باب چوٿون: ڪلچر
ڪلچر مان اسان جي مراد آهي هڪڙو مادي شين (Concretes) يا عنصرن (Elements) جو اهڙو سلسلو (Continuum) جيڪو هڪ طرف کان مادي ته ٻئي طرف کان تصوراتي هجي. ان جو دارومدار اهڃاڻوي طريقي (Symboling) تي هجي.
2- مقصد
ڪلچر جو مقصد آهي:
(1) انسان ذات جي زندگيءَ کي خطرن کان محفوظ ڪري، ان کي جٽادار بڻائڻ.
(2) انسان ذات جون ضرورتون پوريون ڪرڻ.
اهي ضرورتون هي آهن:
(1) جيڪي خارجي دنيا کي ڪم آڻڻ مان پوريون ڪري سگهجن ٿيون،
(2) اندريون ۽ نفسياتي ضرورتون،
(3) سماجي ضرورتون، ۽
(4) ماڻهوءَ کي هڪ طرف پنهنجي ماحول سان ڳنڍڻ ۽ ٻئي طرف ماڻهوءَ کي ماڻهوءَ سان ملائڻ واريون ضرورتون.
3- وجود
ڪلچر جو وجود انسان جي عملن تي دارومدار رکي ٿو. ان جي بقا ۽ مدد به ساڳئي طريقي سان ٿي سگهي ٿي. ڪلچر کي سرشتي (System) ۾ آڻڻ واري شيءِ خود فطرت (Nature) آهي، جنهن ڪلچر کي عام طريقو (General way or Comman way)، جوڙجڪ (Structure) ۽ ڪارڪردگي (Behaviour) ڏنا آهن، ان جوڙجڪ ۾ انساني جسماني جوڙجڪ ۽ ان جون صلاحيتون موجود آهن. ٻيءَ حالت ۾ ڪلچر جو وجود ممڪن ئي نه هو. (1)
4- حصا
ڪلچر ۾ جيڪي شيون شامل آهن، سي هيٺ ڏجن ٿيون:
واپرائڻ جي شين جا ڪي نمونا،
اوزار،
رواج، ۽
جسماني يا دماغي عادتون.
هي سڀ اهي شيون آهن، جيڪي انسان جي ضرورتن کي پورو ڪن ٿيون. (2)
2- ڪلچر ۾ جيڪي شيون شامل آهن، سي وڌيڪ هيٺ ڏجن ٿيون:
(1) ورثي ۾ مليل ملڪيت يا سامان،
(2) کاپي جون شيون،
(3) تڪنيڪي سلسلا،
(4) عمل،
(5) عادتون، ۽
(6) وٿون يا قدر- (3)
ڪلچر تنهنڪري اها حقيقت آهي
جنهن کي وسيلا هجن.
جنهن جي وجود جو مقصد انسان جون ضرورتون پوريون ڪرڻ هجي.
جنهن کي پنهنجو هڪ اهڙو طريقو هجي، جنهن سان هو انسان کي قابل بڻائي سگهي ٿو ته هو ماحول سان نباهه ڪري.
ڪلچر انسان کي وڍڪٽ جا اوزار مهيا ڪري ٿو.
ڪلچر انسان کي پنهجي بچاءَ لاءِ هٿيارن جي هڪ زرهه يا پاکر (Armour) عطا ڪري ٿو.
ڪلچر انسان کي چرپر (Mobility) ۽ رفتار (Speed) ڏئي ٿو، ته جيئن هو پنهنجي ماحول ۾ چري پري سگهي.(4)
5- دائرو
ڪلچر انسان جي ڪل موڙي ۽ پيدا ڪيل اپت (Creation) آهي. اها اپت انسان جي صلاحيت جو دائرو وڏو ڪري ٿي ۽ ان جي عمل جو دائرو به وڏو ڪري ٿي. اها انسان کي سوچ سمجهه جي گهرائي ۽ عقل جي ويڪرائي بخشي ٿي. اهي ڳالهيون اهي آهن، جيڪي جانورن ۾ ڪونه ٿيون لڀن. (5)
6- طريقا
علم الانسان (Anthropology) ڪلچر کي ٻن طريقن جي مدد سان پيش ڪري ٿو:
ارتقائي طريقو، ۽
تاريخي يا ڪلچري ميلاپ وارو طريقو.
پهريون طريقو ٻڌائي ٿو ته ڪلچر تمام گهڻا ٿي سگهن ٿا ۽ انهن مان هر هڪ مڪمل طور تي قائم رهڻ جهڙو آهي ( بشرطيڪ ارتقائي اصولن جي خيال کان قائم رهڻ جي لائق هجي يعني فطرت ان جو اتنخاب ڪيو هجي ۽ ان کي ”جوڳائتي بقا“ (Survival) جي اصول تي بقاءُ حاصل ٿيو هجي.)
ٻيو طريقو ڪلچر جي تاريخ واري خيال کان ڪلچر کي هڪ ۽ واحد ڪلچر ٿو سمجهي ۽ جدا جدا ڪلچرن جو وجود الڳ الڳ ۽ نرالو نه ٿو سمجهي. پر انهن کي هڪ ئي ڪلچر جي گهرائيءَ (Intensity) جا جدا جدا مرحلا ٿو سمجهي. ان خيال مطابق ڪلچر هڪٻئي ۾ گم ٿي وڃن ٿا ۽ گم ٿي سگهن ٿا. (6)
7- ڪلچر جي معنيٰ
ڪلچر جو لفظ انسان جي ڪل کوجنا يا اپت جي موڙيءَ جي لاءِ ڪم آندو ويندو آهي. اهڙيءَ حالت ۾ منڍ کان وٺي اڄ تائين ڪلچر انسان جي عملن جو هڪ نچوڙ آهي. ان جو مطلب هي آهي ته مادي، تصوراتي ۽ خيالي هر اها شيءِ، جا انسان پاڻ زندهه هئڻ واري حالت ۾ پيدا ڪئي آهي، سا ڪلچر جي تصور ۾ اچي ٿي. (7)
8- ڪلچرُ يا ڪلچرَ
ڪلچر هڪ اهڙو به ٿئي ٿو جنهن جا گهڻا ڪلچر به ٿين ٿا. (اهڙيءَ حالت ۾ جاگرافي جي پرواهه ڪرڻ کانسواءِ به ڪلچرُ يا ڪلچرَ قائم رهي سگهن ٿا.) پر باهمي ميل ميلاپ جي لاءِ واحد ٻوليءَ جو وجود ضروري آهي. پر اهو به تڏهن ضروري آهي جڏهن اعتقاد، مقاصد ۽ جذبا سڀ ساڳيا هجن ۽ اهي هڪ ئي طرز زندگيءَ ۾ شراڪت يا ڀائيچاري کي وڌائيندا هجن. ٻيءَ حالت ۾ باهمي ميل ميلاپ جو درجو محدود رهندو. (8)
9- ڪلچر ۾ واڌارو وٺڻ (Cultural Borrowing)
فقط اهي ئي شيون ٻئي ڪلچر وٽان وٺي سگهجن ٿيون، جن کي پنهنجي ڪلچر ۾ سمائي سگهجي، يا جن جي پاڻ وٽ کوٽ هجي. خاص ڪري هڪ سٺي سماجي تنظيم ۾ ته اڌارو يا نئون ڪلچر ٿڏجي ٿو وڃي يا ان جو سخت مقابلو ٿو ٿئي. ان ڪري اهڙي صورتحال ۾ ڪلچري ميلاپ (Cultural Fusion) جي رفتار تمام سست ٿي رهي. (9)
10- ڪلچري مواد جي تقسيم
(1) ٻولي.
(2) مادي شيون ۽ هٿيار يا اوزار (هن ۾ کاڌي پيتي جون شيون به شامل آهن.)
(3) آرٽ، پينٽنگ، ڊرائنگ، موسيقي ۽ شاعري.
(4) عبادتون، بيمار جي تيمارداري، لاش سان سلوڪ، سليقو، رسمون ۽ اعتقاد.
(5) خاندان ۽ سماجي طريقا.
(6) مائٽيءَ جي حيثيت.
(7) وراثت.
(8) سماجي تنظيم.
(9) راند روند يا وندر جو طريقو.
(10) دولت.
(11) اصلي ۽ خانداني خانگي زر ۽ مٽاسٽا جا معيار.
(12) واپار.
(13) سرڪار.
(14) سياسي نظام، قانوني ۽ عدالتي نظام، جنگ ۽ امن جا تصور. (10)
ڪلچري مواد جي اڃا وڌيڪ هڪ تقسيم به آهي، جنهن جي سري هيٺ ٻه طريقا اچن ٿا.
منطقي طريقو ۽
جمالياتي طريقو.
منطقي:
(الف) علم جي اها دولت، جنهن کي منطقي طريقن سان پرکيو وڃي.
(ب) وسيلا، جن کي تجربي سان پرکيو وڃي.
جمالياتي:
اهي شيون، جيڪي سماج کي ضابطي ۾ رکڻ لاءِ ڪم اچن ٿيون، جيئن جهنڊو امتيازي نشان، مذهبي احڪام، قانون، اهڃاڻ واريون شيون. (11)
11- جدا جدا ڪلچر
انساني معيارن تي انساني سماج جا اهي ذخيرا، جن جو تعلق هڪ طرف کان انساني سماج جي سموري (General) ۽ عام ڪلچر سان ڳنڍيل آهي، ۽ ٻئي طرف کان اهي پاڻ ممتاز ۽ جدا حيثيت جا مالڪ پڻ آهن، تن کي جدا جدا ڪلچر ٿو چئجي. (12)
12- ڪلچر جي خيال کان سنڌي سماج جي عمومي حيثيت
هن سري هيٺ هاڻي اسان لاءِ اهو ضروري آهي ته اسان پنهنجي سماج جي عملن جي انهن عمومي ڌارائن (General Postulates) جو ذڪر ڪريون، جيڪي اڳتي هلي اسان جي سماج جي سماجي ڪلچري ۽ ٻوليائي حيثيت کي وڌيڪ سمجهڻ ۾ مدد ڪن.
هن باري ۾ پڌرو هجي ته اسان جي سماج ۾ نئين پراڻي جو تصور هڪ ئي هڪ اچي ٿو، ڇو ته ويجهڙائي ۾ اسان جي سماج تي به ڪل قومي معيارن جو وڏو اثر پيو آهي ۽ ان ڪري اهو هاڻي تمام تيزيءَ سان وڌي ۽ بدلجي رهيو آهي. ان ڪري اسان پنهنجي سماج کي ”جهونو يا پراڻو“ سڏڻ سان گڏ اهو احساس به رکون ٿا ته اهو ڦري رهيو آهي ۽ نئون ٿي رهيو آهي.
حوالا
Lesile, A. White: “The Evolution of Culture”, p. 3.
“Encyclopaedia of Social Sciences”, General Editor R. A. Edwin Seligman, Asstt: Editor- Johenson. Vol. 13 (Chapter on Culture).
Ibid, p. 622.
Ibid, p. 625.
Ibid, p. 625.
Ibid, p. 626.
Franz Boas: “Race Language and Culture”, The Free Press, N. Y. Paper back Edition, 1966, p. 140.
Ibid, p. 141.
Ibid, p. 143.
Clerk Wissler: “Man and Culture”, J. v. Crowell Co, New York, 1923, p. 74.
James. W. Woodard: “American Classification of Culture” in “American Sociological Review”, of “Academy of Sciences”, 1936, (New York).
Paul p. Horton and Chester L. Hunt: “Sociology”, Mc- Graw Hill Book Compangy, New York, 1946, p. 46.