سنڌي وائل آواز اچارڻ مهل ڄڀ جي بيهڪ
(1) اِي (2) اِ (3) اي (4) آ (5) او
(6) اُ (7) اُو (8) اَ (9) اَو (10) اَي
-------
سنڌي وائل آواز اچارڻ مهل ڄڀ جي بيهڪ
ٻِي راءِ (جتوئي ]1983[ 50 ۽ 52)
(1) اِي (2) اِ (3) اي (4) اَي (5) آ
(6) اَو (7) او (8) اُ (9) اُو (10) اَ
-------
انگريزي وائل اچارڻ مهل ڄڀ جي بيهڪ
هڪ راءِ (باربر ]1982[ 5)
هيٺ هر هڪ وائل جي اچار مهل ڳالڪ آرکڻن جي بيهڪ جو تفصيل ڏجي ٿو: (نوٽ: اهو تفصيل جتوئي صاحب پاران ڏنل خاڪي کي آڏو رکي بيان ڪيو پيو وڃي.)
• ]اِي[: مهڙيون (front)، اوچو (high) }’سوڙهو’ يا ‘گھُٽيل’ (close) به سڏبو آهي{، ڊگھو (long)، صاف (non-nasal) وائل آواز. ڄڀ جي چوٽيءَ جو هيٺيون حصو هيٺين اڳين ڏندن جي ٽيڪ وٺي ٿو، مشڪون سيٽيل. چپ پکڙيل. مثال: /اِيٽ، اِيس/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]اِ[: مهڙيون، (ذرو وڌ) وچٿرو اوچو (mid high) }’اڌ-سوڙهو’ يا ‘اڌ-گھٽيل’ (half close) به سڏبو آهي{، ننڍو (short)، صاف وائل آواز. ڄڀ جي چوٽيءَ جو هيٺيون حصو هيٺين اڳين ڏندن جي پاڙ کي ڇهي ٿو، مشڪون ڍريون. چپ وچٿرا پکڙيل. مثال: /اِٽَ، اِڪِي/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]اي[: مهڙيون، (ذرو گھٽ) وچٿرو اوچو، ڊگھو، صاف وائل آواز. مشڪون ڍريون. چپ وچٿرا کليل. مثال: /ايڪو، ايڏو/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]اَي[: مهڙيون گھٽ اوچو (low high) }’اڌ-کليل’ (half open) به سڏبو آهي{، ڊگھو، صاف وائل آواز.
هيٺين ڄاڙي ٿورو هيٺ ڀرو سَٽ کائي ٿي. مشڪون ٿورو سيٽجي ڍريون ٿين ٿيون. چپ وچٿرا کليل. مثال: /اَيٿ، اَيٽ/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]آ[: ڄڀ جي وچ وارو هيٺيون (low) }’کليل’ (open) به سڏبو آهي{، ڊگھو، صاف وائل آواز. جيڪڏهن بلڪل چٽو ڪري اچاربو ته پٺيون (back)، هيٺيون، ڊگھو صاف وائل آواز. وات نسبتاً وڌيڪ کليل. چپ ڍرا ۽ کليل. مثال: /آڪهه، آلهه، آواز/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]اَو[: پٺيون، گھٽ اوچو، ڊگھو، صاف وائل آواز. هيٺين ڄاڙي ٿوري مٿڀري سٽ کائي ٿي. چپ وچٿرو کليل هجڻ کان هلڪي گول هجڻ ڏانهن چرپر ڪن ٿا. مثال: /اَولو (سَولو)، اَورڪَ/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]او[: پٺيون، (ذرو گھٽ) وچٿرو اوچو، ڊگھو، صاف وائل آواز. چپ کليل گول. مثال: /اوڌر، اوٺو/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]اُ[: پٺيون، (ذرو وڌ) وچٿرو اوچو، ننڍو، صاف وائل آواز. چپ وچٿرا گول. مثال: /اُٺ، اُڀ، اُگھاڙو/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]اُو[: پٺيون، اوچو، ڊگھو، صاف وائل آواز. چپ سوڙها گول. مثال: /اُچو، اُوڪ/ ٻولن جو پهريون آواز.
• ]اَ[: وچون، وچٿرو اوچو، ننڍو، صاف وائل آواز. چپ وچٿرا کليل. مثال: /اَمان، اَبا، اَٽو/ ٻولن جو پهريون آواز.
ليکڪ سمجھي ٿو ته ڪي ٻيا وائل آواز پڻ سنڌي ٻولن ۾ موجود آهن، جن کي اڃا نه کوجيو ويو آهي.
