باب ڇهون : جِھيڻو وائل
‘اَبۡ’ اچاري ڏسو. ]اَ[ چوڻ مهل چپ ]اَ[ وائل اچارڻ واري بيهڪ تي هوندا ۽ ]اَ[ چوندي ئي چپ پاڻ ۾ ملائي بند رکڻا پون ٿا ۽ سمجھيو وڃي ٿو ته ‘اَبۡ’ چيو ويو.
‘اَپۡ’ اچاري ڏسو. ڇا ‘اَبۡ’ ۽ ‘اَپۡ’ جي وچ ۾ فرق آهي؟
‘اَڀۡ’، ‘اَڦۡ’ ۽ ‘اَٻۡ’ اچاري ڏسو. ڇا ‘اَبۡ’، ‘اَپۡ’، ‘اَڀۡ’، ‘اَڦۡ’ ۽ ‘اَٻۡ’ جي وچ ۾ فرق آهي؟
جواب جيڪڏهن “نه” آهي، ته انهيءَ جواب ۾ ڪا به عقلمندي موجود نه چئبي، ڇو ته ]ب[، ]پ[، ]ڀ[، ]ڦ[ ۽ ]ٻ[ جي وچ ۾ اصولي طرح فرق موجود آهي.
جواب جيڪڏهن “ها “ آهي، ته ]ب[، ]پ[، ]ڀ[، ]ڦ[، ۽ ]ٻ[ جي وچ ۾ فرق جو ڪارڻ ڇا آهي؟
چپ بند ڪرڻ کان پوءِ جيڪڏهن هوا جي ڪجھ نه ڪجھ حصي کي آزاد نه ڇڏبو ته ‘اَبۡ’، ‘اَپۡ’، ‘اَڀۡ’، ‘اَڦۡ’ ۽ ‘اَٻۡ’ جي وچ ۾ فرق ڪري سگھڻ ممڪن نه رهندو. هيءَ ڳالهه ياد رکڻي آهي.
هاڻي ‘اَچۡ’، ‘اَڇۡ’، ‘اَجۡ’، ‘اَجھ’ ۽ ‘اَڄۡ’ اچاري ڏسو. ]اَ[ چوڻ کان پوءِ ڄڀ جو مهڙ سخت تارون سان ملي هوا جي لنگھ کي بند ڪري ٿو ۽ چپ هڪ ٻئي کان وٿيرڪا رهن ٿا. اهي “لفظ” اچاريندي هوا جو لنگھ بند ڪرڻ کان پوءِ هوا جي ڪجھ نه ڪجھ حصي کي جيڪڏهن دڳ نه ملندو ته نه رڳو انهن “لفظن” جي وچ ۾ فرق ڪري سگھڻ ممڪن نه هوندو پر ڪو به ٻڌندڙ انهن “ٻولن” کي ‘اَبۡ’، ‘اَپۡ’، ‘اَڀۡ’، ‘اَڦۡ’ ۽ ‘اَٻۡ’ کان فرق رکندڙ سڏي نه سگھندو.
ساڳيءَ طرح، هوا جي وهڪ کي رنڊڪ کان پوءِ ذرو به دڳ نه ملندو ته ‘اَڪۡ’، ‘اَکۡ’، ‘اَگۡ’، ‘اَگۡھ’ جي وچ ۾ ۽ انهن ۽ مٿي/اڳ ڄاڻايل “ٻولن” کان فرق ڪري سگھڻ ممڪن نه آهي.
‘اَسۡ’ ۽ ‘اَشۡ’ چئي ڏسو. اهي “ٻول” اچاريندي هوا جي وهڪ کي رنڊڪ جيئن ته جزوي آهي تنهنڪري هوا جي وهڪ کي چٽيءَ طرح محسوس ڪري سگھجي ٿو ۽ ٻڌندڙ ٻڌندي ئي فرق ڪري سگھندو ته ‘اَسۡ’ چيو ويو يا ‘اَشۡ’.
بلڪل ساڳئي نموني ‘اَبۡ’، ‘اَپۡ’ ۽ اهڙا مٿي ڏنل سمورا “ٻول” اچارڻ مهل فرق رڳو تڏهن ئي محسوس ڪري سگھبو جڏهن هوا جي وهڪ کي رنڊڪ ٿيندي ئي ڪجھ نه ڪجھ دڳ ملي.
ڇا ڦوڪل سازن جي سمورن هوا خارج ڪندڙ سوراخن کي بند رکي ڪنهن به قسم جو ڪو به آواز اپائي سگھجي ٿو؟
جتي به هوا جو دڳ بند هوندو اتي ڪنهن به قسم جو ڪو به آواز اپجي نه سگھندو. آواز جي اپت لاءِ هوا جي وهڪ کي دڳ ملڻ ضروري آهي.
هوا جي وهڪ کي جڏهن دڳ ملندو تڏهن وات جي کوپي ۾ ڳالڪ عضون جي ڪا نه ڪا بيهڪ هوندي؛ ۽ اها بيهڪ اهڙي هوندي جنهن ۾ هوا جي لنگھ کي سوڙهه سنگھوڙ ڀلي هجي پر رنڊڪ نه هجي.
۽ چڱيءَ طرح ڄاڻجي ٿو ته هوا جي وهڪ کي جڏهن وات جي کوپي ۾ رنڊڪ ناهي (سوڙهه سنگھوڙ ڀلي هجي) تڏهن اپجندڙ آواز ‘وائل’ سڏجي ٿو.
جڏهن ]پَ[، ]بَ[، ]تَ[ وغيره چئجي ٿو تڏهن رنڊڪ ڪندي ئي هوا کي لنگھ ڏيڻ مهل وات جي کوپي ۾ ڳالڪ آرکڻن جي بيهڪ ]اَ[ جھڙي ٿئي ٿي. ]پا[، ]با[، ]تا[ وغيره چوڻ مهل رنڊڪ کان پوءِ اها بيهڪ ]آ[ جھڙي هوندي آهي.
هر ڄاتل وائل آواز جي راڙ (loudness) جي سطح ٿئي ٿي. ]اَ[، ]اِ[ ۽ ]اُ[ ۾ فرق ڪري سگھڻ لاءِ ممڪن ننڍي ۾ ننڍي هڪ سطح اوس ٿئي ٿي. جڏهن ‘اَبۡ’، ‘اَڪۡ’ وغيره اچارجي ٿو تڏهن ]اَ[ چوڻ کان پوءِ رنڊڪ ڪندي ئي هوا کي جيڪو دڳ ملي ٿو، ان جي ڪري پيدا ٿيندڙ راڙ جي سطح ]اَ[، ]اِ[ ۽ ]اُ[ کي محسوس ڪرڻ واري راڙ جي سطح کان گھٽ آهي، ايتري گھٽ جو اهو ممڪن آهي ته ]اَ[، ]اِ[ ۽ ]اُ[ جھڙو فرق محسوس نه ٿو ٿئي.
(1) ]پُ[ ۽ ‘پُٽۡ’ جي آوازن ۾ فرق آهي. ‘پُٽۡ’ ۾ ]ٽۡ[ جو هڪ هلڪو آواز موجود آهي.
(2) ‘پُٽۡ’ ۽ ‘پُٽَ’ جي آوازن ۾ فرق موجود آهي. ]ٽۡ[ ۽ ]ٽَ[ جي آوازن ۾ فرق سبب ئي ان کي محسوس ڪيو وڃي ٿو.
(3) ‘پَٽۡ’ ۽ ‘پَٽِ’ جي آوازن ۾ فرق آهي. ]ٽۡ[ ۽ ]ٽِ[ جي آوازن ۾ فرق سبب ان کي محسوس ڪيو وڃي ٿو.
(4) ‘پُٽۡ’ ۽ ‘پُٽُ’ جي آوازن ۾ فرق آهي. ]ٽۡ[ ۽ ]ٽُ[ جي آوازن ۾ فرق سبب ان کي محسوس ڪيو وڃي ٿو.
(5) ]ٽَ[، ]ٽِ[ ۽ ]ٽُ[ جي حالت ۾ راڙ جي سطح ]ٽۡ[ جي حالت ۾ راڙ جي سطح کان مٿڀري آهي.
(6) ‘پُٽۡ’ ۾ ]ٽۡ[ جي راڙ جي سطح ‘پُٽَ’، ‘پَٽِ’ ۽ ‘پُٽُ’ ۾ ]ٽَ[، ]ٽِ[ ۽ ]ٽُ[ جي راڙ جي سطح کان گھٽ آهي پر ان جو هڪ وجود آهي جنهنڪري ئي ‘پُٽۡ’ ۽ ]پُ[ جي وچ ۾ فرق ٿئي ٿو.
(7) ]ٽۡ[ جو اهو هلڪو آواز وات جي کوپي ۾ هوا جي وهڪ کي رنڊڪ ٿيندي ئي هوا جي ڪجھ مقدار کي آزادي ملڻ جي نتيجي ۾ وجود وٺي ٿو ۽ ان مهل ڳالڪ عضون جي بيهڪ اهڙي آهي جيڪا ڪو وائل آواز اپائڻ مهل يعني بنا رنڊڪ ٿئي ٿي.
(8) ]ٽَ[، ]ٽِ[ ۽ ]ٽُ[ چوڻ يا ]اَ[، ]اِ[ ۽ ]اُ[ چوڻ مهل راڙ جي سطح ڪجھ مٿڀري آهي جڏهن ته ]ٽۡ[ چوڻ مهل ان راڙ جي سطح هيٺ ڀري آهي.
انهيءَ هلڪي آواز جو ڪارڻ ڇا آهي؟
“هڪ جھـيڻو وائـل” انهــيءَ سـوال جو جواب آهـي. ان جـو تحريري نشان ( ł ) مقرر ڪجي ٿو.
جيئن ]آ[، ]او[، ]اي[ ۽ ]اِي[ چوڻ مهل راڙ جي سطح ۽ مدو ]اَ[، ]اُ[ ۽ ]اِ[ چوڻ مهل راڙ جي سطح ۽ مدي کان وڌيڪ آهي تيئن ]اَ[، ]اِ[ ۽ ]اُ[ چوڻ مهل راڙ جي سطح ۽ مدو ł ] [ چوڻ مهل راڙ جي سطح ۽ مدي کان وڌيڪ آهي.
]آ[، ]اي[، ]او[، ]اِي[ ۽ اهڙا ٻيا ‘ڊگھا’ (long) وائل آواز سڏجن ٿا.
]اَ[، ]اِ[ ۽ ]اُ[ ‘ننڍا’ (short) وائل آواز سڏجن ٿا.
] ł [ کي ‘جھيڻو’ وائل آواز سڏڻ ۽ سمجھڻ گھرجي.
• اهي مصمت آواز يعني وينجن }وائڄڻ{، مصوت آوازن يعني سُرن }وائلن{ جي سهاري کان سواءِ گھڻو ڪري اچاري نه سگھبا آهن، پنهنجي مٿي اِهي گُنگا يا ماٺ ۾ آهن. (جتوئي ]1983[ 45)
هيءَ ڳالهه پاڻ ئي پنهنجي تضاد کي ظاهر ڪري ٿي. وائڄڻ جيڪڏهن ‘گُونگو’ يا ‘ماٺ’ آهي ته ‘آواز’ ڪيئن ۽ ڇو سڏي سگھبو؟ جيڪو ‘آواز’ آهي اهو ‘ماٺ’ ڪيئن ۽ ڇو چئي سگھبو؟ هجي ‘آواز’ ۽ سڏجي ‘ماٺ! ان جو مطلب اهو ٿيندو ته ‘رنڊڪ’ کي ‘آواز’ سڏيو پيو وڃي! ڇا اهو ممڪن آهي ته سکڻي رنڊڪ ڪنهن آواز کي جنم ڏئي سگھي؟ ڇا اهو ممڪن آهي ته ڪنهن ڦوڪل ساز جا سمورا سوراخ بند رکي ڪو آواز اپائي سگھجي؟ جي “نه”، ته پوءِ اهو ڪيئن ممڪن آهي ته هوا جي وهڪ کي ڳالڪ عضون جي مدد سان پوري طرح بند رکي ڪنهن آواز کي جنم ڏئي سگھجي!؟ وائڄڻ ‘رنڊڪ’ جو نالو ناهي، پر رنڊڪ ڪندي ئي ان سان گڏ ۽ هڪدم هوا جي ڪجھ نه ڪجھ مقدار کي آجو ڪرڻ وسيلي اپايل آواز جو نالو آهي.
• “Consonants always sound with something and can not sound alone. The vowels are also called `sonants`, because they can sound without the support of anything else.”
}”وائڄڻ سدائين ڪنهن شيءِ جي مدد سان ئي آواز ڏيندا آهن ۽ اڪيلي سر آوازي نه سگھبا آهن. وائلن کي ‘ساڏيا’ (سَڏ وارا) پڻ سڏيو وڃي ٿو ڇو ته اهي ڪنهن ٻيءَ شيءِ جي مدد کان سواءِ ئي آوازي سگھبا آهن.”{ (الانا (1967) 43. بارٽل مالمبرگ جو حوالو)
ڪو به وائڄڻ جيڪڏهن وائل کان سواءِ آوازي نه ٿو سگھجي ته ان جو مطلب هي ٿيو ته وائڄڻ هڪ وائلدار آواز آهي، اهو محض رنڊڪ جو نالو ناهي پر رنڊڪ ڪندي ئي آجي ڪيل هوا جي وهڪ رکندڙ آواز آهي.
جيئن وائل آواز جي هڪ خصوصيت بنا رنڊڪ هجڻ آهي تيئن وائڄڻ آواز جي هڪ خصوصيت رنڊڪدار هجڻ آهي. هوا جي وهڪ ٻنهي قسمن جي آوازن لاءِ لازمي آهي. هوا جي اها وهڪ جنهن وسيلي ]آ[، ]اَ[ وغيره جھڙو چٽو يا رتل وائڄڻ آواز نه اپجي سگھي پر راڙ جي سطح ۽ مدي جي حوالي سان انهن کان به گھٽ هجي، ان کي ‘جھيڻو وائل’ سڏجي ٿو.
ساڪن
‘ساڪن’ معنى ‘ماٺو’، ‘خاموش’، ‘چُپ’، ‘سُڪونَ وارو’، ‘بنا تحرڪ’ (اهو جنهن تي تحرڪ/چرپر نه هجي). انگريزي ۾ اهو ساڳيو مفهوم ظاهر ڪندڙ لفظ/اصطلاح آهي ‘vowel less’ يعني ‘بنا وائل’. مٿي، جن آوازن کي جھيڻو وائل رکندڙ ثابت ڪيو ويو آهي انهن کي عام طرح ‘ساڪن’، ‘بنا تحرڪ’ يا ‘بنا وائل’ سڏيو ويندو آهي ۽ عربي، سنڌي الفابيٽ ۾ انهن کي تحرير ۾ ‘جزم’ جو نشان ڏئي ظاهر ڪيو ويندو آهي.
سنڌي جي ڪن ڄاڻُن جڏهن وائل جي تحريري نشان تي به ‘جزم’ آندي تڏهن ان جي تنقيد ڪندي الانا صاحب (]1969[ 80) لکيو:
• سنڌي ڪتابن ۾ صاف سُرن جي تحريري صورت ۾ به ‘جزم’ جو استعمال درست نه آهي. مٿي بيان ڪيو ويو آهي ته ‘جزم’، جنهن کي ‘سُڪونُ’ به چئبو آهي، ان جو ڪم آهي ڪن ساڪن وينجن آوازن کي تحريري صورت ۾ ڏيکارڻ. ڀلا اهو ڪيئن ٿو ممڪن ٿي سگھي ته سُــرَ به خاموش يعني غير متحرڪ هجن؟
جيئن ‘وائل’ هڪ آواز آهي تيئن ‘وائڄڻ’ به هڪ آواز آهي. هتي اهو سوال ڇو نه پڇجي ته “ڀلا اهو ڪيئن ممڪن آهي ته ‘آواز’ (sounds) به خاموش هجن؟”
هجي ‘آواز’ ۽ سڏجي ‘ساڪن’!
