باب تيرهون : پاڙ/ڌاتو/مصدر
پاڙ/ڌاتو/مصدر
سنڌي وياڪرڻ جي ڄاڻن سنڌي ٻوليءَ جي ‘اچڻ’، ‘وڃڻ’، ‘ويهڻ’، ‘بيهڻ’، ‘اٿڻ’، ‘گھمڻ’ جھڙين صورتن کي مصدر سڏيو آهي. پر مصدر بابت جيئن جيئن سوچ ۽ تحقيق وڌي آهي تيئن تيئن ڪي نيون ڳالهيون به سامُهن اچڻ لڳيون تنهنڪري ئي الانا صاحب جن چيو ته “سڀ کان پهرين ‘سنڌي مصدر’ جي وصف جو مطالعو ڪرڻ گھرجي.” (الانا ]1987[ 37)
مصدر معنى اهو ٻول (لفظ) جنهن مان ٻيا ٻولَ صادر ٿين ٿا يا ڦٽن ٿا؛ مطلب ته مصدر معنى ‘ڌاتو’ يا ‘بنياد’. عربي ۽ فارسي جا ٻول اهڙن ٻولن مان ڦٽي نڪرن ٿا جن جا سنڌي ۾ هم معنى ٻول ‘لکڻ’، ‘پڙهڻ’ وغيره ٿين ٿا، ان ڪري ڪيترن ئي سنڌي عالمن سنڌي ٻولن جو حقيقي ڌاتو يا مصدر ڳولڻ بدران عربي ۽ فارسي صرف و نحو جي نقل ۾ ‘لکڻ’ ۽ ‘پڙهڻ’ جھڙن ٻولن کي مصدر قرار ڏئي ڇڏيو. حقيقت کي جڏهن ووڙيو ويو تڏهن پڌرو ٿي آيو ته سنڌي ٻولي ۾ اهڙي قسم جا ٻولَ بنياد، مصدر يا ڌاتو ٿي ئي نه پئي سگھيا.
• ‘لکڻ’ لفظ جي پڇاڙيءَ ۾ ‘-اَڻ’ جو اچار آهي. ‘کائڻ’ لفظ جي پڇاڙيءَ ۾ ‘-اِڻ’ جو اچار آهي. }سنڌي ۾ عام طرح سڏئي ويندڙ{ مصدر جي پڇاڙيءَ مان ‘-اَڻ’ يا ‘-اِڻ’ جو اچار ڪڍي ڇڏبو ته باقي جيڪو بچندو سو ٿيندو ڌاتو يا بنياد. (قليچ ]1992[ 35)
• حقيقت ۾ جنهن صورت (form) کي سنڌي وياڪرڻ ۾ مصدر نالو ڏنو ويو آهي، سا صورت سِنڌي زبان جي ‘وياڪرڻي اصولن’ موجب مصدر نه آهي، ڇاڪاڻ ته مصدر معنى آهي ‘ڌاتو’ يا ‘بنياد’؛ يعني اها صورت جنهن مان ٻيا لفظ صادر ٿين ٿا يا ڦٽن ٿا. ٻين لفظن ۾ هيئن چئبو ته ‘هلڻ’ ۽ ‘لکڻ’ توڙي اهڙيون ٻيون سڀيئي صورتون سنڌي زبان جي صرفي اصولن موجب ‘ڌاتو’ يا ‘بنياد’ نه آهن، ڇو ته سنڌي زبان جو ڪو به لفظ /’هلڻ’ ۽ ‘لکڻ’/ وغيره جھڙين صورتن مان صادر نه ٿو ٿئي يا ڦٽي نه ٿو نڪري، پر /هَلۡ/ ۽ /لِکۡ/ ۽ اهڙيون ٻيون صورتون ئي ڌاتو يا بنيادي صورتون آهن، جن جي پويان /-اَڻ + -اِڻ/ پڇاڙيون ملائي ‘هلڻ’، ‘لکڻ’ ۽ ‘ڊاهڻ’ وغيره صورتون ٺاهيون ويئيون آهن؛ تنهنڪري اهڙيون سڀيئي صورتون ─ هلڻ، لکڻ، پڙهڻ، ڊاهڻ وغيره ─ ڌاتو يا بنياد طور ڪم نه ٿيون اچن، پر اهي ته پاڻ به ڪنهن ڌاتوءَ يا بنياد مان ڦٽي نڪتيون آهن، يعني ته اهي خود صادر ٿيل، ٺهيل يا ڦٽي نڪتل صورتون، ڪردنت يا مشتق آهن.
هن سلسلي ۾ هڪ غور طلب ۽ اهم نڪتو هي به آهي ته سنڌ جي وياڪرڻين شايد ايئن سمجھيو آهي ته مصدر يا ڌاتو فقط فعل جا ئي ٿيندا آهن. پر حقيقت ۾ ڌاتو فعل جا به ٿين ٿا، ته وري ڪي اسم به ڌاتو بنجي ڪردنتن جي بناوٽ ۾ ڪم ايندا آهن. اهڙيءَ طرح صفت به ڌاتوءَ طور ڪم ايندا آهن. اسم مان صفت ٺهن ٿا، ۽ صفتن مان اسم ٺهن ٿا. انهيءَ ڪري لسانيات جي ماهرن جو رايو آهي ته هر اها صورت جنهن مان ٻيون صورتون ڦٽي نڪرن، تنهن کي، ڦٽي نڪتل صورت جو ڌاتو يا بنياد چئبو. (الانا ]1987[ 38-39)
اسان جڏهن ‘ڳوپ’ ۽ ‘ڳتيل’ ٻولن ۾ سڏئي ويل “مفرد” ٻول جو ڇيد ڪيو هو تڏهن هيءَ وضاحت به اسان جي اکين آڏو هئي، ظاهر آهي ته ڦٽي نڪتل صورت کي ‘آجي صورت’، ‘سادو ٻول’، ‘ابتدائي ٻول’ يا ‘مفرد لفظ’ چئي نه ٿو سگھجي.
ڌاتو/مصدر بابت الانا صاحب جن جي ڏنل وصف سان ليکڪ سَو سيڪڙو اتفاق رکي ٿو، پر الانا صاحب جن ڌاتو ٻولن جا جيڪي مثال ڏنا آهن انهن مان ڪجھ سان ليکڪ کي اختلاف آهي، جنهن جي وضاحت ايندڙ صفحن ۾ ڪئي ويندي.