وائل آوازن جي درجيبندي
]اَ[، ]اِ[ ۽ ]اُ[ کي ‘ننڍا’ ۽ باقي، مٿي ڄاڻايل وائل آوازن کي ‘ڊگھا’ سڏجي ٿو. ساڳيءَ طرح سندن بناوت جي حوالي سان سمورن وائلن آوازن کي ٽن جٿن ۾ درجيبند ڪيو وڃي ٿو: (1) نِج يا يَڪسُرا، (2) ٻِسُرا ۽ (3) ٽِسُرا.
1. نج (Pure) يا يَڪسُرو (Monopthong):
اهڙو وائل آواز جيڪو هڪ ئي مخرج وٽان هڪ سَٽ ۾ ادا ٿي وڃي ان کي ‘نج’ يا ‘يڪسرو’ سڏجي ٿو. ]اَي[ ۽ ]اَو[ بابت اختلاف موجود آهي، باقي سڀني ڄاتل سنڌي صاف وائل آوازن کي اتفاق راءِ سان نج يا يڪسرو مڃيو وڃي ٿو.
2. ٻه-سُرو (Dipothong):
• سنڌيءَ جي ٻن سُرن }يعني ٻن وائل آوازن{ جھڙوڪ ‘اَي’ ۽ ‘اَو’ لاءِ گمان ڪيو ويندو آهي ته اهي ٻه-سُرا {Dipothing} آهن مگر لسانياتي تجربيگاهن ۾ جاچي ڏٺو ويو آهي ته اهي هڪ-سُرا {Monopthong} آهن. (جتوئي ]1983[ 53)
ڊاڪٽر لڇمڻ خوبچنداڻي انهن ٻنهي وائل آوازن کي ٻه-سرو نه ٿو مڃي ۽ کين سڌو سادو اڌ-کليل وائل سڏي ٿو. ڊاڪٽر الانا (]1967[ 78- 79) اهو ڏيڻ ۽ ڄاڻائڻ باوجود انهيءَ راءِ سان اختلاف ڪندي ]اَي[ ۽ ]اَو[ کي يڪسرو تسليم نه ٿو ڪري.
• ]اَي[: هي ‘يڪپَدو دهرو سر’ آهي }يعني ٻه-سرو وائل{ آهي. هن جي اچارڻ ۾ ڄڀ اَ ]۸[ کان شروع ٿئي ٿي، ۽ يڪدم ]اي[ ڏانهن مڙي ٿي. ]اَ[ کان ]اي[ ڏانهن هڪدم مڙڻ ڪري ‘يڪپَدو گسڪڻو’ (gliding) آواز پيدا ٿئي ٿو. صوتياتي رسم الخط (phonetic transcription) ۾ هن جي صورت ]e۸[ ٿي سگھي ٿي. ]e۸[ جو پويون جز ‘ڪمزور’ (non-syllabic) آهي.
]اَو[: هي به يڪپَدو دهرو سُر }يعني ٻه-سرو وائل{ آهي. هن جي اچارڻ ۾ زبان اَ ]۸[ کان شروع ٿئي ٿي، ۽ يڪدم ]او[ ڏانهن مڙي ٿي. ]}اَ[ کان ]او[ ڏانهن{ هڪدم موڙ کائڻ جي ڪري ‘يڪپدو گسڪڻو’ آواز ٿئي ٿو. صوتياتي رسم الخط ۾ هن جي صورت ]۸۵[ ٿي سگھي ٿي. ]۸۵[ جو پويون جز ‘ڪمزور’ آهي. (الانا ]1967[ 81)
• يڪپدا دهرا سُر هي آهن: اَي ۽ اَو. سادن ۽ دهرن سرن جي ڀيٽ لاءِ هيٺيان مثال ڏجن ٿا:
سادا سُر يڪپدا دهرا سُر
اوجھ اَوج (الانا ]1967[ 79)
]اَي[ ۽ ]اَو[ بابت ڊاڪٽر الانا جي مٿي ڏنل وضاحت ۾ دليل جي قوت موجود آهي پر پاڻ جيڪا ‘نِيم-سُر’ (اڌ-وائل، semi-vowel) جي وضاحت ڪئي اٿن (]1967[ 39) ان ۾ ۽ ٻه-سري جي وضاحت ۾ فرق قائم نه رکي سگھيا آهن. (ڏسو هن ڪتاب جو ‘اڌ-وائل’ سرو رکندڙ باب)
ٻه- سري جي هڪ وضاحت:
• جيڪڏهن ٻه سُر }يعني ٻه وائل{ اهڙي طرح اچارجن جو پهريون }وائل{ پورو پورو ادا ڪري پوءِ ٻيو ادا ڪجي ته اهو مرڪب (compound) آواز ٿيندو؛ مثلاً “چَئوس” ۾ پهريائين ]اَ[ جو آواز پورو ڪجي ٿو ۽ پوءِ ]او[ جو، تنهنڪري اتي ٻه سر }يعني ٻئي وائل{ ڌار ڌار آهن؛ انهن کي ٻه-سرو (diphthong) سڏي نه سگھبو؛ مگر ٿئَي، کاءُ، لاءِ، پوءِ، پيءُ، سيءُ }۽{ سوءَ لفظن جي آخر ۾ ٻه-سرو {diphthomg} آواز آهي جيئن ڳالهائڻ وقت محسوس ٿئي ٿو. سنڌي لفظن جي آخر ۾ جيڪڏهن همزو ايندو ته پوءِ ان جو آواز اڳئين سُر }يعني وائل{ آواز سان ملي ٻه-سرو ٺاهيندو؛ ٻيءَ حالت ۾ نه ٺاهيندو. (جتوئي ]1983[ 53)
“جيئن ڳالهائڻ وقت محسوس ٿئي ٿو” چوڻ ڪا مناسب وضاحت نه آهـــي. ڳالهــائــڻ وقـت ته ٻه-پـدو (disyllabic) محـسـوس ٿئي ٿو: /ٿِ + اي/، /کا + اُ/، /لا + اِ/، /پو + اِ/، /پِي + اُ/، /سِي + اُ/، /سو + اَ/. جڏهن ته هڪ ٻسرو وائل آواز ڪڏهن به ٻه-پدو نه ٿو ٿئي، اهو يڪپدو (monosyllabic) هوندو آهي. (وڌيڪ بحث ‘سنڌي ٻوليءَ جي هڪ خصوصيت’ واري باب ۾). انگريزي جي /make/، /hide/، /house/، /boy/، ۽ /home/ ٻولن ۾ وائل آواز کي ٻه-سرو قرار ڏنو ويو آهي. (باربر ]1982[ 7). ان ڪري:
ٻه-سرو وائل آواز اهو آواز آهي جيڪو آواز جي هڪ ئي سَٽ/وَهڪ ۾ ادا ٿي وڃي يعني يڪپدو هجي پر اچاريندي ان جا ٻه جز محسوس ٿين.
]او[ ۽ ]اي[ چوڻ مهل آواز جا ڪي به ٻه جز محسوس نه ٿا ٿين جڏهن ته ]اَو[ ۽ ]اَي[ اچارڻ مهل نه رڳو هر هڪ آواز جا ٻه جز پر ڄڀ جي چرپر ۾ هڪ جُھوٽَ، جھولَ يا گِسڪَ کي پڻ محسوس ڪري سگھجي ٿو.
3. ٽه-سُرو (Triphthong):
• ڪن ٻولين جھڙوڪ انگريزي ۾ ٽه-سرو (triphthong) }آواز{ به ٿيندو آهي جھڙوڪ چيئَر (chair) ۽ ٽائئَر (tyre) وغيره لفظن ۾. انهن لفظن جي پڇاڙيءَ واري ‘ر’ جو آواز ڪو نه اچاربو آهي. (جتوئي ]1983[ 53، رابنسن جي ‘جنرل لِنگُئسٽڪس’ جي حوالي سان)
هتي ڌيان ڏيڻ گھرجي ته ‘چيئَر’ ۽ ‘ٽائئَر’ لفظ لکندي ‘ئـ’ تي حرڪت (زبر) جي نشاني ڏيڻ سبب انگريزي ٻولن جو آواز/اچار ٺيڪ طرح ظاهر نه ٿو ٿئي. ان نموني لکڻ جي ڪري ‘چيئر’ جو ٽه-سرو آواز ]ايئه[ ڀڄي ]اي+ اَ[ ۽ ‘ٽائئر’ جو ٽه-سرو آواز ]آئئه[ ڀڄي ]آءِ+ اَ[ ٿي پيو آهي. انگريزي جون ڊڪشنريون اهي اچار هن طرح سمجھائن ٿيون:
چَيمبر’س ڊڪشنري آڪسفورڊ ڊڪشنري
چيئر /chār/chair • چيئـ (ر) /tƒeə(r)/chair •
ٽائئر /t r/ tyre • ٽائئـ (ر) /(taiə(r/ tyre •
]آئئه[ ۽ ]ايء[ جھڙيون وائل صورتون سنڌي ٻوليءَ ۾ اڃا تائين نه کوجيون ويون آهن.
ٽه-سرو وائل اهو آواز آهي جيڪو آواز جي هڪ ئي سَٽ/وهڪ ۾ ادا ٿي وڃي يعني يڪپدو هجي پر اچاريندي ان جا ٽي جز محسوس ٿين.