خاموشيءَ، ماٺ، سُڪونَ، ناتحرڪيءَ جو مطلب ئي اهو آهي ته ڪو به آواز، ڪا به آوازي چرپر موجود ناهي. جڏهن آواز ئي موجود ناهي ته پوءِ ‘وائل’ ۽ ‘وائڄڻ’ هجڻ جو سوال ئي بيڪار ٿيو پوي. پر جي وائل ساڪن نه ٿو ٿي سگھي ته پوءِ وائڄڻ به ساڪن نه ٿو ٿي سگھي، ڇو ته اهو ‘وائڄڻ’/ ‘ڪانۡسونَــنۡٽۡ’/’وينجن’ ٿيو ئي تڏهن آهي جڏهن ان ۾ آواز موجود هجي. ڪنهن به ٻول ۾ ڪو هڪ به وائڄڻ اهڙو ٿي نه ٿو سگھي جنهن جو ڪو به آواز نه هجي. اها ٻي ڳالهه آهي ته سمورا وائڄڻ هر ٻول ۾ هڪ جھڙي زور/راڙ سان نه ٿا اچاريا وڃن. ڪن کي اچارڻ مهل زور وڌيڪ لڳي ٿو ۽ ڪن کي اچارڻ مهل زور گھٽ لـڳي ٿو.
/Script/ (‘سۡڪۡرِپۡٽۡ’، جنهن کي سنڌي ۾ عام طرح ‘اسڪرپٽ’ اچاريو ويندو آهي) جي تحريري نشانن ۾ وائل جي نشاندهي ڪندڙ رڳو هڪ اکر ‘i’ (آء) آهي جنهن جو سڌو واسطو ‘r’ (آر) سان آهي ۽ باقي اکر بنا وائل آهن. پر ڇا ان ٻول ۾ ‘s’ (ايس)، ‘c’ (سِي)، ‘t’ (ٽِي) ۽ ‘p’ (پِي) جو ڪو به آواز نه آهي؟
اڪثر انگريزي ٻولن جو جمع واسطيدار ٻول جي آخر ۾ ‘s’ (ايس) آڻي ٺاهيو وڃي ٿو، جيئن drivers (ڊرائيورس)، tailors (ٽيلرس)، sailors (سيلرس) وغيره.
مروج انگريزي اچار ۾ ‘ڊرائيور’، ‘ٽيلر’ ۽ ‘سيلر’ جھڙن ٻولن جو آخري آواز [r] (]ر[) جو آواز چِٽو نه ڪيو ويندو آهي، يا ايئن چئجي ته ايترو هلڪو ڪيو ويندو آهي جو ان جو محض احساس ئي ٿي سگھندو آهي پر اهڙن ٻولن جي پويان ‘s’ اچِي جڏهن ٻول کي جمع ڪري ٿي تڏهن، نه رڳو ‘s’ پر ‘r’ جو آواز به ٻڌڻ ۾ اچڻ جوڳو ٿي پوندو آهي، توڙي جو لکيت ۾ اهي ‘بناوائل’ ئي هوندا آهن.
جي بناوائل ساڪن، بي تحرڪ آهن ته انهن جو آواز ڇو آهي؟
درحقيقت، مجموعي طرح، اوهين جڏهن پراڻي انگريزي (Old English) پڙهي رهيا هجو تڏهن اوهان کي اهو ياد رکڻو آهي ته هر تحريري نشان جو اچار ڪرڻو آهي، جيئن niht (night) ۾ h جو، cnēo (knee) ۾ c جو، singan (to sing) ۾ n ۽ g ٻنهي جو، cyssan (to kiss) ۾ ٻئي s آواز ۽ اهڙيءَ طرح وڌيڪ. (باربر ]1982[ 132)
ان جو صاف ۽ چٽو مطلب هي ٿيو ته لکت ۾ جيڪي اکر (ڪهڙي به آواز جا نمائندا قرار ڏنا وڃن) بناوائل سڏجن ٿا، ٻول ۾ اهي سَو سيڪڙو بي آواز نه آهن.
/horse/ ۾ ‘s’ هڪ وائل ‘e’ رکي ٿو تنهنڪري رتل (Sustained) يا برقرار رهي سگھندڙ وائڄڻ سمجھيو وڃي ٿو. /house/ ۾ ‘s’ پڻ هڪ رتل وائڄڻ آهي جڏهن ته /Scripts/ ۽ /Schools/ جھڙن ٻولن ۾ هر ‘s’ بظاهر بناوائل آهي، پر ڇا ڪو به چئي سگھندو ته انهن ٻولن ۾ هر ‘s’ جو ڪو به آواز ناهي؟
/horse/ ۽ /house/ جي [s] جيان /Schools ۽ /Scripts/ ۾ [s] به هڪ آواز رکي ٿي، کڻي کڻي اهو چئي سگھجي ٿو ته ان جي راڙ جي سطح /horse/ ۽ /house/ ۾ [s] جي سطح کان گھٽ آهي. اها ڪيڏي نه عجيب ڳالهه آهي ته ٻول ۾ جيڪو آواز آهي تحرير ۾ ان کي بي آواز، بناوائل، بي تحرڪ، ماٺو يا ساڪن سڏيو وڃي!
/Schools/ ۽ /Scripts/ جھڙن ٻولن ۾ [s] جو اهو هلڪو آواز هڪ جھيڻي وائل جي ڪري آهي جيڪو ]س[ اچاريندي هوا جي وهڪ کي رنڊڪ سان گڏ دڳ ڏيڻ سبب وجود ۾ آيو آهي.
انگريزي لکيت ۾ اهو جھيڻو وائل آواز ظاهر ڪري سگھڻ لاءِ اڃا ڪو به تحريري نشان وجود ۾ نه آيو آهي. عربي، سنڌي لکيت ۾ ‘جزم’ جي نشان کي جھيڻي وائل جو نمائندو سمجھڻ گھرجي. ليکڪُ ان هلڪي آواز، جھيڻي وائل کي واياڄاڻي (phonetic) صورتخطيءَ ۾ ظاهر ڪرڻ لاءِ [ ł ] ڪم آڻي ٿو.
ٻوليءَ ۽ ٻول ۾ آواز کي جاچبوآهي، لکت کي نه.
هر ماڻهو ڄاڻي ٿو ته ڳالڻ/ڳالهائڻ، ٻولي ٻولڻ جو عمل اڳ ۾ شروع ٿيل آهي. ماڻهو لکين ورهين کان ٻولي ڳالهائيندو پيو اچي. ٻوليءَ جا ٻول آوازن کان سواءِ جڙي نه ٿا سگھن. جڏهن ته لکيت جھڙوڪر ڪالهوڪو عمل آهي. ٻولي گھٽ ۾ گھٽ 6-لک ورهن کان ڳالهائي پئي وڃي، جڏهن ته لکيت جي ڄمار وڌ ۾ وڌ 7-هزار ورهه مس ٿيندي.
لکيت جي وجود ۾ اچڻ کان وٺي ماڻهوءَ ٻوليءَ جي ٻولن کي درست نموني اهڃاڻڻ جو جتن پئي ڪيو آهي. تحريري شڪل پٽاندر ٻول نه ٿا رٿجن، ٻول موجب تحريري صورت ٺاهڻ جي ڪوشش ڪجي ٿي.
آڳاٽين لکيتن ۾ وائل آوازن لاءِ جيڪڏهن الڳ تحريري نشان موجود نه هئا ته ان جو مطلب قطعي اهو ناهي ته انهن ٻولن ۾ وائل آواز ئي اڻ-موجود هئا. لکيت سرشتو هوري هوري سڌريو آهي. ماڻهوءَ جي سمجھ ۽ پرک ۽ پروڙ جي قوت جيئن جيئن وڌي ۽ سڌري آهي تيئن تيئن ٻين هزارين ڪمن سان گڏ لکيت سرشتي کي به سڌارڻ ۽ سنوارڻ جي ڪوشش پئي ڪئي آهي.