“هر اها صورت جنهن مان ٻيون صورتون ڦٽي نڪرن، تنهن کي، ڦٽي نڪتل صورت جو ڌاتو يا بنياد چئبو”، پر اها صورت ڪهڙي آهي جنهن مان ڪا صورت ڦٽي نڪتي ۽ ڦٽي نڪتل صورت ڪهڙي آهي، انهيءَ موضوع تي الانا صاحب جن جي راءِ سان اختلاف رکندڙ راءِ جتوئي صاحب جن پيش ڪن ٿا:
• /سڏائڻ/ پيچيدو {complex} لفظ آهي جنهن جو بنياد /سَڏۡڻ/ آهي ۽ /آءِ/ اندريون جوڙ {affix} آهي. اهڙيءَ طرح سان /سڏارائڻ/ به پيچيدو لفظ آهي جنهن جو بنياد وري /سڏائڻ/ آهي ۽ /را/ ان جو اندريون جوڙ آهي. هن مثال مان معلوم ٿيندو ته بنياد ٻن قسمن جا ٿين ٿا: هڪڙا اهي، جي خود ٻئي بنياد مان ڦُٽي نڪرن ٿا، اهڙن بنيادن کي ٿــڙ (Stem) سڏبو آهي. ٻيا اهي بنياد، جي اصلي ۽ ابتدائي هوندا آهن جن مان ٻيا بنياد ڦٽي نڪرندا آهن، اهڙن بنيادن کي ‘پاڙ’ يا جڙ (Root) سڏبو آهي. گويا ٿڙ جي بنياد کي پاڙ سڏبو آهي. /سڏارائڻ/ جو ٿــڙ-بنياد /سڏائڻ/ آهي جنهن جو پاڙ-بنياد /سڏڻ/ آهي. (جتوئي ]1983[ 116-117)
جتوئي صاحب جن /سڏڻ/ کي پاڙ-بنياد سمجھن ٿا جڏهن ته الانا صاحب جن جي ڏنل وصف پٽاندر هن مثال ۾ پاڙ-ٻول ٿيندو /سَڏۡ/.
/سڏڻ/ اصلي ٻول آهي ۽ /سَــڏۡ/ ان مان ڦٽي نڪتل صورت، يا /سَــڏۡ/ اصلي ٻول آهي، /سڏڻ/ ان مان ڦٽي نڪتل صورت؟ جيستائين اها ڳالهه طيءِ نه ٿي ٿئي تيستائين ڌاتو بابت مونجھاري جو شڪار رهڻو پوندو. انهيءَ ڳالهه جي ڇنڊڇاڻ ۽ نبيري لاءِ اسان کي هڪ ڀيرو وري جتوئي صاحب جن جي ٻيءَ هڪ ڳالهه تي سوچڻو پوندو.
• گَھٽائڻ {subtraction} واري طريقي موجب، بنيادي لفظن مان صرفيي {morpheme} يا پد {syllable} ڪڍي ڇڏڻ سان جيڪو لفظ نڪرندو آهي سو اشتقاقي هوندو آهي، جيئن ته /مارڻ/ مان /مارَ/، /تورڻ/ مان /تورَ/، /ڄاڻڻ/ مان /ڄاڻَ/، /ڊڪڻ/ مان /ڊڪَ/، /سارڻ/ مان /سارَ/، /ڇَٽَڻ/ مان /ڇَٽ/. اتي اعتراض آڻي سگھجي ٿو ته ڦُٽل صورت ننڍي آهي تنهنڪري ڇو نه ان کي بنيادي صورت ڪري وٺجي ۽ }اهو چئجي ته{ اُن مان وڏي صورت ڦُٽي نڪتي آهي يعني /مارَ/ مان /مارڻ/، /تورَ/ مان /تورڻ/ ۽ /ڄاڻَ/ مان /ڄاڻڻ/. اهو خيال غلط آهي ڇو ته /مارَ/، /تورَ/ ۽ /ڄاڻَ/ گرامر موجب انهيءَ اسم ذات جا مثال آهن جيڪي مصدري اسمن مان نڪرندا آهن. ان جا ڪيترائي نمونا آهن؛ مثلاً
(الف) هلڻ مان هلڻي پڙهڻ مان پڙهڻي
لکڻ مان لکڻي چوڻ مان چوڻي
(ب) ساڙڻ مان ساڙو ڪاڙهڻ مان ڪاڙهو
نبيرڻ مان نبيرو ڌڌڪڻ مان ڌڌڪو
(ٻ) اڻڻ مان اُڻت ڳڻڻ مان ڳڻت
وڻڻ مان وڻت هلڻ مان هلت
وڙهڻ مان وڙهت
(پ) پڙهائڻ مان پڙهائي لکائڻ مان لکائي
کوٽائڻ مان کوٽائي
(ڀ) کڻائڻ مان کڻائي ڇڏائڻ مان ڇڏائي
وٽائڻ مان وٽائي
اهي مٿيان مثال سڀ اسم ذات جا آهن جيڪي اسم مصدر مان نڪتل آهن. (جتوئي ]1983[ 119-120)
مثال چڱا چوکا گڏ ٿي ويا آهن پر اسان کي هر هڪ ٻول جاچي ڏسڻو پوندو ته سندس ڌاتو، پوءِ ڀلي ان کي پاڙ-ڌاتو چيو وڃي، ڪهڙو آهي. پر اهو جاچڻ کان اڳ مسٽر گريئرسن جي راءِ جيڪا هن اسم مصدر (infinitive) ۾ پاڙ ٻول (root word) بابت بيان ڪئي آهي:
• هو }سر گريئرسن{ ڌاتو کي Root }پاڙ{ ٿو ڪوٺي. هن پنهنجي مذڪوره ڪتاب }لِنگئسٽڪ سروي آف انڊيا{ ۾ Root }پاڙ{ ۽ Infini-tive }اسم مصدر{ کي ٻه ڌار ڌار صورتون ڪري بيان ڪيو آهي. هو Infini-tive }اسم مصدر{ لاءِ لکي ٿو:
“Infinitive is formed by adding /اَڻ/ to Root, as in /هَلَڻُ/ to go”
(الانا ]1987[ 40)
}اسم مصدر پاڙ (ٻول) سان /-اڻ/ ملائڻ وسيلي ٺهندو آهي، جيئن /هلڻ/ (جنهن ۾ /هَــلۡ/ سان /-اڻ/ ملائي اسم مصدر /هلڻ/ ٺاهيو ويو آهي){ يعني پاڙ ٻول ٿيو /هَــل/.
