مهاڳ؛ سنڌ سموري سونھن
ڪِتاب ۾ بيان لھجو ايڏو اُتساهه ڏيندڙ آهي جو جيڪو پڙهندو اُن کي اُتساهه ۽ شوق ٿيندو ته آئون به ايئن ڪريان، پر ايئن ڪرڻ ڏُکيو آهي. جيڪو ڪندو اُن کي پتو پوندو. ان جي باوجود اسان جي ليکڪن کي ايئن ننڍا سير ۽ تفريح جا ڪِتاب لکڻ گهرجن.
مور ساگر بُنيادي طور سنڌي ڪِتابن جو ان داتا آهي. اُن ڪڏهن به ڪنھن ليکڪ جي ڪِتاب کي حساب ڪِتاب جي ساهمي جي پُڙَ مان ٻاهر اُڇلي، لکندڙ کي مايوس ناهي ڪيو. اهو منھنجو ذاتي تجربو آهي ته هو نفعي، نقصان ۽ اُڌار، سُڌار جي محاورن ۾ قابو ٿي به ڪِتاب هر حال ۾ ڇپي ڏيندو آهي. ڪِتاب ڇپڻ جي معاملي ۾ وٽس صرف هڪ ئي اصول ۽ قانون قابض آهي ته ڪِتاب شايع ڪبو پوءِ دُڪان جي ڪُنڊ ۾ ڀلي ڪيترائي قانون ۽ قاعدا اردوءَ مان ترجمو ٿيل ٽنگيل هُجن.
ڪِتاب ۾ استعمال ٿيل ٻولي معياري ۽ لاڙ جي مِٺاس واري لھجي سان ٽُٻ ٿيل آهي.
سڀ کان وڏو عذاب جنھن جو شڪار سنڌي ادب جا اڪثر پبلشنگ ادارا آهن، اهو آهي پروفن جون غلطيون ۽ هي ڪِتاب انھيءَ عذاب کان مڪمل محفوظ آهي.
هِن ڪِتاب ۾ هونئن ته ڪافي علائقن جو سيرسفر آهي، پر عمرڪوٽ طرف به هڪ طائرانه اُڏام آهي. يقيناََ جلديءَ ۾ ڪيل هِن سفر ۾ عمرڪوٽ جو سڄو علائقو ڪِٿي ٿو سمائجي سگهي، پر پوءِ به جيڪو ٿي سگهيو اُهو غنيمت چئبو.
هنن سفرن ۾ دراصل ٻن قسمن جا ميزبان گُهرجن هِڪڙا خاطر تواضع وارا دوست، ٻيا علمي ۽ مقامي مشاهداتي تاريخ وارا دوست، مثال طور ميرپورخاص کان عمرڪوٽ ۽ ڇور تائين پھچندي جيڪڏهن هِن ڪاروان کي خبر هجي ها ته هِنن ڪيترائي قديم وهڪرا ڪِراس ڪيا آهن ته ڏاڍو لذت وارو موضوع هُجي ها. جيئن پُراڻ درياهه، ريڻي درياهه، هاڪڙو درياهه ۽ مھراڻ درياهه سڀ سندن سفر ۾ آيا. هِن علائقي ۾ حضرت شاهه عبداللطيف گهڻو گُهميو ۽ ڪيترن ئي تاريخي آثارن جو ذڪر رسالي ۾ اچي ٿو. ڪيترن ئي رسالي جي سُرن جھڙوڪر سارنگ، مارئي، مومل راڻو، ليلان چنيسر ۽ ڍول مارو جي هيءَ سرزمين آهي. رسالي ۾ آيل ڪيترن سورهين ۽ ڏاتارن جو هيءَ علائقو آهي، ته ڳالھيون اڃا به گهِڻيريون هجن ها. هِن سڄي معاملي ۾ ڪِتاب جو مصنف آجو ۽ رواي قابو آهي. ڪجهه راوين جي اها به روايت رهي آهي ته هو هرڪا ڳالھه پنھنجي طرفان پيش ڪندا آهن ۽ الھام جا ڌڻي محسوس ڪرائيندا آهن. روايت جي اصل راوي ۽ ڪِتاب جو نالو کڻڻ کان ڪيٻائيندا آهن. هِتي ساڳيو معاملو ٿيو آهي. پر وري شڪر جو هڪ نيڪ ڪم جي ابتدا ٿي آهي. ايندڙ سفر ۾ هنن سڀني ڳالھين کي ضرور مدِنظر رکبو.
مون هن ڪِتاب ۾ ذڪر ٿيل ماڳ لڳ ڀڳ سڀ ڏِٺا آهن، سواءِ گورک هل، ٿاڻو بولا خان ۽ واهي پانڌي جي. ان ڪري آءٌ ڄڻ هي ڪِتاب پڙهندي ڪنھن مھل مور کي چوان پيو ته هي به لِک هي به لِکُ، پر وريو جاڳيو پوان ته جيڪو لِکجي چُڪو اِهو به گنج آهي.
اگهاماڻي ۾ وتائي فقير جو ذڪر هئڻ گُهرجي ها، سنڌ راڻي جي قبر جي ذڪر سان گڏ ميرباگي جي قبر جو حوالو هُجي ها، جيڪا عمرڪوٽ شھر ۾ هاءِ اسڪول نمبر1 جي سامھون سٽيزن ڪلب ۾ آهي، جنھن تي هِن وقت قوالين جي ڌم لڳي پئي آهي. پُڇن به پيا ته ”اللہ ہی جانے کون بشر ہے“ اهو مير باگو پنھنجي عشق جي صدقي هاڻ مير سان گڏ پير به آهي، بلڪِ عقيدتمندن جي عقيدت سان شاهه به ٿي ويو آهي. اڇڙي ٿر جون ٻه نشانيون همايون جو کوهه ۽ گرهوڙي صاحب واري شھادت جي جاءِ جو ذڪر به ضروري آهي. سورهيه بادشاهه لئبرري جنھن جو ڪجهه سال پھرين افتتاح مون ڪيو هو، اُن جي پسگردائي ۾ شاهه عنايت جهوڪ واري جي شھادت واري جنگ کانپوءِ جون ڪافي ڳالھيون نماڻي شاهه کان عاشق پير تائين به اچڻ گُهرجن ها. چِٽوڙيءَ جي قبرستان ۾ سنڌ جو مشھور عوامي ڪِردار گامون سچار پڻ آرامي آهي. ڀٽ شاهه جي مقبري کان ٻاهران مير عبدالحسين ’سانگي‘ جي مزار پڻ آهي.
بدين شھر ته ٺھيو، پر بدين ضلعي جو ذڪر ٿئي ۽ شيخ محمد سومار جو ذڪر نه ٿئي ته ڄڻ احوال اڌورو آهي. لاڙ ميوزيم جي قيام واري پھرين ميٽنگ، ظفر ڪاظمي جي ميزباني ۾ سنڌ پروانشل ميوزم حيدرآباد ۾ ٿي. آءٌ هِن ميٽنگ ۾ موجود هئس ۽ ميوزم جي بنيادي ميمبرن ۾ شامل هئس. هن ميٽنگ جي صدارت محترم جي الانا صاحب (Last Star) پنھنجي بيگم صاحبه سان گڏ ڪئي. لاڙ ميوزم خواه مولوي احمد ملاح لئبرري جو مالڪ ۽ باني ماستر محمد سومار ولد الله بچايو شيخ مرحوم هو، ٻيو ڪير به نه هو. هُن پنھنجي ذاتي خرچ سان ميوزم جو سامان هٿ ڪيو، بدين ۾ عاليشان ثقافتي ميلا لڳايائين سندس مزاج عجيب تضاد ٽاپُر سان ويٺو رهيو جو پاڻ مريد ته پير عالي شاهه جيلاني جو هو، بُلند پايئه عاشق وري مولوي احمد ملاح جو هو، ڏاڍو ڏُک ٿو ٿئي ته سندس قلمي نسخا ڦٻائجي چُڪا آهن. ڇپيل ڪِتابن مان اسٽوريز ٺھي چُڪيون آهن، پر ڪا به وارثي ڪونھي. تعجب آهي ته جنھن ماڻھو لائبرري ۽ ميوزم ٺاهيا انھيءَ جي تصوير به ان لائبرري ۾ موجود نه آهي.
هي جيڪا ڄام جوڻي (صفحو 164) جي مزار آهي. اهو ڄام جوڻو سنڌ جو حاڪم نه پر ’ڄام هالي‘ جو فرزند آهي. هي اُهو ڄام جوڻو آهي جنھن ڀائرن ۽ والد سان گڏ همير سومري سان جنگ ڪئي ۽ سومرن جي دؤرِ حڪومت جو خاتمو ٿيو ۽ سما دؤر جو آغاز ٿيو. هن سلسلي جون ڪيتريون ئي ڳاهون آهن، جيڪي ڄام جوڻو ۽ سندس ڀائرن جي نالن کي ظاهر ڪن ٿيون.
جيھو، جوڻو، جکرو، هوٿي، هنڱورو،
پلي پاڻي نه پيئي، ڏمريو ڏيرو.
مور ساگر جي ڪم کان اڳ ۾ محترم عابد لغاري صاحب ساڳي نوعيت جو ڪم ڪيو آهي، جيڪو 80 واري ڏهاڪي ۾، رسالي ’نئين زندگي‘ ۾ ”سنڌ تاريخ ۽ ثقافت جي آئيني ۾“ جي نالي سان قسطوار شايع ٿيو. بعد ۾ فوٽن سميت ڪِتابي شڪل ۾ آيو. تازو ڪجهه سال پھرين اداره KTN طرفان تاريخ جي عنوان سان 100 قسطن تي مبني هفتيوار پروگرام نشر ٿيو، جيڪو ’آڊيو، وڊيو‘ طريقي سان سنڌ جي جامع تاريخ هئي. هن ڪم ۾ محترم فيض کوسو صاحب سان گڏ مون به اڪثر پنڌ ڪيا.
هنن ڪمن ۾ ليکڪ جي ڄاڻ ۽ قلم پھرين ڪمن کان مختلف آهي، جنھن ۾ مور ساگر پنھنجو پاڻ ملھايو آهي. سندس هيءَ محنت سنڌ جي نوجوانن ۾ اُتساهه آڻيندي ته سنڌ کي ڏِسون، اُن جي ڪُنڊ ڪُڙڇ کان واقف ٿيون، پوءِ ڀلين سڄي دُنيا گُهمو ۽ سنڌ سان ڀيٽيو. ساڳي طرح سنڌ جي علم، ادب سان سماجي روَين ۽ طور طريقن جو به مشاهدو ڪريو ۽ پوءِ دُنيا جي ٻين علائقن جو مشاهدو ڪريو، خبر پئجي ويندي ته ڀٽائي ڇو چيو ته:
سڄڻ ۽ ساڻيھه، ڪنھن اڻاسيءَ وِسري، (شاهه)
الله پاڪ جي در دُعاڳو آهيون ته مالڪ اسانجي هِن نوجوان کي وڌيڪ شوق ۽ توفيق ڏئي ته اسان جي پڙهندڙن کي سڄي سنڌ هِن قسطوار سلسلي سان گهُمائي. آمين.
ڊاڪٽر اسد جمال پلي
عمرڪوٽ