/لِ/ ۽ /لِکۡ/ جي آوازن ۾ فرق آهي.
/لِکۡ/ ۽ /لِکُ/ جي آوازن ۾ فرق آهي.
/لِکُ/ ۽ /لِکَ/ ۽ /لَکُ/ جي آوازن ۾ پڻ فرق موجود آهي.
هڪ جھڙن تحريري نشانن ۾ آواز جي فرق کي نروار ڪرڻ لاءِ حرڪت جون نشانيون وجود ۾ آيون. /ڪَنو/، /ڪُنو/ ۽ /ڪِنو/ ۾ فرق ڪرڻ لاءِ زبر، پيش ۽ زير ڪم آنديون ويون پر هڪ پاسي /کُ، کَ ۽ کِ/ ۽ ٻئي پاسي /کۡ/ جي وچ ۾ جيڪو آواز جو فرق هو ان کي ڪيئن نروار ڪجي؟ ائين به نه هو ته /کۡ/ جو ڪو آواز ئي نه هجي، جي آواز نه هجي ها ته /لِ/ ۽ /لِکۡ/ جي وچ ۾ فرق يا /لِکۡ/ ۽ لِکُ/ جي وچ م فرق نه هجي ها. /کۡ/ جو جيئن ته هڪ آواز هو ۽ /کُ، کَ ۽ کِ/ جي ڀيٽ ۾ هلڪو هو تنهنڪري اهو فرق ڏيکارڻ لاءِ ‘جزم’ جو نشان ٺاهيو ويو ۽ حرڪت جي نشانين وارن آوازن جي ڀيٽ ۾ ڄڻڪ ماٺو، ساڪن پئي محسوس ٿيو. عربي ۾ ‘جزم’ جو نشان ‘ساڪن’ سڏجڻ باوجود عملاً هڪ وائل آهي.
انگريزي لکت ۾ اهڙو مناسب وائل نشان ظاهر ڪرڻ بدران، مروج لکيت کي ڏسي چيو ويو ته وائڄڻ بناوائل به ٿي سگھي ٿو.
سڌي ۽ صاف ڳالهه آهي ته جنهن وائڄڻ کي لکيت ۾ ساڪن، بي تحرڪ، ماٺو يا بناوائل سڏيو وڃي ٿو، ٻول ۾ اهو درحقيقت سَو سيڪڙو ‘ساڪن’ يا بناوائل نه آهي. ان جو هڪ آواز آهي.
ڪن اڪابرن جھيڻي ۽ ننڍي وائل، جزميل اکر جي آواز ۽ حرڪتيل اکر جي آواز ۾ فرق کي محسوس ته ڪيو ۽ جھيڻي وائل واري اکري نشان کي ‘جزم’ وسيلي ظاهر به ڪيو پر ان کي هلڪو متحرڪ سڏڻ ۽ سمجھڻ بدران ساڪن سڏيو ۽ سمجھيو.
لکيت ۾ وائل آواز لاءِ الڳ تحريري نشان جي ايجاد لڳ ڀڳ اڍائي هزار ورهه پراڻي آهي پر ‘جزم’ جي ايجاد ڏيڍ هزار ورهه اڳ موجود نه هئي.
ليکڪ جزم کي هلڪي تحرڪ ۽ جھيڻي وائل جو اهڃاڻ سمجھي ڪم آڻي ٿو.
ليکڪ جي نظر ۾ درحقيقت ساڪن ڇا آهي؟
/Straight/ ۽ /night/ ٻولن جي تحريري صورت ۾ ‘gh’ اکرَ هڪ ڌيان لهن ٿا. پراڻي انگريزي جي ٻولن ۾ انهن کي هڪ آواز هو پر اڄوڪي انگريزي جي ٻولن ۾ انهن جو ڪو به آواز نه آهي. اڄوڪي انگريزي ۾ انهن ٻولن جو اچار /Streit/ ۽ /tīn/ آهي. انهن ٻولن ۾ ‘gh’ جو اڄ ڪو به آواز ناهي. تحرير ۾ انهن کي ‘ساڪن’ سڏي سگھجي ٿو. اڄوڪو ٻول /streit/ آهي تنهنڪري /straight/ کي هاڻي اتهاس ۽ ٻولاڄاڻ (Etymology) جو وڙ سمجھڻ گھرجي.
‘ڪم ڪرڻ’
‘ڪم ڪَرِ’
‘ڪم ڪيو’ / ‘ڪم ڪريو’ (جمع امري صورت)
‘ڪم ڪيُمِ’، ‘ڪم ڪري ڇڏيم’
‘ڪم ڪندم’، ‘ڪم ڪري ڇڏيندم’
انهن جملن ۾ ‘ڪَرڻ’ تي ۽ ان جي مختلف صورتن تي ڌيان ڏيو ۽ محسوس ڪريو ته ]ر[ جو آواز ڪٿي موجود آهي ۽ ڪٿي گم. هاڻي سوال اٿاريو ته ڇو؟
خاص ڪري جمع امري صورتن تي ڌيان ڏيو. اڄوڪي سنڌ ۾ ٻئي صورتون موجود آهن. هڪ صورت ۾ ]ر[ موجود آهي ۽ ٻيءَ ۾ نه. جنهن صورت ۾ اڻ-موجود آهي انهيءَ ۾ درحقيقت ساڪن آهي، انهيءَ ٻول ۾ ]ر[ جو ڪو به آواز ناهي تنهنڪري ڪيرايو ويو آهي.
/ڪَريندو/ ٻول اڄ اتهاس ۽ ٻولاڄاڻ جي حوالي آهي. اڄوڪي سنڌيءَ ۾ /ڪَندو/ مروج آهي. سنڌيءَ جي اهڙن ٻولن ۾ ]ر[ جھڙي آواز کي ليکڪ ساڪن تصور ڪري ٿو ۽ درحقيقت ساڪن ٿي ويل آواز سنڌي ٻولي ڪيرائي/ختم ڪري ڇڏيندي آهي.
ٻول ۾ آوازن جي ڳڻپ
• /ڪِنو/ ۾ هيٺيان آواز آهن:
]ڪِ[: بي ڀڻو، اوسرڳ، نرم تارون وارو، ڌماڪيدار وينجن
]اِ[: ڇوٽو، اڳيون، سوڙهو سُر
]ن[: مهارن وارو نَڪئون وينجن
]او[: پويون اڌ-سوڙهو سُر (جتوئي ]1983[ 75-76)
ڇا /ڪِنو/ ۾ سچ پچ پورا چار آواز: ]ڪ[، ]اِ[، ]ن[ ۽ ]او[ شامل آهن؟
/ڏُچر/ ۽ /سُچر/ ٻولن ۾ /ڏُ-/ ۽ /سُ-/ باندي (bound) صورتون آهن. انهن کي جيڪڏهن ساڳئي انداز ۾ بيان ڪبو ته پوءِ چوڻو پوندو ته /ڏُ-/ جا ٻه آواز ─ ]ڏ[ ۽ ]اُ[ ۽ /سُ-/ جا ٻه آواز ]س[ ۽ ]اُ[ آهن. ڇا /ڏُ/ ۽ /سُ/ مان هر هڪ سچ پچ پورا ٻه آواز رکي ٿو؟
/ڪِنو/ ۾ ‘ڪ’ کان ]اِ[ ۽ ‘ن’ کان ]او[ ڌار رکڻ سبب ڇا ‘ڪ’ ۽ ‘ن’ وٽ سچ پچ ڪو آواز بچيو آهي. /سُ/ ۽ /ڏُ/ کان ]اُ[ ڌار ڪرڻ کان پوءِ ڇا ‘س’ ۽ ‘ڏ’ جو پنهنجو ڪو آواز آهي؟
]ڪِ[، ]نو[، ]ڏُ[ ۽ ]سُ[ کي جيڪڏهن ٻن ٻن جزن ۾ ٽوڙبو ته وائل ڌار ڪرڻ کان پوءِ باقي جز ڄڀ جي ان چرپر جي نشاندهي ڪري سگھندو جيڪا وات جي کوپي ۾ هوا جي گذر کي رنڊڪ ڪري ٿي.