الانا صاحب جن ان ۽ ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي جن جي راين کي نظر ۾ رکندي ۽ اڳوڻن راين جي ڇنڊڇاڻ ڪندي، تفصيلي بحث کان پوءِ (]1987[ 36-41) چون ٿا:
• هن سلسلي ۾ هڪ اهم نڪتو هي به آهي ته سنڌي ٻوليءَ جي اڪثر متعدي فعلن جا ڌاتو، لازمي فعلن جي ڌاتن مان ڦٽي نڪرن ٿا. مثال طور:
لازمي فعل جا ڌاتو متعدي فعل جا ڌاتو متعدي بالواسطه
سَــڙۡ- ساڙۡ- ساڙا-
مَــــرۡ- مارۡ- مارا-
ٺَـــرۡ- ٺارۡ- ٺارا-
ٽَــــرۡ- ٽارۡ- ٽارا-
ڦِــسۡ- ڦيهۡه- ڦيها
ٻَـــــرۡ- ٻارۡ- ٻارا-
ٺَــهۡه- ٺاههۡ- ─
سِــــرۡ- سيرۡ- سيرا-
ڦَـــٽۡ- ڦاڙۡ- ڦاڙا-
ٽُــٽۡ- ٽوڙۡ- ٽوڙا-
ٻُـــڏۡ- ٻوڏۡ- ٻوڙا-
وسامۡ- وسا- ─
(الانا ]1987[ 42-43)
ڄاڻايل مثالن ۾، فعلن جي حد تائين چئي سگھجي ٿو ته الانا صاحب جن ڌاتو اسم مصدر (يا حاصل مصدر) کي نه ٿا سمجھن پر سندن نظر ۾ جيڪا پاڙ (root) آهي، ان کي سمجھن ٿا.
جتوئي صاحب جن ‘پاڙ-بنياد’ ۽ ‘ٿــڙ-بنياد’ جو ذڪر ڪيو آهي، سنڌي جي ڪيترن ئي ٻولن کي جڏهن اهڙيءَ درجيبنديءَ ۾ آڻبو ته پوءِ اسان کي سڄو وڻ خلقڻو پئجي ويندو. جيئن الانا صاحب جن چون ٿا ته
- ‘سڙڻ’ جو ڌاتو /سَڙۡ/ آهي، اهو سڏبو ‘پاڙ ڌاتو’.
- ‘ساڙڻ’ جو ڌاتو /ساڙۡ/ آهي، اهو سڏبو ‘ٿڙ ڌاتو’، ڇو ته /ساڙۡ/ جو پاڙ ڌاتو /سَڙۡ/ آهي.
- ‘ساڙائڻ’ جو ڌاتو /ساڙاء/ آهي، جنهن کي الانا صاحب جن /ساڙا-/ سڏيو آهي، ان کي سڏبو ‘ڏار ڌاتو’، ڇو ته ان جو ٿڙ ڌاتو /ساڙۡ/ ۽ پاڙ ڌاتو /سَـڙۡ/ آهي.
- ‘ساڙارائڻ’ جو ڌاتو /ساڙاراء/ آهي، جنهن کي الانا صاحب جن /ساڙارا-/ لکيو آهي، ان کي سڏبو ‘ٽاري ڌاتو’، ڇو ته...
- ‘ساڙارارائڻ’ جو ڌاتو /ساڙاراراء/ آهي، جنهن کي الانا صاحب جن /ساڙارارا-/ لکيو آهي، ان کي چئبو ‘پن ڌاتو’، ڇو ته...
- ‘سَڙڻِي’ جو ڌاتو آهي /سڙڻ/ جنهن کي اصولي طرح ‘ٿــڙ ڌاتو’ سڏڻ گھرجي پر جيئن ته /ساڙۡ/ کي ‘ٿڙ ڌاتو’ سڏبو اٿئون ان ڪري هي ٿيندو ‘گل ڌاتو’. اهڙا ڪي ٻيا مثال آهن: هلڻي، ويهڻي، ڪرڻي، اٿڻي وغيره.
- ‘ساڙڻي’ جو ڌاتو آهي /ساڙڻ/ جنهن کي اصولي طرح ‘ڏار ڌاتو’ سڏڻ گھرجي پر جيئن ته /ساڙاء/ کي ‘ڏار ڏاتو’ سڏيو اٿئون ان ڪري هي ٿيندو ‘پنکڙي ڌاتو’.
اهڙيءَ طرح ‘ساڙائڻي’ ۽ ‘ساڙارائڻي’ لاءِ ‘ميوو ڌاتو’ ۽ ‘ٻج ڌاتو’ به ٺهي پوندا پر ‘ساڙارارائڻي’ لاءِ ليکڪ کي مونجھارو آهي!
/ساڙارا-/ ۽ /ساڙارارا-/ ٻول الانا صاحب جن جي ڪتاب “سنڌي ٻوليءَ جو بڻ بنياد” (]1974[ 88) تان کنيا ويا آهن.
ليکڪ جو هڪ مضمون “جامع سنڌي لغات جو جائزو، پهرين جلد جي حوالي سان پهرِين پڙهڻي“ پنهنجي مڪمل صورت ۾ “ڪينجھر” (ڊسمبر 1994ع) ۾ ڇپيو آهي جنهن ۾ لڳ ڀڳ 328 (ٽي سَو اٺاويهه) اهڙن ٻولن جي نشاندهي ڪيل آهي جن جو، هر باندي صورت ڌار ڪرڻ کان پوءِ، آخري، ننڍي ۾ ننڍو معنادار جزو /لِکۡ/ بيهي ٿو.
هن سڄي قصي کڻڻ جو مقصد اهو آهي ته ڌاتو ٻول جي سلسلي ۾ اسان کي پنهنجو ڌيان ان سرچشمي تي سيڙائڻو پوندو جيڪو باقي سمورن واسطيدار ڪردنت ٻولن جي ٺهڻ جو ڪارڻ آهي.
پاڙ جيئن ته اهو حصو آهي جنهن تي ڪنهن به شيءِ، واقعي، لقاءَ وغيره جو باقي سمورو ڍانچو اڏيل ٿئي ٿو ان ڪري پاڙ ٻول يا پاڙ لفظ اهو ٻول آهي جيڪو پاڻ سان واسطيدار سڀني ٻولن جي پاڙ ۾ موجود رهي ٿو.
