏنائون، هيرو لال هٿن سين.
*
سيوا ڪر سمنڊ جي، جت جروهي ٿو جال،
سئين وهن سير ۾ ماڻڪ موتي لعل،
جي ماسو جڙئي مال ته پوڄارا پر ٿئين.
*
سي پوڄارا پر ٿئا، سمنڊ سيوئو جن،
آندائون عميق مان، جو تي جواهرن،
لڌائون لطيف چئي، لالُون سان لهرن،
ڪانه قيمت تَنِ، مُل مهانگو ان جو.
*
آڇارا عميق جا، گڏئا غواصن،
جهريون جهاڳي آئيا، ڪارونڀر ڪنن،
سمنڊ سوجهي جن، آڻي امل اولئا.
مطلب ته آسماني تعليم جو بنيادي موضوع ’انسان‘ آهي. جنهن کي ان ڳالهه جي دعوت ڏني وئي آهي ته هو پنهنجي ارد گرد پيش ايندڙ حالتن، واقعن ۽ حادثن کان باخبر رهڻ لاءِ غور و فڪر ۽ تفڪر و تدبر کان ڪم وٺي ۽ خدا تعالى جي عطا ڪيل شعور ۽ مشاهدي جي قوت کي ڪم ۾ آڻي ته جيئن ڪائنات جا مخفي ۽ سربسته راز مٿس چٽا وڃن.