۽ سکڻي رنڊڪ آواز ٿي سگھي، ممڪن ناهي ─ هوا جي وهڪ وسيلي وڄندڙ ساز رنڊڪ کان پوءِ ڪو به آواز اپائي نه ٿو سگھي. وات جي کوپي ۾ هوا جي وهڪ بند هجي ۽ آواز اپجي سگھي، ممڪن ناهي.
بندش ڪندي ئي هوا جي وهڪ کي ملندڙ لنگھ وائڄڻ آواز اپائي ٿو ۽ جڏهن اهو ڪجھ وڌيڪ چِٽو آهي تڏهن عام اصطلاح ۾ رَتل يا برقرار رهي سگھندڙ (sustained) وائڄڻ سڏجي ٿو.
ڪو به وائڄڻ اپائڻ مهل، هوا جي وهڪ کي گھربل نموني گھربل هنڌ رنڊائيندي ئي جڏهن آزادي ملي ٿي تڏهن وات جي کوپي جي بيهڪ وائل آواز اپائڻ واري ٿي پوي ٿي. ڪو به وائڄڻ ڪنهن نه ڪنهن وائل جي مدد سان ئي اچاري سگھجي ٿو. وائڄڻ آواز جيڪڏهن محض رنڊڪ جو نالو ناهي ته پوءِ پڪ سان اهو هڪ اهڙو آواز آهي جيڪو وات جي کوپي ۾ هوا جي وهڪ کي رنڊڪ ڪندي ئي لنگھ ڏئي اپايو وڃي ٿو. وائل آواز جي هڪ خصوصيت رنڊڪدار نه هجڻ آهي ۽ وائڄڻ جي خصوصيت رنڊڪدار هجڻ آهي.
]ڪِ[ جيئن ته ٺهي ئي رنڊڪ ڪندي آزادي ڏيڻ وسيلي ٿو تنهنڪري اهو هڪ آواز آهي. رنڊڪ ۽ آزادي هڪ ئي سَٽ ۾ عمل هيٺ اچن ٿا ۽ ]ڪِ[ کي جنم ڏين ٿا. جيئن اسان ٻه-سري وائل جي حالت ۾ ڏٺو هو ته هڪ وائل اچاريندي ئي ٻئي ڏانهن موڙ هڪ ٻه-سري وائل کي جنم ڏئي ٿو ۽ ٻه-سري کي ٻه وائل نه، هڪ وائل آواز سڏجي ٿو تيئن ]ڪِ[ اپائڻ جي حالت ۾ رنڊڪ ڪندي ئي ڄڀ ]اِ[ واري بيهڪ تي اچي ٿي.
]ڪِ[ ٻن آوازن جو ميل ناهي، هوا جي وهڪ کي رنڊڪ ڪندي ئي آزاديءَ وسيلي اپايل هڪ آواز آهي.
]ڪِ[ ۾ ]اِ[ ان جو اڻٽٽ جز آهي.
جيئن ڪنهن ٻه-سري وائل ۾ ٻه آواز اهڙيءَ طرح سمايل آهن جو انهن کي الڳ ڪري سگھڻ ممڪن نه آهي تيئن ]ڪِ[ ۾ ]اِ[ سمايل آهي. جيڪڏهن تشبيهه ڏئي بيان ڪبو، ته وائڄڻ آواز ۾ وائل ايئن آهي جيئن اکين جي ديد، ڪتاب جا اکر، ڦلواڙيءَ جا گل، سج جي روشني ۽ ڪائنات جو مادو. ان ڪري ئي بارٽل مالمبرگ کي چوڻو پيو ته وائڄڻ ڪنهن شيءِ جي مدد سان ئي آوازي سگھجن ٿا.
/ڪِنو/ ۾ ]اِ[ ۽ ]او[ کي ڌار رکڻ کان پوءِ ڇا ‘ڪ’ ۽ ‘ن’ وٽ سچ پچ ڪو آواز آهي؟ جي “ها”، ته ڪهڙو؟
ڇا ‘رنڊڪ’ به ڪو آواز آهي؟ ڇا ‘ماٺ’ به ڪو آواز آهي؟
]اِ[ ۽ ]او[ ڌار ڪرڻ کان پوءِ ‘ڪ’ ۽ ‘ن’ وٽ ڪنهن به آواز جي نمائندگي موجود ناهي، انهن وٽ نه ته ڀڻڪو آهي ۽ نه ئي اَوِسرڳائپ. وٽن رڳو بندش آهي ۽ بندش ڪو به آواز ناهي. وائڄڻ آواز اپائڻ جي حالت ۾ هوا جي وهڪ کي رنڊڪ ۽ آزادي هڪ اڻٽٽ ايڪو آهي، انهن کي ٽوڙڻ جي ڪوشش تصور ۽ تحرير ۾ ته ممڪن آهي، عمل ۾ ممڪن ناهي، بلڪل ايئن جيئن تصور ۽ تحرير وسيلي بنا ڪنهن مادي مدد جي ڪائنات جو سَير ڪري سگھجي ٿو پر عمل ۾ اهو ممڪن ناهي.
هڪ ٻه-سرو وائل ٻه وائل آواز ناهي. هڪ ٻه-سري کي آواز جي هڪ سٽ ۾ اچاري سگھبو آهي پر ٻن وائل آوازن کي ڪو به، ڪنهن به حالت ۾ آواز جي هڪ ئي سٽ وسيلي نه ٿو اچاري سگھي. ]اَ[ ۽ ]آ[ ٻه وائل آواز آهن ۽ انهن کي هڪ ئي ڪوشش ۾ گڏ اچاري نه ٿو سگھجي، هر هڪ کي اچارڻ لاءِ هڪ ڌار ڪوشش ڪرڻي پوندي. ]اَ[ ۽ ]او[ به ٻه وائل آواز آهن ۽ انهن کي به هڪ سٽ ۾ اچاري نه ٿو سگھجي پر اهڙي ڪوشش جيڪڏهن ڪئي ويندي ته الانا صاحب جي چوڻ موجب اهو هڪ ٻه-سرو وائل ۽ جتوئي صاحب جي چوڻ موجب اهو هڪ يَڪسُرو وائل آواز هوندو ۽ ڪو به عقلمند ڪنهن ٻه-سري يا يڪسري وائل کي ٻه آواز قرار ڏئي نه ٿو سگھي. ]ڪِ[ ڪنهن به ٻه-سري جي ڀيٽ ۾ هڪ وڌيڪ بهتر اڪيلو آواز آهي.
جتوئي صاحب جن جي ڏسيل طريقي موجب اچو ته انهن ڪجھ ٻولن کي ڀڃي ڏسون جن جو مثال پاڻ ٻه-سري وائل جي وضاحت ڪندي ڏنو هئائون:
ٻول آواز پد
/سُوءَ/ = ]س[ + ]اُو[ + ]اَ[ = /سُو/ + /اَ/
/سِيءُ/ = ]س[ + ]اِي[ + ]اُ[ = /سِي/ + /اُ/
/پِيءُ/ = ]پ[ + ]اِي[ + ]اُ[ = /پي/ + /اُ/
/پوءِ/ = ]پ[ + ]او[ + ]اِ[ = /پو/ + /اِ/
/لاءِ/ = ]ل[ + ]آ[ + ]اِ[ = /لا / + /اِ/
/کاءُ/ = ]ک[ + ]آ[ + ]اُ[ = /کا/ + /اُ/
ڪو به ٻه-سرو ڪڏهن به ٻن پدن کي جنم ڏئي نه سگھندو آهي ۽ نه ئي وري ٻه آواز هوندو آهي پر مٿي ڏنل مثال مان ظاهر ٿئي ٿو ته سڏيا ويل ٻه-سرا نه رڳو ٻه وائل آواز رکن ٿا پر ٻن وائل آوازن جو وجود ثابت ڪندي ٻن پدن کي به جنم ڏين ٿا.