• پاڙ (Root): اهو بنيادي عنصر جنهن مان }باقي سمورا واسطيدار{ ٻول نڪتل آهن. (چيمبر’س ڊڪشنري)
• پاڙ: (هن کي بنيادي صورت/Basic form به چيو ويندو آهي) ٻول جي اها صورت جنهن تي ان ٻول جون باقي سموريون صورتون، چيو ٿو وڃي ته، بيٺل آهن. (آڪسفورڊ ڊڪشنري)
پاڙ ٻول ننڍي ۾ ننڍي معنادار آجي صورت آهي. اهو پاڻ ڪنهن ٻئي ٻول مان ڦٽي نه ٿو نڪري پر منجھانئس ڪيترائي ٻول ڦٽي نڪرڻ جوڳا هوندا آهن. پاڙ ٻول ئي آهي جنهن کي پهريت، سادو، ابتدائي، بنيادي ٻول چوڻ گھرجي. هيءَ آهي نمبر پهرئين ڳالهه.
ٿورو اڳ ڏنل حوالي ۾، جتوئي صاحب جن /ڇَٽڻ/ مان /ڇَٽَ/ ۽ /ڊُڪڻ/ مان /ڊڪَ/ کي ڪردنت سڏن ٿا ۽ مصدري اسمن /ڇٽڻ/، /ڊڪڻ/ وغيره کي بنياد قرار ڏين ٿا. حقيقت هن طرح آهي ته /ڇَٽَ/ ۽ /ڊڪ/ ڪردنت بــرابــر آهــن پــر انهـن جو ڌاتـو /ڇـٽـڻ/، /ڊڪـڻ/ نـاهـي، انـهـن جـو ڌاتــو آهي /ڇَٽۡ/،
/ڊُڪۡ/.
جتوئي صاحب جن چون ٿا ته /مارَ/، /تورَ/ ۽ /ڄاڻَ/ گرامر موجب انهيءَ اسم ذات جا مثال آهن جيڪي مصدري اسمن مان نڪرندا آهن. هيءُ ڪو دليل ناهي. مصدري اسمن مان اسم ذات ڇو ٿا نڪرن؟ ڇا سمورا اسم ذات ٻول مصدري اسمن مان نڪرندا آهن؟ ڇا اهو ڪو پڪو پختو قانون آهي ته هر اسم ذات مصدري اسم مان ئي نڪري ۽ جيڪو ٻول مصدري اسم مان نڪتل نه هوندو، اهو اسم ذات ٿي ئي نه ٿو سگھي؟
جتوئي صاحب جن پنهنجي ڪتاب ۾ بنياد، ڌاتو يا پاڙ ٻول جي حوالي سان ڪا هڪ مقرر صورت قائم رکي نه سگھيا آهن. پاڻ ڪنهن هڪ ٻول جي ڪنهن هڪ صورت کي ڪٿي “بنياد” سڏن ٿا ته ڪٿي “سالم لفظ”، ۽ ڪٿي وري ڪنهن ٻئي ٻول جي ان جھڙي ئي صورت کي “اڻ-سالم” ٿا سمجھن ته ڪٿي “بنيادي صورت طور نظر ايندڙ” ۽ ڪٿي “بنيادي پد”.
• /قربائتو/ پيچيدو لفظ آهي جنهن جو بنياد /قُربۡ/ آهي ۽ /-آئتو/ پويون جوڙ آهي. اهڙي قسم جا ٻيا مثال آهن:
پُٽيتو = /پُٽۡ + ايتو/
لاڙي = /لاڙۡ + اِي/
باغائي= /باغۡ + آئي/
ٿَڌڪار= /ٿَڌۡ + ڪار/
سَڏي = /سَڏۡ + اي/
سڏيندو= /سَڏۡ + ايندو/ (جتوئي ]1983[ 117)
هن مثال ۾ /سَــڏۡ/ کي “بنياد” قرار ڏنو ويو آهي.
/سڏڻ/ جيڪڏهن پاڙ-بنياد آهي (جتوئي ]1983[ 117) ۽
/سڏائڻ/ جيڪڏهن ٿڙ-بنياد آهي ته پوءِ /سَڏۡ/ ڪهڙو بنياد سڏبو؟
۽ /سَڏُ/ کي ڪهڙو بنياد سڏيو ويندو؟
• ... اشتقاقي توڙي گرداني لفظ ڪنهن بنيادي لفظ (Underlying word) مان ظاهر ٿين ٿا جنهن کي سنسڪرت ۾ ‘ڌاتو’ سڏجي ٿو. سنڌي ۾ انهيءَ لاءِ مناسب لفظ ‘بنياد’ يا ‘پيڙھ’ آهي. عربيءَ ۾ ان کي ‘اصل’ سڏجي ٿو. (جتوئي ]1983[ 115)
‘ڳتيل ٻول’ جي سري هيٺ /سَچۡ/ جو ذڪر ڪندي اسان ڏٺو ته ‘بنياد’ يا ‘پيڙھ’ جي بدران ‘Base’ لفظ ڪم آندو ويو هو (جتوئي ]1983[ 111)، ‘Root’ جي بدران ‘پاڙ’، ‘پيڙھ’ يا ‘بنياد’ ئي ڪم ايندو، اهڙيءَ طرح ‘مصدر’ پڻ ساڳي ئي مفهوم ۾ ڪم آندو ويو آهي (الانا ]1987[ 40، 42)، اهي سڀ ڳالهيون هڪ مونجھارو تخليق ڪن ٿيون. اهو سڀ ڪجھ ان ڪري ٿئي ٿو جو اسان وٽ ٻولن ۽ اصطلاحن جي تخصيص ناهي.
پوءِ ايئن ڇو نه ڪجي، ته پاڙ ٻول انهيءَ ٻول کي قرار ڏجي جيڪو پنهنجيءَ مڪمل ۽ آجي صورت ۾، ننڍي ۾ ننڍي معنادار جزي جو ڪارج ڪندي سمورن واسطيدار ڪردنت ٻولن جي پاڙ ۾ ڪم ايندو هجي. هيءَ آهي نمبر ٻي ڳالهه.
/سَـڏۡ/، /سَـڏُ/، /سڏڻ/ ۽ /سڏائڻ/ مان ڪهڙو ٻول آهي جيڪو درحقيقت پاڙ جو ڪم ڪري ٿو؟
/سڏائڻ/ ۾ /-آء-/ وچون جوڙ آهي، باقي ٻول بچيو /سڏڻ/.
/سڏڻ/ کان /-اِڻ/ ڌار ڪري سگھجي ٿو ۽ باقي بچيل جز /سَڏُ/ هڪ معنادار جزو آهي.
/سَڏُ/ کان پڻ /-اُ/، جيڪو هڪ وائيو آهي (۽ مذڪر واحد جي معنى پيدا ڪري ٿو) ڌار ڪري سگھجي ٿو ۽ باقي بچيل جز /سَڏۡ/ هڪ معنادار جزو آهي.
