باب اٺون : يادگار واقعا
علائقو ساڳيو هو. اسان رات وڃي اڳتي گذاري. صبح جو سفر شروع ڪيوسين. رستو هو، جنهن تان ڪنهن ڪنهن مهل لوڊگاڏيون يا جيپون پڻ پيون لنگهنديون هيون. پر هو جبل جو ڪچو رستو. هڪ جاءِ تي ڏٺوسين ته پوري هڪ فوٽ جو ڪارو ڀٽون (وِڇُون) رستي تي پيو آهي. پر کيس ڪا گاڏي ماري ويئي هئي. اسان پنهنجي زندگيءَ ۾ هيڏو سارو ڀٽون ڪڏهن به ڪو نه ڏٺو هو. ڏاڍو خطرناڪ ڀٽون هو. ماڻهوءَ کي ته ڌڪ سان ئي پورو ڪري ڇڏي ها!
ڪٿي ڪٿي اهڙو به علائقو هوندو هو جو رات جو آرام ڪرڻ لاءِ اُن ڀيڻيءَ کي هٿن سان سندري هموار ڪندا هئاسين. اونڌاهيءَ ۾ زمين سندرڻ مهل جڏهن پٿريون هڪ ٻئي سان ٽڪرائبيون هيون، ته منجهانئن باهه جون چڻنگون نڪرنديون هيون. اسان جيڪو ٻڌندا هئاسين ته پراڻي دؤر جا ماڻهو پٿرن کي گسائي باهه ٻارينداهئا. تنهن حقيقت جو عملي مظاهرو ڏٺوسين
هڪڙي رات هڪڙي اهڙي جاءِ تي وڃي ترسياسين، جتي چئن ئي طرفن کان واريءَ جون ڀٽون هيون ۽ وچ ۾ پيالي وانگر کڏ هئي. ان کڏ ۾ ستا پيا هئاسين. ڀولڙا اسان جو اٽو ۽ کجور چورائي کڻي ويندا هئا. پوءِ هڪڙي بدوءَ اسان کي ڏسَ ڏنو ته باهه جو مچ ٻاريندا ته ڪا به بلا اوهان کي ويجهو ڪا نه ايندي. سو اسان به ان کڏ ۾ باهه ٻاري ستا پيا هئاسين. هڪڙو ڀولڙو جڏهن هڪڙي ڀِٽَ تي چڙهي آيو ۽ جڏهن باهه جي مچ تي نظر پيس ته وٺي ايڏي ته دانهن ڪيائين، جو اسين سڀئي هڪدم اٿي ويهي رهياسين. ان واقعي مان اسان سبق سکي ورتو. پوءِ جتي به جانورن جو خطرو هوندو هو، اتي باهه جو مچ ٻاري پوءِ سمهنداهئاسين.
شور بندر تان اسان سڀني حاجين ملي جُلي هڪڙي لانچ ڀاڙي تي ڪئي. هر هڪ ماڻهو جو ڪرايو 80 روپيه طئي ڪيو ويو. رستي ۾ هڪڙو ننڍڙو بندر آيو. مون کي ان بندر جو نالو ياد ڪونهي رهيو. پر اتي ڪو به وڏو جهاز يا لانچ بيٺل مونکي نظر ڪانه آئي. باقي ننڍا ننڍا گهاڙيٽا بيٺل هئا. هتي جبل ۾ سمنڊ جون ڇاڙون ۽ نارا گهڻو اندر تائين هليا ٿي ويا. جتي چقمق موجود هئي. تنهن ڪري انهن نارن ۽ ڇاڙونِ ۾ رڳو ڪا ٻار جي ٻنڌڻن سان ٻڌل گهاڙيٽا مڇي مارڻ ويندا هئا. اسان جي لانچ به بندر کان گهڻو پري تڙ ڪري ناتاري لڳائي. ان بندر تان پيئڻ لاءِ پاڻي ۽ ڪاٺيون کڻڻيون هيون ۽ اسانکي ناکئي اهو به چيو ته جنهن به ماڻهوءَ کي سامان وٺڻو هجي ته هتي دوڪان وغيره موجود آهن. آئون ۽ ٻيا حاجي، جن کي سامان وٺڻو هو، لهي پياسين. هڪ دوڪان تي آياسين. اڃا مون عربي ڪا نه سکي هئي، پر ڪجهه شين جانالا اينداهئا. دوڪان وارو سمجهيويو ته آئون اتي موجود حاجين جو اڳواڻ آهيان. سو مونکي سڏي آسڻ تي ويهاريو. مون ڪجهه شين جا نالا ورتا، جيڪي مون سکيا هئا. مثال طور ماچيس معنيٰ ”فل فل احمر“، مريون يا ڪارا مرچ معنيٰ ”فل فل اسد“، کير معنيٰ ”لبن“، ڦودنون معنيٰ ”نعنع“، ڀَتِ معنيٰ ”رَز“، ماني معنيٰ ”لُقمَه“، مڇي معنيٰ ”سَهَڪ“ يا ”حوت“، رستو معنيٰ ”طريق“، مَٽِ معنيٰ ”خُم“، پاڻي معنيٰ ”مويا يا ماءِ“، بصر معنيٰ ”بصل“، ٿوم معنيٰ ”ثوم“... اهڙي طرح ڪجهه نالا ياد ڪيائم. باقي جن شين جا نالا نٿي آيا، ته انهن تي هٿ رکي اشاري سان کين سمجهائڻو ٿي پيو. دوڪان واري مونکي آسڻ تي ويهاري، مونکان خبرون چارون پڇيون. جيڪي مون کيس سنڌي، اردو ۽ اشارن جي زبان سان ٻڌايون. ڪجهه سمجهيائين ڪجه ڪو نه سمجهيائين. دوڪان واري سندس نوڪر کي ڪجهه سمجهائي گهرموڪليو. مون کي سمجهه ۾ ڪو نه آيو ته نوڪر کي ڇا چيو هئائين. اسان کي ڳچ دير ٿي ويئي هئي، سو لانچ واري نياپو موڪليو ته جلد پهچو. ايتري ۾ نوڪر ڦڙهن جي ٺهيل ٻن پليٽن ۾ هڪ وڏي سِپَ جي ٻچي جي گوشت جو ٻيرو کڻي آيو ۽ دوڪان واري اهو سِپَ جو ٻچو مونکي تحفي طور ٿي ڏنو. جڏهن مون ڏٺو ته پليٽن ۾ سُتيءَ جو ٻچو پيل آهي. تڏهن مون اُهو وٺڻ کان انڪار ڪيو. دوڪان واري عربيءَ ۾ ته ان شيءِ جي تمام گهڻي واکاڻ ڪئي، پر جيئن ته اُها شيءِ اسان جي فرقي ۾ کائڻ جائز ڪانه هئي، تنهنڪري مون اُها شيءِ ڪا نه ورتي. باقي شافعي فرقي ۾ اُها شيءِ کائڻ جائز هئي ۽ اسين حنفي فرقي جا هئاسين.
هڪ ڀيري هوائي جهاز جي حادثي کان ذري گهٽ بچي ويو هوس. شيخ عثمان شهر ۾ رهندو هوس. اتي جي مسجد ۾ ترسيل هوس. اتان کان بس ۾ سوار ٿي عدن جي شهر ۾ مزوري ڪرڻ ويندو هوس. شيخ عثمان شهر ۽ عدن شهر جي وچ ۾ هوائي اڏو هو. جتان اڪثر فوجي جهاز اڏام ڪندا هئا. هڪ ڏينهن بس مونکان نڪري ويئي. پوءِ لوڊ گاڏيءَ ۾ سوار ٿي اچي هوائي اڏي وٽ لٿس. مون کي اِها خبر ڪانه هئي ته ڪو جهاز لهڻ جي گهنٽي وڄي ويئي آهي ۽ نه وري ڪنهن مونکي منع ڪئي ته اڳيان نه وڃ. رستي جا ٻه گيٽ هئا، هڪڙو اتر کان ۽ ٻيو ڏکڻ کان. جتان لوڊيون ۽ بسون لنگهنديون هيون، پر ان ڏينهن آئون اڪيلو پنڌ وڃي رهيو هوس ته اوچتو هڪ گهنٽيءَ جو آواز منهنجي ڪن ۾ پهتو. ڏسان ته ڪاري رنگ جا ٻه جهاز اچي اتي لٿا. مون ڊوڙ پاتي ۽ اڳتي نڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پر جهاز هڪ اتر طرف کان ۽ ٻيو ڏکڻ طرفان پنهنجو پنهنجو رستو وٺيو پئي آيا. منهنجو خيال هو ته آئون اڳتي نڪري ويندس. پر ڏکڻ طرفان ايندڙ جهاز جي پَکَ کان آئون صرف هڪ فوٽ جي وٿيءَ تان بچي ويس. پر پوءِ به ان جي تيز هوا جي ڪري آئون پٽ تي ڪِري پيس. پر مرڻ کان بچي ويس. پوءِ اتان هلي مزوريءَ واري جاءِ تي آيس. دروازا ڪي آٽوميٽڪ هئا. پاڻيهي کلندا ۽ بند ٿيندا هئا. اتي ڪو ماڻهو موجود ڪو نه هو.
منهنجي رفيق حاجي صالح سوڍائيءَ کي اڪثر سِيءَ سان بخار ايندو هو. جهنگ ۽ جبل ۾ گس هلندي ڊاڪٽر ڪٿان اچي؟ ۽ دوا گوريون ڪٿان اچن؟ حاجي صالح سوڍائي اسان کي چوندو هو ته ٻه ڄڻا مون تي چڙهي ويهن. اسان مان ٻه ڄڻا ان تي چڙهي ويهندا هئا. ٿوري دير ۾ کيس پگهر اچي ويندو هو ۽ بخار لهي ويندو هو. اِهو ئي سندس علاج هو.
يمن جي حد هئي. لهيج شهر کان اڳتي بارڊر تي پوليس ڪاٺ لڳايو ويٺي هئي. اسين اُنهيءَ ڪاٺ جي اتر طرف کان جبلن مان ڦري اچي رستي تي چڙهيا هئاسين. رستو ڪچو هو، پر لوڊ گاڏيون هلنديون هيون. ٻن ڏينهن جو سفر ڪري، رستي کان ٿورو اتر طرف هڪڙي ڳوٺ ۾ اچي پهتاسين. ڳوٺ جي ڏکڻ ۾ جبل جي هڪڙي ٽڪريءَ تي هڪڙو اڪيلو گهر هو. اتي ڪجهه وڻ به هئا. اسان خيال ڪيو ته رات انهن وڻن هيٺان گذارجي. وڻن هيٺان نئين جو پيٽ هو، جنهن ۾ ننڍڙيون ننڍڙيون کوهريون هيون، جو ماڻهو ويهي هٿ سان ئي پاڻي ڀري وٺي، باقي گهر وغيره مٿي جبل تي هئا. جن وڻن هيٺ اسين ترسيا هئاسين، سي اُن اڪيلي گهر واري ماڻهوءَ جا پوکيل هئا ۽ زمين به سندس هئي. ان اڪيلي گهر ۾ اهو ماڻهو به اڪيلو رهندو هو. ٻيو ڪو به ٻار ٻچو ڪو نه ٿي ڏسڻ ۾ آيو. گهر جي اڳيان هڪ مادي گڏهه ٻڌل هئي. جڏهن اسان انهن وڻن هيٺ اچي لڏو لاٿو، تڏهن اُن گهر جو مالڪ، جيڪو تمام قدآور ۽ ٿلهو متارو هو، سو اسان سان ملڻ آيو. هاڻي آئون اڌو گابري عربي ڳالهائي ۽ سمجهي سگهندو هوس. اُن بُدوءَ سان منهنجي ڪجهه ڪچهري ٿي. هُن چيو ته ر ات جي ماني آئون توهان کي کارايان ها، پر ماني ٽِڪِي ڪرڻ وارو ڪير به ڪونهي. سو آئون وڃي پنهنجي لاءِ ڪو لولو پچائي کائي، پوٰ اچي ٿو توهان سان ڪچهري ڪريان. اسان به ماني تيار ڪري کائي ويٺاسين ته هو بدو آيو. ڪجهه ڳالهيون سمجهه ۾ آيون ۽ ڪجهه ڪو نه آيون، پر ڪچهري هلندي رهي. اُن همراه جو نالو ’وَهِيب‘ هو. مون کائونس سندس اڪيلي گهر ۾ اڪيلي سر رهڻ جو سبب پڇيو. ته هن ٻڌايو ته هِن ڳوٺ ۾ منهنجا مٽ مائٽ رهن ٿا. مون کي ٻه شاديون به ڪرايون هئائون. پر منهنجي ”آلَتَ“ (مردانو جنسي عضوو) تمام ڊگهي هئڻ ڪري، ٻنهي زالن کي نقصان رسيو ۽ بنا اولاد جي ئي گذاري ويون. پوءِ مون کي راڄ مان ڪنهن به سڱ ڪو نه ٿي ڏنو. تنهنڪري آئون ڪاوڙجي، ڳوٺ ڇڏي پنهنجي زمين ۾ اچي گهر اڏي ويٺو آهيان. ٻيرين جا وڻ پکيا اٿم ۽ جوئر ۽ مڪائي به پوکيندو آهيان. جنهن مان سالياني چڱي خاصي آمدني ٿيندي آهي. باقي پنهنجي جنسي خواهش جي پورائي لاءِ هيءَ مادي گڏهه موجود آهي. راڄ مان مون ڏانهن ڪير به ڪو نه ايندو آهي. بس اڪيلي سر ئي زندگي پيو گذاريان. اُهو بدو ڪچهري ڪري واپس هليو ويو. اسان ڏٺو ته سندس گهر ۾ کٽ به موجود ڪا نه هئي. هڪڙي پيهي ٺهيل هئي، جنهن تي گرمين ۾ سمهندو هو. اسان کي اچي ڊپ ٿيو ته متان نه هيءَ بلا رات جو اسان سان نه اچي ٽڪري. خير ٻيا ته پوڙها هئا، پر آئون نوجوان ۽ خوبصورت هوس. سو مون کي اچي پنهنجي ڊپ ورايو. ٿوري دير بعد اسين ماٺ ميٺ ۽ چپ چپات ۾ لڏو کڻي اچي رستي تي چڙهياسين ۽ تقريباً چار پنج فرلانگ اڳتي وڃي، پوءِ لڪي رات گذاري سين.
صبح جو اُٿي پنڌ پياسين. اڳيان هڪڙو تمام وڏو جبل هو. جنهن جي ڪناري سان هڪڙو ڳوٺ هو. ان جبل جو پاڇو ايترو ته گهرو هو اسين ڀلجي پياسين ۽ منجهند کي شام سمجهي ويٺاسين. اسان مسجد ۾ وڃي وچين نماز پڙهي ۽ اسان سمجهيو ته اڳين جي نماز اسان کان قضا ٿي ويئي هئي. جڏهن ته ڳوٺ وارن اچي اڳين نماز ادا ڪئي. وري جڏهن ڳوٺاڻان وچين نماز پڙهڻ آيا ته اسان سمجهيو ته سانجهي نماز پڙهڻ آيا آهن. پوءِ جڏهن هنن مغرب جي نماز پڙهي، تڏهن مون پيش امام کان پڇيو ته هن وضاحت ڪئي ته هيءُ جبل تمام گهڻو اوچو آهي، جنهن جي ڪري سج سندس پٺيان لڪي ٿو وڃي. پر اسين هميشه جا هتي ويٺل آهيون ۽ اسان کي وقت سنڀاليل آهن. اوهان ڀلجي ويا آهيو. رات جي ماني اسان کي ڳوٺاڻن کارائي هئي.
سعودي عرب جو علائقو هو ۽ ”في الارض“ شهر هو. پنجاب جي علائقي جا به پيادل حاجي هئا. تن ڪرايي تي لوڊ گاڏي ڪئي هئي. جڏهن ته پيادل هلڻ وارن لاءِ ٻن ڏينهن جو ”بر“ هو. پر معنيٰ ته ٻن ڏينهن جي سفر ۾ ڪٿي به نه پاڻي هوندو ۽ نه ئي ماڻهن جي آبادي هوندي. بلائون ۽ جهنگ هوندو. پر جيڪڏهن لوڊ گاڏيءَ جي رستي تان هلجي ته ڦيري جو ڇهن يا ستن ڏينهن جو پنڌ هو. اسين ’في الارض‘ شهر ۾ ترسيل هئاسين، جو پنجابين واري لوڊگاڏي به اچي پهتي. هنن ڪجهه کاڌي پيتي جون شيون خريد ڪيون ۽ وري گاڏيءَ ۾ سوار ٿي روانا ٿي ويا. گاڏي وڃڻ کان ٿورڙو اڳ ۾ اوچتو هڪڙي نوجوان ۽ خوبصورت ڇوڪريءَ کي ضرور حاجت لاءِ جهنگ ڏانهن وڃڻو پئجي ويو. هوءَ ٿورو پرڀرو وڃي ويٺي. پر ڊرائيور جي تڪڙ سبب گاڏي رواني ٿي ويئي. جڏهن ڇوڪري فارغ ٿي موٽي ته گاڏي نه ڏسي اچي روئڻ لڳي. ڪافي ماڻهو ته گڏ ٿي ويا، پر نه ڇوڪري عربي ٻولي سمجهي ۽ نه ئي ماڻهو پنجابي سمجهن. ماڻهن جو ميڙ ڏسي اسين ته اچي ويجها ٿياسين ته خبر پيئي ته ڇوڪري مائٽن لاءِ روئي رهي هئي. مون ڇوڪريءَ سان اردوءَ ۾ ڳالهايو. پر هوءَ پنجابيءَ کانسواءِ ٻي ڪا به ٻولي ڪانه ڄاڻندي هئي. پر آئون مڙيئي پنجابيءَ مان ڪجهه مطلب ڪڍي وٺندو هوس. ڇوڪريءَ سڄي حقيقت ڪري ٻڌائي. مون کيس دلداري ڏني ته تون ڪو فڪر نه ڪر. اسين توکي تنهنجي مائٽن وٽ پهچائينداسين. ڇوڪريءَ روئي اچي منهنجي چيلهه ۾ ڀاڪر پاتا. محمد سوداگر پڇيو ته ڇا ماجرا آهي. مون کيس سڄي حقيقت ڪري ٻڌائي. محمد سوداگر چيو ته تون ڇوڪريءَ کي سنڀال ته آئون اسان جي پاڙي مان شيخ کان جيپ وٺيو ٿو اچان. ۽ هو ڊرائيور سميت جيپ وٺي آيو ۽ اسين ڇوڪريءَ کي جيپ ۾ سوار ڪري روانا ٿياسين. اُها لوڊ گاڏي 12، 15 ميل کن سفر ڪري هڪڙي ڳوٺ وٽ پهتي هئي. اتي مائٽن ڇوڪريءَ کي ساريو. هاڻي ڊرائيور سان ڇڪتاڻ ٿي پيئي. مائٽ چون ته واپس هل ته ڇوڪريءَ کي کڻي اچون. منجهن روڄ راڙو لڳو پيو هو. ڊرائيور چيو ته غلطي توهان جي آهي. واپس هلڻ سان اوٽ موٽ 25، 30 ميلن جو تيل سڙندو، تنهن جو ڀاڙو الڳ ڏيو ته پوءِ هلان. هو اڃا انهيءَ ئي ڇڪتاڻ ۾ هئا، تيستائين اسين ڇوڪريءَ کي کڻي وڃي پهتاسين. ڇوڪري مائٽن سان ملي خوش ٿي. ڇوڪريءَ جا مائٽ اسان جي پيرن تي ڪريو پون. اسان جا ٿورا مڃيائون. اُهي ديرا غازي خان جا جاٽ قبيلي جا هئا. جيپ جي تيل جا پئسه ڏيڻ لڳا. پر محمد سوداگر ڪو نه ورتا. پوءِ اسين واپس ٿياسين ۽ لوڊگاڏي اڳتي رواني ٿي.
هڪ ڏينهن حرم پاڪ ۾ جماعت سان نماز پڙهي، پيش امام جي دعا بعد آئوننفل پڙهي رهيو هوس. جيئن ئي آئون سجدي ويس، تيئن هڪ مصر جو حاجي سڳورو، جنهن جون نگاهون شايد اڳتي هيون، سو منهنجي ڪنڌ تي پير رکي اچي بيهي رهيو. مڙس پهلوان ۽ زورائتو هو، سو مرڳو منهنجو ساهه ٿي گهٽيو. خير هُنَ پير ته هڪدم کڻي ورتو. پر اتي ئي بيهي رهيو. مون نفل پڙهي پورو ڪيو ۽ سلام واريم ته هو حاجي صاحب منهنجي پيرن تي هٿ رکي معافي گهرڻ لڳو ۽ مون به کيس معاف ڪري ڇڏيو.
بحرين کان لانچ ۾ سوار ٿي ايران جي حد ۾ آياسين. هڪ جاءِ تي لانچ پاڻي کڻڻ لاءِ تڙ ڪري بيٺل هئي ته فوج جي بحري جهاز اسان کي ڏسي ورتو. تنهن هڪدم سائرن وڄايا. جهاز ته وڏي پاڻيءَ ۾ بيهي رهيو، پر ننڍيون ٻه لانچون هيٺ پاڻي ۾ لاٿائون. جن ۾ اٺ اٺ کن فوجي هٿيار بند هئا، جن جو رابطو وڏي جهاز سان هو. ننڍين لانچن اسان وٽ پهچي پهريائين لانچ جي تلاشي ورتي. تنهن کان پوءِ اسان کان خبرون چارون پڇيائون. اسان کين خبرون به ٻڌايون ۽ اجازت ناما به ڏيکاريا. پوءِ هو اسان کي ڇڏي واپس هليا ويا.
هڪ ڏينهن حرم پاڪ، مڪي شريف ۾ جمع جي نماز پڙهي فارغ ٿياسين ته اعلان ڪيو ويو ته اڄ قاضي صاحب فتويٰ ڏني آهي ته جمع نماز بعد ”سنگسار“ ڪيو ويندو. پر اِها خبر پئجي ڪانه سگهي ته ڪٿي ٿيندو. صفا ۽ مروه جي هيٺين طبقي ۾ جتي اسين ڊوڙون پائيندا هئاسين، اتي ڪافي ماڻهو گڏ ٿي ويا هئا. اسين به اچي اتي بيٺاسين. اوڀر طرف کان هڪ فوجي گاڏي روهڙو کڻي آئي، جنهن جو هڪڙو هڪڙو پٿر لڳ ڀڳ اڌ ڪلو جوهو. گڏاي پٿر لاهي هلي ويئي. تنهن کان پوءِ فوج جا جوان آيا، جيڪي به پنجاهه کن هئا. تن اچي ماڻهن کي هٽائي ڪجهه جاءِ خالي ڪرائي ۽ ماڻهن کي سنڀالي بيهي رهيا. رش تمام گهڻي وڌي ويئي هئي. ايتري ۾ هڪ فوجي فادر جيپ ۾ فوجي وردي پاتل فوجين هڪڙي عورت ۽ هڪڙي مرد کي آنڌو. ٻئي ڏسڻ ۾ جوان هئا. انهن کي آڻي روهڙي وٽ لاٿائون. انهن کي هٿن ۽ پيرن ۾ هٿ ڪڙيون ۽ پير ڪڙيون پيل ڪو نه هيون. پر رسن سان ٻڌل هئا. روهري کان ٿورو پرڀرو، ڪو ڪپڙو هويا ٽال پتري هئي، سا وڇائي ويئي. اُن تي ٻنهي کي گڏي بيهاريو ويو. هڪڙو هٿ عورت جو آزاد هو ۽ هڪڙو هٿ مرد جو آزاد هو. پوءِ سندن مُنهن تي ڪارا نقاب پاتا ويا. ايتري ۾ پنج ست فوجي، جن کي ڪاري رنگ جا ڪپڙا پاتل هئا ۽ سندن چهرا ايترا ته ڀيانڪ هئا، جو سندن مُنهن ۾ نهارڻو ئي ڪو نه هو، سي آيا ۽ اچي روهڙي وٽ بيٺا. ڏسڻ وارن ماڻهن جي هجوم ۾ عورتون پڻ هيون. ٿي سگهي ٿو ته حاجياڻيون به هجن ته جوابدارن جون ڀينرون ۽ مائرون به هجن ۽ عزيزياڻيون به هجن، ته مخالف به هجن. ڪارروائيءَ کان اڳ ۾ ڇت جي ڪُنڊي ۾ رسو قابو ڪري ٻڌائون. جيڪي هٿ آزاد هئا، تن کي مٿي ڪرڻ جو حڪم ڏنائون. بغلن کان رسو سرڪرڻ وانگر ٻڌائون ته جيئن ماڻهو هيٺ ڪري نه پوي، پر اُڀو ئي بيٺو رهي. پوءِ جوابدارن کي حڪم مليو ته هڪڙو هٿ مٿي ڪري، ان جي شاهد آڱر مٿي ڪريو. انهن آڱريون مٿي ڪيون. ڪارن ڪپڙن پاتل فوجين ماڻهن کي چيو ته ”الله اڪبر، الله اڪبر“ چوندا وڃو ۽ پاڻ پٿر هڻڻ شروع ڪيائون. هڪڙو به پٿر نٿي گُٿو. هو الله اڪبر چوندا پٿر هڻندا رهيا. ايترو ته تيز وسڪارو ڪيائون جو جوابدارن جون دانهون به ٻڌڻ ۾ نٿي آيون. گهڻا ماڻهو ته توبه توبه ڪري ڀڄي ويا ۽ گهڻا رُنا پئي. گهڻن چيو ته صحيح انصاف ٿيو آهي. جڏهن جلادن سمجهيو ته جوابدار هاڻي مري چڪا آهن، تڏهن اُهي لاش ۽ رت لڳل پٿريون ۽ وڇايل ڪپڙو گاڏيءَ ۾ وجهي کڻي ويا. باقي بچيل روهڙي اتي ئي پيئي هئي، جيستائين اسين اتي هئاسين. اهڙو ٻيو ڪو واقعو اسان جي روبرو ڪو نه ٿيو. هن اکين ڏٺي واقعي ۾ حاجي صالح سوڍائي مون سين ڪٺي هو.
مديني شريف ۾ ”جنت البقيه“ قبرستان يا ٻين زيارتن جي لاءِ اسين مسجد نبويءَ جي ’بابِ جبرئيل‘ وٽان ٻڍڙي ايوب انصاريءَ کي گهران اچي سڏ ڪندا هئاسين. هو اسان کي مختلف زيارتون ڪرائيندو هو ۽ واپسيءَ تي اسين کيس خرچي ڏيندا هئاسين. جبل احد جي ڀرسان حضور سائينصه جن جي چاچي امير حمزي جي قبر تي به وياسين. قبرستان کي ڪا به ديوار وعيره ڪا نه هئي. البت پاڻيءَ جو هڪ چشمو هو، جيڪو قبرستان جي وچ ۾ هو. هڪڙي وڏي چورس هودي ٺهيل هئي. جنهن ۾ ماڻهو وهنجي رهيا هئا. پر اسان ان ۾ ڪو نه وهنتاسون. اسان کي اُهو ئي ٻڍڙو ايوب انصاري قربن جي سڃاڻپ ۽ زيارت ڪرائيندو پئي هليو. جهڙوڪر اسان جو معلم اُهو هو. باقي سجده واري جبل ڏانهن اسان کي پوليس ڪو نه ڇڏيو. اسان جي زيارتن جو ٽائيم صبح کان وٺي اڳين نماز تائين هوندو هو. اڳين نماز اسين مسجد نبويءَ ۾ پڙهندا هئاسون.
اسين حج پڙهڻ لاءِ 1956ع ۾ ويا هئاسين. ان وقت آئون عاقل ۽ بالغ ته هوس. پر منهنجو سمورو وقت يتيميءَ ۾ گذريو هو. مون کي نڪا ڄاڻ سياست جي باري ۾ هئي ۽ نه ئي ڪو ايترو شعور هو ته ڪو اڳتي هلي ليکڪ ٿيان. تنهنڪري تمام گهڻين ڳالهين، واقعن ۽ وارداتن جا تفصيل وسري ويا آهن. اُن وقت سعودي عرب جو باشاهه شاهه سعود بن عبدالعزيز هو. اتفاق سان سندس ڪار جي هيٺان اچي هڪڙو عرب ڇوڪرو چيڀاٽجي مري ويو هو. اهو فيصلو قاضي صاحب وٽ اچي پهتو. قاضي صاحب فتويٰ ڏيئي ڇڏي ته خون جو بدلو خون آهي. يا شاه سعود وڃي ڇوڪري جي ماءُ ۽ پيءُ کان خون بخش ڪرائي. پوءِ ٻڌڻ ۾ آيو ته شاهه سعود پاڻ وڃي مائٽن کان ڇوڪر جو خون معاف ڪرايو. اُهو واقعو اسان جي حج پڙهڻ دوران ٿيو هو.
يمن جي حدن ۾ حضرت اويس قرنيرضه جي زيارت لاءِ آيا هئاسون. نواب شاه، مصر جي واهي (کوه) جا مير بحر، اڳواڻ ۽ ٻيا به گهڻا حاجي موجود هئا. اندازاً سٺ ستر حاجي ٻارن ٻچن سان ترسيل هئا. ڪچهريءَ ۾ مون ويٺي کل ڀوڳ ۽ مذاق ٻڌايا. اتي نواب شاهه جي حاجين چيو ته اڄ تون اسان کي هاٿي ٿي ڏيکار. گهڻو زور حاجياڻين ڪيو ته آئون به انڪار ڪري ڪو نه سگهيس. اتي ٻي ته ڪا شيءِ ڪا نه هئي، باقي ٻاجهر جا ڪانا هئا. جنهن ڳوٺ جي ويجهو اسين ترسيل هئاسين، اتي ٻئي ڳوٺ جا رائفلن سان ٻه مهمان به آيل هئا، سي به موجود هئا. آئون هڪڙو ماڻهو پاڻ سان وٺي ٻاجهر جي ڪانن وٽ آيس. پوءِ جيئن آئون چوندو ويس، تيئن اهو ماڻهو مون کي ڪانا ٻڌندي ويو. اهڙي طريقي سان، جو هاٿي تيار ٿي قافلي وٽ پهچي ويو. هاٿيءَ کي ڏسي اتي سڀ ويٺل ماڻهو رڙيون ڪري ڀڄي ويا. ٻيا ته ٻيا، پر رائفلن واراٻڄڻا به بُنڊ ڀٽائي ڀڄي ويا. پوءِ ته هجن کلون! اسين جبلن، جهنگن ۽ برن جو ڏکيو پيادل سفر به اهڙين کِلِن ۽ ڀوڳن ڪندي طئي ڪندا هئاسين.
يمن جي حڪومت ۾ ”حديده“ شهر کي باقي ٿورو پنڌ هو. سج لهڻ ۾ به باقي ٿوري دير هئي. تيستائين اوڀر طرف کان آسمان تي اوچتو ڪار ٿي ويئي ۽ ڏسندي ئي ڏسندي کنوڻين ۽ گوڙين سان زبردست وسڪارو شروع ٿي ويو. سڀ ڪو اڪيلو اڪيلو، ڪنهن ٿوهر جو پاسو ورتو ته ڪنهن کِپَ جو اجهو ورتو. اهڙي ته هوا لڳي جو رڳو سُوسٽ هجن. سردي اهڙي جو سيءَ کان ڪنهن جو وات ئي نه پيو کُلي جو کڻي ڪير ڪنهن کي سڏ ڪري ڪٺي ٿئي. سو جنهن کي جتي آيو، اتي ئي ويهي رهيو. رات پوڻ کانپوءِ مينهن جهليو. اُن جبل تي ڪنڊن جا ٻُوٽا ڪڻڪ جي سنگن وانگر اهڙا ته گهاٽا هئا جو ماڻهو هلي نه پيو سگهي. پر برسات جي ڪري اهڙا ته نرم ٿي ويا جو مون اُهي ٻوٽا هٿن سان پٽي، سمهڻ لاءِ زمين آجي ڪئي. نماز پڙهي، انهن آلن ڪپڙن سان ئي سمهي پياسين. رات جي گهُور اونڌاهيءَ ۾ هڪ ٻئي سان ملي ڪو نه سگهياسين. جيڪو جتي هو، اتي ئي سمهي پيو. آئون به پنهنجاڪپڙا نپوڙي، وري پائي مٿان ڪمبل اوڍي سمهي پيس. ڪجهه دير بعد بدن جي گرمائش تي آلاڪپڙا به محسوس ڪو نه پئي ٿيا. آرام اچي ويو. صبح جو اٿي فجر جي نماز پڙهي، پوءِ وڃي هڪ ٻئي کي ڳولي لڌوسين ۽ وري سفر جي تياري ڪئي سين. شام جو حديده شهر ۾ پهتاسين. هتي هنداڻا آس پاس ۾ جام هئا.
يمن جي طعز شهر کان اڳتي روانا ٿيا هئاسين. جبلن جي وچان هڪڙي نئي هئي ۽ ان ۾ پاڻي موجود هو. ٿورو ٿورو وهيو پئي. شايد ڪي چشما اُن واديءَ ۾ موجود هئا. اتي جي ماڻهن ٻنا هڻي، ٻاريون ٺاهي، پاڻيءَ جي روڪ ڪري ان ۾ سارين جي ٻيجاري جي وهير پئي ڪئي. پر تمام ٿلهي مَرانهن، سا به فوٽ فوٽ تي پري پري ٿي هنيائون. مون کانئن هڪ گُراڙو وٺي سنڌ واري سنهي ۽ گهاٽي وهير ڪري ڏيکاري. هڪڙي بُدوءَ عربيءَ ۾ ڪجهه چئي مون واري ڪيل وهير ڪڍي، وري سندن وهير ڪرڻ لڳو. سڄي سفر ۾ سارين جي پوک مون فقط اُتي ئي ڏٺي هئي.
اسان جڏهن سفر تي هلندا هئاسين ته ڪٿي ڪٿي ڪو علائقو بنا جبل جي وارياسو ۽ سنئين زمين وارو هوندو هو، نه ته گهڻو ڪري جابلو علائقو هوندو هو. ڪٿي جبلن جي ڀرسان گرمي تمام گهڻي هوندي هئي. ڪٿي ترات جو اهڙو سيءُ پوندو هو جو ڏند پيا وڄندا هئا. جبل ڪٿي سرد ته ڪٿي گرم هوندا هئا. ڪٿي ته آسرا لئيءَ جا تمام ڊگها وڻ بيٺل هوندا هئا،پر شينهن جي ڊپ کان اوڏانهنڪير به ڪو نه ويندو هو. اسين ته اتان به نڪري ويندا هئاسين. ڇو تاتان پنڌ ويجهو هوندو هو. جيڪڏهن ڊپ ٿا ڪريون ته ڦيري ۾ چار ڏينهن وڌيڪ ٿا پنڌ ۾ لڳن. ائين به ڪو نه هو تڪو بدو اتان لنگهندا ئي ڪو نه هئا. اُهي بلڪل لنگهندا هئا، پر وٽن رائفلون هونديون هيون. وڻ کي اُنڪري ڪو نه وڍيندا هئا، جو ٺڪاءُ تي متان نه شينهن اچي نڪري. اسان سين ته رائفلون الله تعاليٰ جون هيون. باقي خالي هٿ ۽ بانٺا هئا ۽ الله تعاليٰ تي توڪل ۽ ڀروسو هوندو هو. بچائڻ وارو به اُهو ئي آهي.
اسان کي سفر ۾ اهڙيون ٻيون به کوڙ ساريون حقيقتون سامهون آيون. پر گهڻيون وسري ويون آهن. بهرحال، ٿلهي ليکي منهنجي پيادل حج سفر جو گهڻو احوال مٿي اچي چڪو آهي. ڪيئن آهي؟ ڪهڙو آهي؟ بس اِهو ئي آهي. ان جي اهميت ڪهڙي ۽ ڪيتري آهي؟ اُها ڪٿ ڪرڻ پڙهندڙن جو ڪم آهي.
*