ليکڪ جي راءِ آهي ته هڪ ٻول ۾ جيڪي به آواز موجود آهن انهن مان هر هڪ کي هڪ مڪمل آواز سمجھي لکت ۾ هڪ ئي آواز ظاهر ڪندڙ ڏنگي ــــــــــ ] [ ۾ لکيو وڃي، مثال:
/ڪِنو/ = ]ڪِ[ + ]نو[ يا ]ڪ + اِ[ + ]ن + او[
/ڪَنو/ = ]ڪَ[ + ]نو[ يا ]ڪ + اَ[ + ]ن + او[
/ڪُنو/ = ]ڪُ[ + ]نو[ يا ]ڪ + اُ[ + ]ن + او[
/آنو/ = ]آ[ + ]نو[ يا ]آ[ + ]ن + او[
/آءُ/ = ]آ[ + ]اُ[
/اِيٽَ/ = ]اِي[ + ]ٽَ[ يا ]اِي[ + ]ٽ + اَ[
/اولاڻو/ = ]او[ + ]لا[ + ]ڻو[ يا ]او[ + ]ل + آ[ + ]ڻ + او[
هڪ جھيڻو وائل آواز رکندڙ وائڄڻ کي واياڄاڻِي صورتخطيءَ ۾ هن طرح ظاهر ڪري سگھجي ٿو:
/لِکۡ/ = ]لِ[ + ]کۡ[ يا ]ل + اِ[ + ]ک + ł[
/پَڙۡهه/ = ]پَ[ + ]ڙۡهه[ يا ]پ + اَ[ + ]ڙهه + ł[
/کِسۡڪۡ/ = ]کِ[ + ]سۡ[ + ]ڪۡ[ يا ]ک + اِ[ + ]س + ł [+ ]ڪ + ł[
انهن جا پَد هن طرح ٿيندا:
/لِکۡ/ = /لِکۡ/
/پَــڙۡهه/ = /پـڙۡهه/
/کِـسۡڪۡ/ = /کِـسۡڪۡ/
/اولاڻو/ = /او/ + /لا/ + /ڻو/
/اِيٽَ/ = /اِي/ + /ٽَ/
/آءُ/ = /آ/ + /اُ/
(‘پد’ بابت وڌيڪ تفصيل ‘پد’ جي سري هيٺ لکيل باب ۾)
آواز ۽ اکر
‘آواز’ ٻوليءَ جو ايڪو آهي ۽ ‘اکر’ لکيت جو.
هڪ آواز جو اهڃاڻ ڪو نه ڪو اکر يا ڪي نه ڪي اکر آهن.
آوازن کي مقرر صورت ۾ اوري ‘ٻول’ جي صورت ڏني وڃي ٿي. انهن آواز لاءِ مقرر اهڃاڻي صورتن، اکرن کي لِيڪي واسطيدار (ٻول جو) ‘لفظ’ قرار ڏنو وڃي ٿو.
ڪوشش اها ڪئي وڃي ٿي ته ٻول کي اکرن وسيلي پنهنجيءَ درست صورت ۾ اهڃاڻي سگھجي. مشاهدو ٻڌائي ٿو ته اکرن کي اڄ ڏينهن تائين ايترو سڌاري نه سگھيا آهيون جو آواز جي مقرر ۽ درست نمائندگي ٿي سگھي.
سنڌي جا ڄاتل سمورا وائل آواز ‘ا’، ‘و’، ‘ي’ ۽ ‘ن’ تحرڪ جي ٽن نشانين وسيلي ظاهر ڪيا وڃن ٿا. مکيا ڪم ايندڙ نشان ─ ‘ا’ ─ ڪيترن ئي لفظن ۾ صورت مٽائي ‘ئـ’ ٿي پوي ٿو ۽ ٻيا ٽيئي نشان ─ ‘و’، ‘ي’ ۽ ‘ن’ ─ وائڄڻ جو نشان ٿي به ڪم اچن ٿا.
انگريزي ۾ پنج وائل سڏجندڙ اکرن ─ a، e، i، o ۽ u ─ ۽ ٽن وائڄڻ سڏجندڙ اکرن ─ w، y ۽ r ─ کان 19-وائل آواز اهڃاڻڻ جو ڪم ورتو وڃي ٿو. مثال لاءِ چَيمبر’س ڊڪشنري تان ورتل هيٺ ڏنل ٻولن ۾ ‘a’ وسيلي ظاهر ڪيل آوازن تي ڌيان ڏيو:
• Shall = /Shal, Shəl/
• Sham = /Sham/
• Shame = /Shām/
• Share = /Shār/
• Shaft = /Shäft/
ڏسي سگھجي ٿو ته ‘a’ وسيلي ظاهر ڪيل آواز ساڳيو ناهي. ]ش[ رکندڙ ڪجھ مثال ڏسو:
/Pashion/ ۾ ]شَ[ کـي ظـاهـر ڪـنـدڙ اکــر ‘-ssio’ آهن.
/Patient/ ۾ ]شَ[ = = = = = = = = = = ‘-tie’ آهن.
/Ration/ ۾ ]شَ[ = = = = = = = = = = ‘-tio’ آهن.
/Ocean/ ۾ ]شَ[ = = = = = = = = = =‘-cea’ آهن.
/Conscience/ ۾ ]شَ[ = = = = = = = = = =‘scie’ آهن.
/Shut/ ۾ ]شَ[ = = = = = = = = = =‘shu’ آهن.
هر ٻول ۾ ]شَ[ آواز آهي پر ان کي ظاهر ڪندڙ انگريزي اکر هر واري مَٽيل آهن، ڪنهن ۾ ٻه ٻه وائڄڻ ۽ ٻه ٻه وائل ته ڪنهن ۾ هڪ وائڄڻ ۽ ٻه وائل يا هڪ وائل ۽ ٻه وائڄڻ. وري ڪن لفظن ۾ ‘t’ آهي ته ڪن ۾ ‘c’ يا ‘ss’ يا ‘sc’ يا ‘sh’ ۽ ڪن ۾ وائل ‘io’ آهن ته ڪن ۾ ‘ie’ ، ‘ea’ ۽ ‘a’.
‘t’ جو مخرج هڪ آهي ته ‘s’ جو ٻيو، ‘c’ جو ٽيون ته ‘sh’ جو چوٿون.
‘a’ جو مخرج هڪ آهي ته ‘ie’ جو ٻيو، ‘io’ جو ٽيون ته ‘ea’ جو چوٿون.
ٻولن ۾ آواز ساڳيو هڪ ئي آهي ۽ لفظن ۾ ان کي ظاهر ڪندڙ اکر ٻيا ٻيا.
/Possession/ ۾ ڇهه وائڄڻ ۽ چار وائل اکر آهن، پر /پَزيشن/ ٻول ۾ ڇا سچ پچ ڇهه وائڄڻ ۽ چار وائل آواز موجود آهن؟
مونجھارو اکرن ۾ آهي، آواز ۾ نه.
ان ڪري ليکڪ اها راءِ رکي ٿو ته ٻول جي آوازن کي جاچڻ لاءِ پاڻ کي لفظ جي اکرن ۾ اڙائڻ نه گھرجي، اکر ڪيترن ئي حوالن سان ناقص آهن.
اسان وٽ ٻار کي جڏهن الف-ب لکڻ سيکاري ويندي آهي تڏهن ب، ٻ، ڀ، ت، ٿ، ٽ، ٺ، ث ۽ پ يا د، ڌ، ڊ، ڍ، ڏ ۽ ذ جو هڪ جھڙو اِنڊو ٺاهي کيس چيو ويندو آهي ته انهن اکرن ۾ رڳو نقطن جو فرق آهي. اکرن ۾ ڀلي نقطن جو فرق هجي، ۽ آهي، پر اهو سڀ ڪجھ اکر/تحرير/لکيت تائين محدود هجڻ گھرجي، ان ڳالهه کي آواز سان لاڳو نه ٿو ڪري سگھجي. آواز اکرن يا لِيڪن ۽ نقطن جو محتاج ناهي.
لکت ۾، مثال طور ]آ[ کي سنڌي ٻولي ڪنهن هڪ صورت ۾ لکندي، هندي ڪنهن ٻيءَ صورت ۾، چيني ڪنهن ٽينءَ ۾ ته انگريزي ڪنهن چوٿينءَ ۾، پر اهي ٻوليون ڳالهائيندڙ جڏهن ]آ[ اچاريندا تڏهن لڳ ڀڳ هڪ جھڙو هوندو. لکت کان سواءِ ٻولي ٿي سگھي ٿي پر آواز کان سواءِ ٻولي هجي، ممڪن ناهي. ياد رکيو وڃي ته ٻوليءَ ۾ بڻائتي اهميت آوازن جي آهي.
وائڄڻ جو وائل
ڪو به وائڄڻ آواز بنا جھيڻي وائل جي اپائڻ ممڪن نه آهي. هر وائڄڻ سان گھٽ ۾ گھٽ هڪ جھيڻو وائل اوس اڻٽٽ نموني ڳنڍيل ٿئي ٿو، پر ڪو به وائڄڻ جڏهن اهڙيءَ طرح اپايو وڃي جو ان جي ڳنڍپ ۾ هڪ چٽو وائل محسوس ٿئي تڏهن صورتحال ڪهڙي هجي ٿي؟
/آپا/ چئي ڏسو.
ٻڌايل طريقي موجب ان ۾ ٽي آواز: (1) ]آ[، (2) ]پ[ ۽ ]آ[ آهن. پر ڇا پهريون ]آ[ ۽ پويون ]آ[ بلڪل هڪجھڙا آهن؟
پهريون ]آ[ چوڻ مهل هوا جي لنگھ کي وات جي کوپي ۾ ڪنهن به هنڌ رنڊڪ نه ٿي ٿئي ─ وات پورو کليل، چپ ڍرا، ڄڀ جي اڳئين حصي جي سطح ڪجھ مٿڀري پر پٺيون حصو ممڪن حد تائين هيٺ، هوا جو لنگھ پورو کليل، اخراج جو هنڌ ڄڀ جي پٺ، واڪل ڏوريون ڦڙڪندڙ، هوا جي ڪل وهڪ وات منجھان ۽ آواز جي حالت اوسرڳ.
]پا[ چوڻ مهل هڪ خاص فرق، جنهن کي هر هڪ محسوس ڪري سگھي ٿو، اهو آهي ته چپ پاڻ ۾ ملي هوا جي لنگھ کي بند ڪندي ئي ڌار ٿي هوا کي دڳ ڏين ٿا ۽ ان مهل وات جي کوپي ۾ ڳالڪ عضون جي بيهڪ اها ساڳي، جيڪا ]آ[ چوڻ مهل هئي.
هاڻي /آبا/ چئي ڏسو.
]آ[ ۽ ]با[ ۾ هڪ خاص فرق اهو ئي آهي جيڪو ]آ[ ۽ ]پا[ جي وچ ۾ موجود هو، پر ]با[ ۽ ]پا[ جي وچ ۾ ڀڻڪي جو فرق آهي.
هاڻي /آڦا/ چئي ڏسو.
اڳ بيان ڪيل فرق ته محسوس ڪري سگھبو پر ]ڦا[ چوندي چپن ڀرسان جھليل هٿ جي پٺيءَ تي هوا جو جھُلڪو پڻ محسوس ٿيندو.
ساڳيو تجربو /آڀا/ ۽ /آٻا/ چئي ڪري ڏسو.
اوهين ڏسندا ته ]پا[، ]با[، ]ڦا[ ۽ ]ڀا[، چارئي آواز، هڪ پاسي ۽ ]ٻا[ ٻئي پاسي پاڻ ۾ اڃا به نرالو فرق رکن ٿا. پهريان چارئي آواز اپائڻ مهل هوا جو لنگھ بند ٿيندي ئي جڏهن کلي ٿو تڏهن هوا ڄڻڪ هڪ ڌماڪو ڪندي ٻاهر اچي ٿي پر ]ٻا[ چوڻ مهل ڌماڪو ڪندي هوا ڄڻڪ چوسجي وات جي کوپي ۾ اندر موٽي ٿي، يعني ]ٻا[ وٽ هڪ نيارو گڻ چوسجڻ هجڻ آهي. ان کي ساسَڪ (‘ساهه وارو’، breathy) به چئجي ٿو.
هاڻي ]آ[ ۽ ]ما[ چئو ۽ ڀيٽ ڪيو.
صاف وائل ]آ[ چوڻ مهل هوا جو ڪل مقدار وات کان ٻاهر اچي ٿو. ]ٻا[ ۽ ]ما[ جو ]آ[ بلڪل ان صاف وائل ]آ[ جھڙو ناهي. ]ٻا[ چوڻ مهل هوا جي وهڪ کي رنڊائيندي ئي آزادي ملڻ مهل ڳالڪ عضوا جڏهن ]آ[ جي بيهڪ تي اچن ٿا تڏهن به هوا اندر ئي ڇڪجي ٿي، ٻاهر نه ٿي اچي. ]ما[ چوڻ مهل هوا جي وهڪ کي رنڊائيندي ئي آزادي ملڻ مهل ڳالڪ عضوا جڏهن ]آ[ واري بيهڪ تي اچن ٿا تڏهن هوا جي وهڪ نڪائين يا غنائپ جي اثر هيٺ آهي.
ڇا ڪو به صاف وائل، مثال طور ]آ[ ڪڏهن به چوسجندڙ/ساسَڪ يا نڪائون ٿي سگھي ٿو؟
جواب آهي، “نه”.
ان ڪري چوڻو پوندو ته ]ٻا[ ۽ ]ما[ چوڻ مهل اچاريل ]آ[ ۽ صاف وائل ]آ[ جي وچ ۾ فرق آهي. ساڳيءَ طرح ]پا[، ]با[، ]ڀا[ ۽ ]ڦا[ چوڻ مهل اچاريل ]آ[ ۽ صاف وائل ]آ[ جي وچ ۾ به فرق آهي. جڏهن ته ]ٻا[، ]ما[، ]پا[، ]با[، ]ڦا[ ۽ ]ڀا[ چوڻ مهل اچاريل هر هڪ ]آ[ جي وچ ۾ پڻ فرق آهي.
اچو ته جدول ٺاهي جاچيون:
وائل وائڄڻ
آ ]پا]=[پ+آ[ ]با]=[ب+آ[ ]ڦا]=[ڦ+آ[ ]ڀا]=[ڀ+آ[ ]ٻا]=[ٻ+آ[ ]ما]=[م+آ[
بنا رنڊڪ چپائون رنڊڪدار چپائون رنڊڪدار چپائون رنڊڪدار چپائون رنڊڪدار چپائون رنڊڪدار چپائون رنڊڪدار
صاف صاف صاف صاف صاف صاف نڪائون
ڀڻڀڻو بي ڀڻو ڀڻڀڻو بي ڀڻو ڀڻڀڻو ڀڻڀڻو ڀڻڀڻو
بنا ڌماڪي ڌماڪيدار ڌماڪيدار ڌماڪيدار ڌماڪيدار ڌماڪيدار -
خارجي خارجي خارجي خارجي خارجي چوسڻو/ساسڪ نڪائون
اوسرڳ اوسرڳ اوسرڳ وسرڳ وسرڳ اوسرڳ اوسرڳ
/اونو/ = ]او[ + ]نو[ يا ]او[ + ]ن+او[
]نو[ جو ]او[ بلڪل ايئن ناهي جيئن صاف ]او[.
/سوڙهو/ ۾ ]سو[ جو ]او[ ۽ ]ڙهو[ جو ]او[ هڪ جھڙا ناهن ۽ اهي ٻئي ]نو[ جي ]او[ کان فرق وارا آهن. /ڄاڃو/ ۾ ]ڃو[ جو ]او[ ۽ /ٽاڄو/ ۾ ]ڄو[ جو ]او[ پڻ هڪ ٻئي کان ۽ اڳ ڄاڻايلن کان فرق رکن ٿا.
چوڻ جو مطلب هي آهي ته ڪو وائڄڻ ڪهڙي به وائل سان کلي اهو وائل ڪنهن به ٻئي وائڄڻ جي پاڻ جھڙي وائل توڙي صاف وائل کان پنهنجي اصولي بناوت ۾ آواز جي حوالي سان فرق رکي ٿو. اهي پاڻ ۾ قطعي ۽ سَو سيڪڙو هڪ جھڙا نه آهن.
اڌ-وائل (Semi-vowel، نِيم سُر)
• هڪ جھوٽو، وهڪو يا گسڪو جيڪو محض هڪ اتفاقي ناتو پيدا ڪندڙ، ناتِڻو-آواز (linking-sound) نه آهي، پر اهو هڪ پد به نه ٿو ٺاهي... هڪُ اڌ وائل ڪنهن ٻه-سري جيان وهڪو آهي پر اهو ڪنهن ٻه-سري جيان هڪ پد ناهي. (باربر ]1982[ 287 ۽ 9)
• نيم سُر ڳري گسڻي آواز (voiced gliding sound) کي چئبو آهي، جنهن جي اچارڻ ۾ ڳالهائڻ جا عضوا هڪ ‘سُر’ جي اچارڻ کان شروع ٿين ٿا، ۽ يڪدم ٻئي ساڳئي يا وڌيڪ اوچائيءَ (prominance) واري ‘سُر’ ڏانهن مُڙن ٿا. هڪ سُر کان ٻئي سُر ڏانهن اچار لاءِ ڄڀ جي جلدي مُڙڻ (موڙَ) ڪري، وچان ئي هڪ نئون ‘گسڪڻو’ آواز (gliding sound) پيدا ٿئي ٿو. اهڙن آوازن کي ‘نيم-سُر’ چئبو آهي. (الانا ]1967[ 39)
اڌ-وائل بابت الانا صاحب جن پاران ڏنل هن وضاحت کي سندن ئي بيانيل ٻه-سري وائل جي وضاحت سان ڀيٽي ڏسبو، ته ڪو به فرق محسوس نه ٿيندو، جڏهن ته باربر ])1982[ 287 ۽ 9) جي وضاحت چوي ٿي: “اڌ-وائل واء/ڄڀ جو هڪ جھُوٽو يا وهڪو جيڪو محض هڪ اتفاقاً ناتياڪ-آواز (linking sound) نه آهي پر اهو هڪ پد به نه ٿو ٺاهي... هڪ اڌ-وائل آواز ڪنهن ٻه-سري جيان وهڪو آهي پر اهو ڪنهن ٻه-سري جيان هڪ پد ناهي”. ڪي عالم ائين به چون ٿا ته هڪ اڌ-وائل ڪنهن وائل ۽ وائڄڻ ٻنهي جي فطرت جو ڪارج ادا ڪندڙ آواز آهي ۽ ڪن جو خيال آهي ته اڌ-وائل اهو آواز آهي جيڪو وائل جي فطرت رکي ٿو پر وائڄڻ جو ڪارج ادا ڪري ٿو.
(1) /وَڻ/ ۽ /واڍو/ ٻولن ۾ پهريون ]و[ هڪ وائڄڻ جي نمائندگي ڪري ٿو.
(2) /اوڍو/ ۽ /ڪوجھو/ ٻولن ۾ سمورا ‘و’ تحريري نشان هڪ آواز جي مڪمل تحريري نشان جو هڪ جز آهن.
(3) /جُوار/ ۽ /هُوا/ ٻولن ۾ ]و[ هڪ اڌ-وائل جي نمائندگي ڪري ٿو. (‘جوار’ ۽ ‘هُوا’ کي ڪي ليکڪ ‘جُئار’ ۽ ‘هُئا’ به لکندا آهن).
(1) /يَڪو/ ۽ /يامين/ ٻولن ۾ پهريون ]ي[ هڪ وائڄڻ جي نمائندگي ڪري ٿو.
(2) /سڀاڻي/ ۽ /ڪير/ ٻولن ۾ ‘ي’ تحريري نشان هڪ آواز جي مڪمل تحريري نشان جو هڪ جز آهي.
(3) /اڀياس/ ۽ /پاڻيارو/ ٻولن ۾ ]ي[ هڪ اڌ-وائل جي نمائندگي ڪري ٿو.
• }اڌ-وائل{ ]و[ جي اچار لاءِ ڳالهائڻ جا عضوا ]آ، او يا اُو[ سُر کان شروع ٿين ٿا، ۽ رڪجڻ کان سواءِ يڪدم ٻئي سُر ]اَ يا آ[ ڏانهن مڙن ٿا. ڳالهائڻ جي عضون جي جلدي موڙ ڪري، عضون ۾ گهڪو ٿئي ٿو، ۽ ڳرو گسڻو آواز يعني نيم- سر ]و[ پيدا ٿئي ٿو. هن کي ٻن چپن ۽ نرم تارونءَ وارو (Labio-velar) نيم-سر چئبو آهي...
ساڳيءَ طرح ]ي[ جي اچارڻ لاءِ ڳالهائڻ جا عضوا ]اِ ۽ اِي[ سُرن کان شروع ٿين ٿا ۽ رڪجڻ کان سواءِ يڪدم ٻئي سر ]آ ۽ اَ[ ڏانهن مڙن ٿا. ڳالهائڻ جي عضون جي جلدي موڙ ڪري، عضون ۾ گهڪو ٿئي ٿو، ۽ ڳرو گسڪڻو آواز يعني نيم-سر ]ي[ پيدا ٿئي ٿو. هن کي سخت تارونءَ وارو نيم-سر چئبو آهي. (الانا ]1967[ 39 ۽ 40)
]اَي[ ۽ ]اَو[ ڇو ٻه-سرا وائل ۽ ]و[ ۽ ]ي[ ڇو اڌ-وائل آهن، انهيءَ حوالي سان ڪا به وضاحت نه ڏني وئي آهي. باربر (]1982[ 7) چوي ٿو ته ٻه-سري ۽ اڌ-وائل ۾ بنيادي فرق رڳو اهو آهي ته ٻه-سرو هڪ پد کي جنم ڏئي ٿو جڏهن ته اڌ-وائل ڪنهن به پد کي جنم نه ٿو ڏئي. ان ڳالهه سان اتفاق ڪندي هيءُ ليکڪ اهو به چوڻ گھري ٿو ته اڌ-وائل ]ي[ ۽ ]و[ کي اڪيلي آواز طور، هڪ پاڻ-وهيڻي (خودمختار) آواز طور اچاري سگھڻ ممڪن نه آهي، ان کي ڪنهن نه ڪنهن وائل جي زور وسيلي ئي اوري سگھجي ٿو، بلڪل ايئن جيئن ڪنهن وائڄڻ کي اچاربو آهي. اڌ-وائل ڄڻڪ ڪنهن اڪيلي وائل ۽ اڪيلي وائڄڻ جي وچ وارو هڪ ڏاڪو يا آواز آهي.
ياد رکيو وڃي ته ليکڪ کي اڌ-وائل ]و[ ۽ ]ي[ جي اپجڻ بابت الانا صاحب جي ٻڌايل طريقي سان مورڳو اختلاف آهي. ‘چوَڻ’ ۽ ‘پوَڻ’ جھڙن ٻولن جي ڌاتو، امر واحد ۽ اسم مصدر ۽ ‘ساڳيا/ساڳا’ ۽ ‘ڀاڳيا’ جھڙن ٻولن جي ڌاتو ۽ انهن سان مليل پڇاڙين تي غور ڪبو ته ]و[ ۽ ]ي[ جي اپجڻ بابت مٿي بيان ڪيل ڳالهه پنهنجو پاڻ کي بي وزن ثابت ڪري رکندي. (وڌيڪ تفصيل ‘اڳ اڻ-کوجيل وائل آواز’ جي سري هيٺ)