پر /سَڏۡ/ کان جيڪڏهن ڪو به جز کسي وٺبو ته ان جي ڪا به معنى نه رهندي.
• جن طريقن سان بنيادي لفظ صرفي صورت بدلين ٿا سي ٽي آهن: (1) وڌائڻ (addition) وارو طريقو، (2) گھٽائڻ (substraction) وارو طريقو ۽ (3) بدلائڻ (replacement) وارو طريقو. (جتوئي ]1983[ 115)
‘بنيادي’ ٻول جن آوازن جي مدد سان صرفي (روپيائي) صورت بدلائن ٿا انهن کي هڪ ڌار سري هيٺ جاچيو ويو آهي. پر، ڪنهن به ‘بنيادي’ ٻول ۾ جيڪي به صرفي (روپيائي) ۽ وائيائي (phonemic) تبديليون واقع ٿيون آهن جڏهن انهن کي ڌار ڪبو ته باقي بچيل ٻول پڪ سان “بنياد” (پاڙ، ڌاتو) هوندو. هيءَ آهي نمبر ٽين ڳالهه.
• ... نڪتل لفظ ٻن قسمن جا هوندا آهن: هڪڙا اشتقاقي ۽ ٻيا گرداني. جڏهن هڪ ئي بنياد مان (توڙي پاڙ هجي يا ٿــڙ هجي) ڪئين اشتقاقي ۽ گرداني لفظ نڪرن، تڏهن سڀني لاڳاپيل لفظن کي گڏي روپاولي {paradigm} سڏجي ٿو. ان جا ٻه قسم ٿيندا آهن: هڪ اشتقاقي (derivational) ۽ ٻي گرداني (inflectional). اشتقاقي روپاولي ۾ اهي سمورا نڪتل لفظ هوندا آهن جيڪي خود مستقل لفظ ٿي ڪم ايندا آهن. مثلاً
ڪَمُ (بنيادي لفظ) ڪمائتو، ڪمائي، نڪمو، ڪامي. ڦريل روپاولين ۾ اهي نڪتل لفظ هوندا آهن جن جون صورتون عدد، جنس، حالت يا زمان سبب ڦريل هونديون آهن. مثلاً
(1) ڪَمُ- (بنيادي لفظ)، ڪَمَ، ڪَمن
(2) ڪماءِ (بنيادي لفظ)، ڪمائي، ڪمائينِ، ڪمائين، ڪمائيو، ڪمائيان، ڪمائيون وغيره.
هي ڳالهه ياد رکڻ گھرجي ته اشتقاقي لفظن جون گرداني روپاوليون ٿي سگھن ٿيون مگر گرداني لفظن جون اشتقاقي روپاوليون ٿي نه ٿيون سگھن. (جتوئي ]1983[ 122-123)
سنڌيءَ ۾ سوين ٻول اهڙا آهن جن مان هر هڪ ڌاتو ٻول جي روپاولي سوين ٻولن تي پکڙيل آهي. ظاهر آهي ته ان سڄي روپاولي ۾ ڪو هڪ ٻول پاڙ ٻول جو ڪم ڪري ٿو.
ڪماءِ = /ڪَمۡ + آء + اِ/ ۾ آخري آواز /اِ/ هڪ وائيي جو ڪم ڪري ٿو ۽ ٻول ۾ امر واحد جو مفهوم وڌائي ٿو، تنهنڪري /ڪماءِ/ بنيادي ٻول ٿي نه ٿو سگھي. /ڪماءِ/ جو “ٿڙ” بنياد /ڪماء/ آهي جنهن جي صورتخطي، جتوئي صاحب جن جي /کاءۡ-/ (جتوئي ]1983[ 121) جو نقل ڪندي /ڪماءۡ/ ۽ الانا صاحب جن جي /کا-/ (الانا ]1987[ 41) جو نقل ڪندي /ڪما-/ لکي سگھجي ٿي. (تفصيل لاءِ ڏسو ‘هڪ نيارو ۽ اڳ اڻ-کوجيل سنڌي وائل’)
ڪو به ڄاڻو اهو چئي نه سگھندو ته /ڪماء/ مان /ڪم/ ٺهيو آهي پر ائين ضرور چئي سگھجي ٿو ته /ڪماء/ جو “پاڙ” ڌاتو /ڪم/ آهي.
اسان جو سوال هي آهي ته پاڙ ڌاتو /ڪَمُ/ آهي يا /ڪَمۡ/.
ڪَمُ = /ڪَمۡ + اُ/. هن ٻول ۾ /اُ/ هڪ وائيي جو ڪم ڪري ٿو ۽ ٻول ۾ واحد مذڪر ۽ اسم هجڻ جو مفهوم پيدا ڪري ٿو.
ڪَمَ = /ڪَمۡ + اَ/. هن ٻول ۾ /اَ/ هڪ وائيي جو ڪم ڪري ٿو ۽ ٻول ۾ جمع مذڪر ۽ اسم هجڻ جو مفهوم پيدا ڪري ٿو.
تنهنڪري /ڪَمُ/ ۽ /ڪَمَ/ جو ڌاتو /ڪَمۡ/ آهي.
• ... سنڌي ٻولي گھڻو ڪري ٻه-اکرن ڌاتن تي بيٺل آهي...
سنسڪرت ڌاتو ‘سُوَ’ برابر آهي سنڌي اصل ڌاتو ‘سئُـ’ جي. سنسڪرت ۾ ان ڌاتو ۾ ‘ار’ ۽ ‘ان’ گڏڻ سان ‘سُون’ يا ‘سُوَر’}ٺهي ٿو جنهن جي{ معنى }آهي{ آواز ڪرڻ. ٻئي طرف سنڌي ڌاتوءَ ‘سُـ - سُئه’ يا ‘سو’ جي معنى آهي آواز، ۽ سنڌيءَ ۾ ان جون فعلي صورتون آهن ‘سئڻ’، ‘سڻڻ’، ‘سُڄڻ’ (ٻڌڻ ۾ اچڻ) ۽ اهڙيءَ طرح پنهنجي خاص سنڌي طريقي سان ڪيترائي لفظ ٺهن ٿا... (سراج ]1964[ 50-52)
هيءَ ڳالهه ايندڙ صفحن ۾ بحث هيٺ آڻبي. پر سنڌي ٻولن جي پاڙ ڏانهن هن ۾ هڪ اشارو ملي ٿو جيڪو الانا صاحب جن پاران ڏنل ڌاتو ٻولن جي صورت ۾ پڻ موجود آهي.
• پيچيدن لفظن مان ڪي اهڙا به ٿيندا آهن جن کي جيڪڏهن ٽوڙبو ته انهن مان هڪ سالم لفظ ٿيندو ۽ ٻيو پد ٿيندو. مثلاً
ڪسنگ= /ڪُ + سنگ/
جانور= /جان + ور/
خداوند= /خدا + وند/
وڃيٿو= /وڃي + ٿو/ (جتوئي ]1983[ 112)
/وڃي/ جيڪڏهن “سالم لفظ” آهي ته پوءِ /سَڏي/ به “سالم لفظ” سڏڻو پوندو جڏهن ته ان کي اڳ ڏنل مثال ۾ “پيچيدو” (ڳتيل، مرتب، complex) ٻول سڏيو ويو آهي.
۽ ان کي /سَڏۡ/ ۽ /اي/ ۾ ٽوڙي /سَڏۡ/ کي بنياد يا پيڙھ قرار ڏنو ويو آهي،
۽ /سڏڻ/ کي وري پاڙ-بنياد سڏيو ويو آهي!
/وَڃڻ/ جو پاڙ ٻول آهي /وَڃۡ/.
/وَڃۡ/ + /اُ/= وَڃُ. (/اُ/ واحد لاءِ، مذڪر هجي يا مؤنث، “امر” آهي).
/وَڃۡ/ + /او/= وڃو. (/او/ جمع لاءِ، مذڪر هجي يا مؤنث، “امر” آهي).
/وَڃۡ/ + /اَ/= وَڃَ. (/اَ/ بنياد ۾ اسم جو مفهوم وڌائي ٿي).
/وَڃۡ/ + /اَڻ/= وڃڻ. (/-اَڻ/ اسم مصدر)
/وَڃۡ/ + /آن/= وڃان
/وَڃۡ/ + /اُون/= وڃُون
/وَڃۡ/ + /اِي/= وڃِي
وَڃۡ/ + /اي/= وڃي
.
.
.
/وڃڻ/ جو ڌاتو /وَڃۡ/ آهي.
/وڃي/کي /وَڃۡ + اي/ ۾ ٽوڙي سگھجي ٿو جيئن /سڏي/ کي /سَڏۡ + اي/ ۾ ٽوڙيو ويو هو ۽ اِتي، انهن ۽ اهڙن سڀني ٻولن ۾ /-اي/ هڪ ضميري پڇاڙي جي نمائندگي ڪري ٿو ─ ضمير غائب اشارو.
• “وڃي ٿو.”
• “حيدر آباد وڃي ٿو”
مٿي ڏنل ٻئي جملا مڪمل آهن. “وڃڻ جو ڪم ڪير ڪري ٿو؟”
“هو/هي”.
• “سڏي ٿو”.
• “توکي سڏي ٿو.”
- ڪير سڏي ٿو؟
“هو/هي”.
(تفصيل لاءِ ڏسو ليکڪ جو مضمون “ضميري پڇاڙي ۽ صحيح سنڌي ٻولي”. مهراڻ، 1-2، 1994ع. )
• پَـــــڙۡھ + آن= پڙهان
پَــــڙۡھ + اي= پڙهي
پَــــڙھ + اِي= پڙهِي
انهن مثالن ۾ /پَــــڙۡھ-/ ڌاتو آهي ۽ /آن، اي ۽ اِي/ پڇاڙيون آهن.
(الانا ]1987[ 41)
جيئن، جتوئي صاحب جن جي راءِ موجب /سڏائڻ/ جو پاڙ-بنياد آهي /سڏڻ/، تيئن /ساڙڻ، ڪاڙهڻ، نبيرڻ، پڙهائڻ، لکائڻ، کوٽائڻ، کڻائڻ، ڇڏائڻ، وٽائڻ/ جو پاڙ-بنياد ٿيندو /سڙڻ، ڪڙهڻ، نبرڻ، پڙهڻ، لکڻ، کوٽڻ، کڻڻ، ڇڏڻ، وٽڻ/ ۽ انهن جو، اڳ ڄاڻايل بنيادن تي، اسان جي راءِ موجب حقيقي پاڙ-ٻول ٿيندو /سَــڙۡ، ڪڙۡھ، نِــبِــرۡ، پَــڙۡھ، لِکۡ، کوٽۡ، کَــڻۡ، ڇَــڏۡ، وَٽۡ/. بلڪل ساڳين سببن جي ڪري /مارڻ ۽ تورڻ/ جو پاڙ ٻول ٿيندو /مَـــرۡ ۽ تُـــرۡ/ ۽ /ڊڪڻ ۽ ڇٽڻ/ جو پاڙ ٻول ٿيندو /ڊُڪۡ ۽ ڇَٽۡ/.
هتي ليکڪ پاران هڪ ڳالهه چٽي ڪئي وڃي ٿي ته خود اهڙن، رسمي طريقي ۽ وصف پٽاندر نروار ٿيندڙ پاڙ ٻولن مان ڪجھ، ڪي ٻول سچ پچ پاڙ ٻول هجن، انهيءَ سان ليکڪ کي اختلاف آهي. جيئن مٿئين سٽاءَ ۾ هڪ ٻول /نِــبِــرۡ/ پاڙ ٻول طور اڀري آيو آهي جيڪو ليکڪ جي نظر ۾ پـاڙ ٻـول نـاهـي، اهـو
هڪ ڳنڍڙ ۽ ڳتيل ٻول آهي. اهڙا ڪيترائي ٻول، جيڪي مٿي آيل وصف جي روشنيءَ ۾ پاڙ ٻول طور اڀري اچن ٿا پر درحقيقت ڳتيل ٻول آهن انهن جي ڇنڊڇاڻ اسان “اوائلي ٻول“ جي سري هيٺ ڪئي آهي ۽ ڪجھ ٻولن جي وضاحت “جوڙپ” جي سري هيٺ ڪئي وئي آهي.
جتوئي صاحب جن چون ٿا ته /سَچۡ/ سالم ٻول ناهي (ڇو ناهي؟، ان جي ڪا به وضاحت نه ٿي ملي) ۽ ان جو سالم ٻول آهي /سَچُ/. وري چون ٿا ته /ٿَڌ، لاڙۡ، باغۡ/ وغيره ڪن ٻولن جو بنياد آهن. /سچُ/ کي مثال بنائي انهن جو سالم ٻول هي مقرر ڪرڻو پوندو:
بنياد سالم ٻول
سَچۡ سچُ
ٿَڌۡ ٿڌِ
لاڙۡ لاڙَ
باغۡ باغ
ڪنڀۡ ڪنڀُ
چَمۡ چَمُ
ڌَڻۡ ڌڻُ
۽ ٻيا.
ٻين لفظن ۾ ايئن چوڻو پوندو ته خود جتوئي صاحب جن جي نظر ۾ جيڪو ٻول بنياد يا پيڙھ آهي، اهو سالم لفظ ناهي.
۽ جيڪو ٻول سالم ناهي اهو جوڙ (affix) ته ٿي سگھي ٿو، ‘ڌاتو’ نه ٿو ٿي سگھي. اها آهي نمبر چوٿين ڳالهه.
۽ پنجين ڳالهه هيءَ آهي ته ڌاتو ٻول ڪنهن به عدد، جنس، حالت وغيره کي ظاهر نه ٿو ڪري.
جتوئي صاحب جن لکيو آهي ته /سچار/ ۾ /سچۡ/ ۽ /آر/ سالم ٻول نه آهـن، /سـچۡ/ جـو سـالـم ٻــول /سـچُ/ آهـي ۽ /آر/ جـو /ڪار/. اسان جي نظر ۾
/سچُ/ جو ڌاتو به /سچۡ/ آهي ته /سچار/ جو ڌاتو به /سچۡ/، ۽ اهڙيءَ طرح /سچو/، /سچُو/، /سچي/، /سچِي/، /سچاڻ/ وغيره جو ڌاتو ٻول به /سچۡ/ آهي. /سچۡ/ کان سواءِ باقي سڀ جوڙ آهن ─ پٺجوڙ (suffixes).
/سونار، لوهار، ڌڻار، چمار، ڪنڀار/ وغيره ۾ پٺجوڙ /آر/ جو سالم لفظ ممڪن آهي ته /ڪار/ هجي، پر /اُچار، آجھار، آچار، آٽار، اُڀار، اَجھار ۽ اُڏار/ ۾ به /-آر/ جو سالم لفظ /ڪار/ ئي هجي، هڪ شڪ واري ڳالهه آهي.
ڪي جوڙ اهڙا آهن جن جو ‘سالم’ لفظ ڳولڻ سان ملي وڃي ٿو، پر ڪي جوڙ اهڙا به آهن جن جو سالم لفظ في الوقت نه ٿو لڀي. البت ليکڪ پڪ رکي ٿو ته جيڪو به جوڙ آهي، خاص ڪري اڳجوڙ ۽ پٺجوڙ، اهو ڪنهن نه ڪنهن ٻول جو اڳيون حصو (اڳجوڙ جي حالت ۾) يا پٺيون حصو (پٺجوڙ جي حالت ۾) آهي.
/سونار، لوهار، ڌڻار/ وغيره ٻولن ۾ /آر/ ڌاتو ٿي نه ٿو سگھي ڇو ته انهن ٻولن ۾ اهو هڪ پٺجوڙ طور ڪم آيو آهي، پر ڪو به نه هوندو جيڪو چئي سگھي ته انهن ٻولن ۾ ڌاتو ٻول /سونۡ، لوههۡ، ڌڻۡ/ ناهي، ۽ اهو ٻول پنهنجي حقيقي ڌاتوئي صورت ۾ ڪم آيل آهي.
ليکڪ جي اها ڳڻيل ڳوتيل راءِ آهي ته سنڌي ٻوليءَ جي هر ٻول جو ڌاتو يڪپدو (monosyllabic) آهي. هر ڌاتو ٻول پنهنجي بناوت ۾ ننڍي ۾ ننڍي معنادار آجي صورت رکي ٿو. اهو ڪا به جنس نه ٿو ڏيکاري، ڪو به عدد نه ٿو پڌرو ڪري. ان ڌاتوءَ سان مختلف جوڙ ملائي ڳتيل ٻول ٺاهيو پئي ويو آهي ۽ اهڙي هر ڳتيل ٻول ۾ اهو ڌاتو پنهنجي ڌاتوئي صورت برقرار رکي ٿو. البت ڳوپ ٻول ۾ هڪ کان وڌيڪ (عام طرح ٻه) ڌاتو ٻول پنهنجي اصلي ۽ اصولي صورت ۾ ڪم اچن ٿا. ڌاتو ٻول ۾ ڪو جوڙ اهڙيءَ طرح به ملائي سگھجي ٿو جو سندس وچون يا اندريون جوڙ ٿي پوي.
ان ڳالهه کي هن طرح به بيان ڪري سگھجي ٿو:
• لِکۡ= ]ل + اِ + ک[
• لِکَ= ]لِ[ + ]کَ[ =/لَکۡ + اَ/
• لِکُ= ]لِ[ + ]کُ = [/لِکۡ + اُ/
• لکو= ]لِ[ + ]کو[ = /لِکۡ + او/
- لکڻ، لکائڻ، لکيو، لکايو، لکرايو، لکندو، لکائيندو، ...
• ليکۡ= ]ل + اي + ک.[ ڌاتو سان /اي/ هڪ اندريون جوڙ.
• ليکو= ]لي[ + ]کو[ = /ليکۡ + او/
• ليکُو= ]لي[ + ]کُو[ = /ليکۡ + اُو/
• ليکڪۡ= ]لي[ + ]کَڪۡ[ ] =لي[ + ]ک + ا + ڪ[ =/ليکۡ + اَڪ/.
• ليکَڪُ= ]لي[ + ]کَ[ + ]ڪُ[ =/ليکڪۡ + اُ/
• ليکڪَ= ]لي[ + ]کَ[ + ]ڪَ[ = /ليکڪۡ + اَ/
- ليکيو، ليکيندو، ليکايو، ليکائيندو، ليکاري، ...
• /لِکۡ/. هڪ ڌاتو ٻول. ناڌر جنس. عدد ٻڙي.
توڙي جو اها ڳالهه محسوس ڪئي وئي آهي ته ڌاتو ٻول پاڻ مان ڦُٽايل هر صورت کان ٿورو ڪي گھڻو فرق رکي ٿو پر ان جي لاءِ ڪڏهن ڪڏهن هڪ ٻيو اصطلاح ‘عيوضي صرفيو’ (allomorph) ڪم آڻي ان کي ڌاتو سان هم آهنگ ڪيو ويندو آهي. ‘allomorph’ لاءِ ‘ساٽروپ’ متبادل طور ڪم آندو ويندو.
‘ساٽروپ’ (allomorph) جي لفظي معنى آهي ڪنهن هڪ ئي شيءِ جو ‘ٻيو روپ’ يا ‘بدليل روپ’ (عيوضي صرفيو).
• ... مگر بنيادي صرفين morphemes}، رُوپين{ ۾ به عيوضي صرفيا ٿيندا آهن، مثلاً ‘اُٺُ’ بنيادي لفظ آهي جنهن جون حالتن مطابق مختلف صورتون هيٺين ريت آهن:
اُٺُ اچي ٿو (حالت فاعلي، عدد واحد)
اُٺَ اچن ٿا (حالت فاعلي، عدد جمع)
اُٺُ ڪاھ (حالت مفعولي، عدد واحد)
اُٺَ ڪاھ (حالت مفعولي، عدد جمع)
اُٺَ کي گاھ ڏي (حالت جري، عدد واحد)
اٺن کي گاھ ڏي (حالت جري، عدد جمع)
اٺَ جو پُڇُ ڏس (حالت اضافت، عدد واحد)
اٺن جا پُڇَ ڏس (حالت اضافت، عدد جمع)
او اُٺَ، حبيبن ڏي هل (حالت ندا، عدد واحد)
او اُٺَئو، حبيبن ڏي هلو (حالت ندا، عدد جمع)
انهن سڀني حالتن ۾ “اُٺُ” بنيادي لفظ جون چار صورتون آهن جن مان هڪَ، حالت فاعلي عدد واحد واري صورت، هوبهو بنيادي لفظ جھڙي آهي، باقي ٻيون ٽي صورتون بدليل آهن. انهن سڀني ۾ بنيادي صورت /اُٺ/ آهي جنهن سان ٻيا جوڙَ /اَ/، ۽ /اَن/ ۽ /اَئو/ ملايا وڃن ٿا، تنهنڪري /اُٺُ/ ۽ /اُٺۡ/ عيوضي صرفيا {allomorphs} آهن. (جتوئي ]1983[ 118)
چئبو ته بنيادي لفظ رڳو مذڪر واحد هوندو آهي.
هن ٽڪري ۾ “اُٺُ” کي بنيادي لفظ سڏيو ويو آهي ۽ توڙي جو اهو مڃيو ويو آهي ته /اَ/ ، /اَن/ ۽ /اَئو/ ان سان جوڙ ملايا ويا آهن پر اهو نه چيو ويو آهي ته /اُ/ به جوڙ طور ئي مليل آهي ۽ بنياد (ڌاتو) /اُٺۡ/ ئي آهي.
چيو ويو آهي ته /اُٺۡ/ بنيادي صورت آهي، ۽
/اُٺُ/ بنيادي لفظ آهي!
جيڪڏهن /اُٺۡ/ ۽ /اُٺُ/ ساٽروپ (عيوضي صرفيا) آهن ته پوءِ ڇو /سچُ/ ۽ /سَچۡ/، /پُٽُ/ ۽ /پٽۡ/، /ٿڌِ/ ۽ /ٿڌۡ/، /باغُ/ ۽ /باغۡ/ هڪ ٻئي جا عيوضي صرفيا ناهن؟ ۽ ڇو انهن مان هڪ سالم لفظ آهي ۽ ٻيو سالم لفظ ناهي؟ ۽ ڪيڏي نه عجيب ڳالهه آهي ته “اڻ-سالم لفظ” ئي ڌاتو ٿي ڪم اچي ٿو!
ليکڪ انهيءَ راءِ جو آهي ته جيئن /اُٺَ/ ٻول ۾ ڌاتو /اُٺۡ/ سان /اَ/ جوڙ ملايو ويو آهي تيئن /اُٺۡ/ ٻول سان /اُ/ جوڙ ملائي /اُٺُ/ ٺاهيو ويو آهي.
جتوئي صاحب جن چيو آهي ته
(1) “اُٺُ” بنيادي لفظ آهي،
(2) حالت فاعلي عدد واحد واري صورت هوبهو بنيادي لفظ جھڙي آهي.
(3) باقي صورتن سان ٻيا جوڙ /اَ/، /اَن/ ۽ /اَئو/ ملايا ويا آهن.
ايئن چوڻ بدران هيئن ڇو نه چئجي ته
(1) جيئن باقي صورتن سان ٻيا جوڙ /اَ/ ، /اَنۡ/ ۽ /ائو/ ملايا ويا آهن تيئن حالت فاعلي عدد واحد (۽ جنس مذڪر، جنهن جو ذڪر ئي نه ڪيو ويو آهي) واري صورت ٺاهڻ لاءِ جوڙ /اُ/ ملايو ويو آهي، ان ڪري
(2) حالت فاعلي عدد واحد (جنس مذڪر) واري صورت هوبهو بنيادي لفظ جھڙي ناهي، ۽
(3) بنيادي لفظ “اُٺُ” (يا /اُٺِ/= ڏاچي) ناهي پر /اُٺۡ/ آهي جنهن کي اصولن ڌاتو سڏڻ گھرجي ڇو ته ڌاتو ان صورت کان سواءِ ٻيو ڪو به ناهي.
پوءِ ته ائين به چوڻو پوندو ته
ڪـتـو اچـي ٿــو (حالت فاعلي، عدد واحد، جنس مذڪر)
ڪتي اچي ٿي (= = = = ، جنس مؤنث)
.....
(۽ اهڙيءَ طرح باقي سڀ جملا) ته پوءِ
- /ڪُتو/ بنيادي لفظ آهي (۽ /ڪُتِي/ به بنيادي لفظ آهي)،
- حالت فاعلي، عدد واحد (۽ جنس مذڪر هجي يا مؤنث) جي صورت هوبهو بنيادي لفظ /ڪُتۡ/ جھڙي آهي، جنهن سان ٻيا جوڙ ملايا ويا آهن،
- تنهنڪري /ڪُتۡ/ ۽ /ڪُتو/ ۽ /ڪُتي/ ساٽروپ (عيوضي صرفيا) آهن.
- يا وري چئبو ته بنيادي لفظ رڳو مذڪر ٿيندو آهي.
۽ وري جي مثال ڪنهن اهڙي شيءِ جو هجي جنهن ۾ جنس مذڪر ۽ مؤنث وڌيڪ نمايان فرق رکن ٿا جيئن /کٽي ۽ کٽياڻي/، /ڌوٻي ۽ ڌوٻياڻي يا ڌوٻڻ/، /سونار ۽ سوناري/، /ڀنگي ۽ ڀنگياڻي/ وغيره ته پوءِ اهو مثال ويتر غيرعملي ٿي پوندو.
ڌاتو ٻول
(1) ننڍي ۾ ننڍي معنادار آجي صورت آهي.
(2) ڳتيل ