لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

ٻول جو بُڻ

هي ڪتاب سنڌي ٻولي جي حوالي سان هڪ اهم ڪتاب آهي. جڏهن اسين هن ڪتاب جو مطالعو ڪيون ٿا ته اسان کي ڀرپوريت سان محسوس ٿو ٿئي ته ‘ٻول جو بُڻ’ هڪ حيرت انگيز ڪتاب آهي، جنهن ۾ سنڌي لفظ بابت اچرج جوڳن نتيجن جا انڪشاف ڪيا ويا آهن. هي ڪتاب يقيناً اسان جي عالمن جو ڌيان لهڻي ٿو ۽ کانئن گُهر ٿو ڪري، ته ضرورت آهي ته اسان پنهنجي تحقيق ۽ ڪڍيل نتيجن تي نظرثاني ڪيون، ته جيئن پنهنجي سنڌي ٻولن جي بُڻ کي صحيح طور کوجي سگهون ۽ پنهنجيءَ ٻوليءَ جي لفظن جي شروعات کان به بهتر طور آگاهه ٿي سگهون.

Title Cover of book Boul jo Bun

سنڌي وائل آواز اچارڻ مهل ڄڀ جي بيهڪ

هڪ راءِ (الانا ]1967[ 75)










(1) اِي (2) اِ (3) اي (4) آ (5) او
(6) اُ (7) اُو (8) اَ (9) اَو (10) اَي
-------
سنڌي وائل آواز اچارڻ مهل ڄڀ جي بيهڪ
ٻِي راءِ (جتوئي ]1983[ 50 ۽ 52)








(1) اِي (2) اِ (3) اي (4) اَي (5) آ
(6) اَو (7) او (8) اُ (9) اُو (10) اَ
-------



انگريزي وائل اچارڻ مهل ڄڀ جي بيهڪ
هڪ راءِ (باربر ]1982[ 5)







هيٺ هر هڪ وائل جي اچار مهل ڳالڪ آرکڻن جي بيهڪ جو تفصيل ڏجي ٿو: (نوٽ: اهو تفصيل جتوئي صاحب پاران ڏنل خاڪي کي آڏو رکي بيان ڪيو پيو وڃي.)
• ]اِي[: مهڙيون (front)، اوچو (high) }’سوڙهو’ يا ‘گھُٽيل’ (close) به سڏبو آهي{، ڊگھو (long)، صاف (non-nasal) وائل آواز. ڄڀ جي چوٽيءَ جو هيٺيون حصو هيٺين اڳين ڏندن جي ٽيڪ وٺي ٿو، مشڪون سيٽيل. چپ پکڙيل. مثال: /اِيٽ، اِيس/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]اِ[: مهڙيون، (ذرو وڌ) وچٿرو اوچو (mid high) }’اڌ-سوڙهو’ يا ‘اڌ-گھٽيل’ (half close) به سڏبو آهي{، ننڍو (short)، صاف وائل آواز. ڄڀ جي چوٽيءَ جو هيٺيون حصو هيٺين اڳين ڏندن جي پاڙ کي ڇهي ٿو، مشڪون ڍريون. چپ وچٿرا پکڙيل. مثال: /اِٽَ، اِڪِي/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]اي[: مهڙيون، (ذرو گھٽ) وچٿرو اوچو، ڊگھو، صاف وائل آواز. مشڪون ڍريون. چپ وچٿرا کليل. مثال: /ايڪو، ايڏو/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]اَي[: مهڙيون گھٽ اوچو (low high) }’اڌ-کليل’ (half open) به سڏبو آهي{، ڊگھو، صاف وائل آواز.
هيٺين ڄاڙي ٿورو هيٺ ڀرو سَٽ کائي ٿي. مشڪون ٿورو سيٽجي ڍريون ٿين ٿيون. چپ وچٿرا کليل. مثال: /اَيٿ، اَيٽ/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]آ[: ڄڀ جي وچ وارو هيٺيون (low) }’کليل’ (open) به سڏبو آهي{، ڊگھو، صاف وائل آواز. جيڪڏهن بلڪل چٽو ڪري اچاربو ته پٺيون (back)، هيٺيون، ڊگھو صاف وائل آواز. وات نسبتاً وڌيڪ کليل. چپ ڍرا ۽ کليل. مثال: /آڪهه، آلهه، آواز/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]اَو[: پٺيون، گھٽ اوچو، ڊگھو، صاف وائل آواز. هيٺين ڄاڙي ٿوري مٿڀري سٽ کائي ٿي. چپ وچٿرو کليل هجڻ کان هلڪي گول هجڻ ڏانهن چرپر ڪن ٿا. مثال: /اَولو (سَولو)، اَورڪَ/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]او[: پٺيون، (ذرو گھٽ) وچٿرو اوچو، ڊگھو، صاف وائل آواز. چپ کليل گول. مثال: /اوڌر، اوٺو/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]اُ[: پٺيون، (ذرو وڌ) وچٿرو اوچو، ننڍو، صاف وائل آواز. چپ وچٿرا گول. مثال: /اُٺ، اُڀ، اُگھاڙو/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]اُو[: پٺيون، اوچو، ڊگھو، صاف وائل آواز. چپ سوڙها گول. مثال: /اُچو، اُوڪ/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]اَ[: وچون، وچٿرو اوچو، ننڍو، صاف وائل آواز. چپ وچٿرا کليل. مثال: /اَمان، اَبا، اَٽو/ ٻولن جو پهريون آواز.
ليکڪ سمجھي ٿو ته ڪي ٻيا وائل آواز پڻ سنڌي ٻولن ۾ موجود آهن، جن کي اڃا نه کوجيو ويو آهي.

وائل آوازن جي درجيبندي
]اَ[، ]اِ[ ۽ ]اُ[ کي ‘ننڍا’ ۽ باقي، مٿي ڄاڻايل وائل آوازن کي ‘ڊگھا’ سڏجي ٿو. ساڳيءَ طرح سندن بناوت جي حوالي سان سمورن وائلن آوازن کي ٽن جٿن ۾ درجيبند ڪيو وڃي ٿو: (1) نِج يا يَڪسُرا، (2) ٻِسُرا ۽ (3) ٽِسُرا.
1. نج (Pure) يا يَڪسُرو (Monopthong):
اهڙو وائل آواز جيڪو هڪ ئي مخرج وٽان هڪ سَٽ ۾ ادا ٿي وڃي ان کي ‘نج’ يا ‘يڪسرو’ سڏجي ٿو. ]اَي[ ۽ ]اَو[ بابت اختلاف موجود آهي، باقي سڀني ڄاتل سنڌي صاف وائل آوازن کي اتفاق راءِ سان نج يا يڪسرو مڃيو وڃي ٿو.
2. ٻه-سُرو (Dipothong):
• سنڌيءَ جي ٻن سُرن }يعني ٻن وائل آوازن{ جھڙوڪ ‘اَي’ ۽ ‘اَو’ لاءِ گمان ڪيو ويندو آهي ته اهي ٻه-سُرا {Dipothing} آهن مگر لسانياتي تجربيگاهن ۾ جاچي ڏٺو ويو آهي ته اهي هڪ-سُرا {Monopthong} آهن. (جتوئي ]1983[ 53)
ڊاڪٽر لڇمڻ خوبچنداڻي انهن ٻنهي وائل آوازن کي ٻه-سرو نه ٿو مڃي ۽ کين سڌو سادو اڌ-کليل وائل سڏي ٿو. ڊاڪٽر الانا (]1967[ 78- 79) اهو ڏيڻ ۽ ڄاڻائڻ باوجود انهيءَ راءِ سان اختلاف ڪندي ]اَي[ ۽ ]اَو[ کي يڪسرو تسليم نه ٿو ڪري.
• ]اَي[: هي ‘يڪپَدو دهرو سر’ آهي }يعني ٻه-سرو وائل{ آهي. هن جي اچارڻ ۾ ڄڀ اَ ]۸[ کان شروع ٿئي ٿي، ۽ يڪدم ]اي[ ڏانهن مڙي ٿي. ]اَ[ کان ]اي[ ڏانهن هڪدم مڙڻ ڪري ‘يڪپَدو گسڪڻو’ (gliding) آواز پيدا ٿئي ٿو. صوتياتي رسم الخط (phonetic transcription) ۾ هن جي صورت ]e۸[ ٿي سگھي ٿي. ]e۸[ جو پويون جز ‘ڪمزور’ (non-syllabic) آهي.
]اَو[: هي به يڪپَدو دهرو سُر }يعني ٻه-سرو وائل{ آهي. هن جي اچارڻ ۾ زبان اَ ]۸[ کان شروع ٿئي ٿي، ۽ يڪدم ]او[ ڏانهن مڙي ٿي. ]}اَ[ کان ]او[ ڏانهن{ هڪدم موڙ کائڻ جي ڪري ‘يڪپدو گسڪڻو’ آواز ٿئي ٿو. صوتياتي رسم الخط ۾ هن جي صورت ]۸۵[ ٿي سگھي ٿي. ]۸۵[ جو پويون جز ‘ڪمزور’ آهي. (الانا ]1967[ 81)
• يڪپدا دهرا سُر هي آهن: اَي ۽ اَو. سادن ۽ دهرن سرن جي ڀيٽ لاءِ هيٺيان مثال ڏجن ٿا:
سادا سُر يڪپدا دهرا سُر
اوجھ اَوج (الانا ]1967[ 79)
]اَي[ ۽ ]اَو[ بابت ڊاڪٽر الانا جي مٿي ڏنل وضاحت ۾ دليل جي قوت موجود آهي پر پاڻ جيڪا ‘نِيم-سُر’ (اڌ-وائل، semi-vowel) جي وضاحت ڪئي اٿن (]1967[ 39) ان ۾ ۽ ٻه-سري جي وضاحت ۾ فرق قائم نه رکي سگھيا آهن. (ڏسو هن ڪتاب جو ‘اڌ-وائل’ سرو رکندڙ باب)

ٻه- سري جي هڪ وضاحت:
• جيڪڏهن ٻه سُر }يعني ٻه وائل{ اهڙي طرح اچارجن جو پهريون }وائل{ پورو پورو ادا ڪري پوءِ ٻيو ادا ڪجي ته اهو مرڪب (compound) آواز ٿيندو؛ مثلاً “چَئوس” ۾ پهريائين ]اَ[ جو آواز پورو ڪجي ٿو ۽ پوءِ ]او[ جو، تنهنڪري اتي ٻه سر }يعني ٻئي وائل{ ڌار ڌار آهن؛ انهن کي ٻه-سرو (diphthong) سڏي نه سگھبو؛ مگر ٿئَي، کاءُ، لاءِ، پوءِ، پيءُ، سيءُ }۽{ سوءَ لفظن جي آخر ۾ ٻه-سرو {diphthomg} آواز آهي جيئن ڳالهائڻ وقت محسوس ٿئي ٿو. سنڌي لفظن جي آخر ۾ جيڪڏهن همزو ايندو ته پوءِ ان جو آواز اڳئين سُر }يعني وائل{ آواز سان ملي ٻه-سرو ٺاهيندو؛ ٻيءَ حالت ۾ نه ٺاهيندو. (جتوئي ]1983[ 53)
“جيئن ڳالهائڻ وقت محسوس ٿئي ٿو” چوڻ ڪا مناسب وضاحت نه آهـــي. ڳالهــائــڻ وقـت ته ٻه-پـدو (disyllabic) محـسـوس ٿئي ٿو: /ٿِ + اي/، /کا + اُ/، /لا + اِ/، /پو + اِ/، /پِي + اُ/، /سِي + اُ/، /سو + اَ/. جڏهن ته هڪ ٻسرو وائل آواز ڪڏهن به ٻه-پدو نه ٿو ٿئي، اهو يڪپدو (monosyllabic) هوندو آهي. (وڌيڪ بحث ‘سنڌي ٻوليءَ جي هڪ خصوصيت’ واري باب ۾). انگريزي جي /make/، /hide/، /house/، /boy/، ۽ /home/ ٻولن ۾ وائل آواز کي ٻه-سرو قرار ڏنو ويو آهي. (باربر ]1982[ 7). ان ڪري:
ٻه-سرو وائل آواز اهو آواز آهي جيڪو آواز جي هڪ ئي سَٽ/وَهڪ ۾ ادا ٿي وڃي يعني يڪپدو هجي پر اچاريندي ان جا ٻه جز محسوس ٿين.
]او[ ۽ ]اي[ چوڻ مهل آواز جا ڪي به ٻه جز محسوس نه ٿا ٿين جڏهن ته ]اَو[ ۽ ]اَي[ اچارڻ مهل نه رڳو هر هڪ آواز جا ٻه جز پر ڄڀ جي چرپر ۾ هڪ جُھوٽَ، جھولَ يا گِسڪَ کي پڻ محسوس ڪري سگھجي ٿو.
3. ٽه-سُرو (Triphthong):
• ڪن ٻولين جھڙوڪ انگريزي ۾ ٽه-سرو (triphthong) }آواز{ به ٿيندو آهي جھڙوڪ چيئَر (chair) ۽ ٽائئَر (tyre) وغيره لفظن ۾. انهن لفظن جي پڇاڙيءَ واري ‘ر’ جو آواز ڪو نه اچاربو آهي. (جتوئي ]1983[ 53، رابنسن جي ‘جنرل لِنگُئسٽڪس’ جي حوالي سان)
هتي ڌيان ڏيڻ گھرجي ته ‘چيئَر’ ۽ ‘ٽائئَر’ لفظ لکندي ‘ئـ’ تي حرڪت (زبر) جي نشاني ڏيڻ سبب انگريزي ٻولن جو آواز/اچار ٺيڪ طرح ظاهر نه ٿو ٿئي. ان نموني لکڻ جي ڪري ‘چيئر’ جو ٽه-سرو آواز ]ايئه[ ڀڄي ]اي+ اَ[ ۽ ‘ٽائئر’ جو ٽه-سرو آواز ]آئئه[ ڀڄي ]آءِ+ اَ[ ٿي پيو آهي. انگريزي جون ڊڪشنريون اهي اچار هن طرح سمجھائن ٿيون:
چَيمبر’س ڊڪشنري آڪسفورڊ ڊڪشنري
چيئر /chār/chair • چيئـ (ر) /tƒeə(r)/chair •
ٽائئر /t r/ tyre • ٽائئـ (ر) /(taiə(r/ tyre •
]آئئه[ ۽ ]ايء[ جھڙيون وائل صورتون سنڌي ٻوليءَ ۾ اڃا تائين نه کوجيون ويون آهن.
ٽه-سرو وائل اهو آواز آهي جيڪو آواز جي هڪ ئي سَٽ/وهڪ ۾ ادا ٿي وڃي يعني يڪپدو هجي پر اچاريندي ان جا ٽي جز محسوس ٿين.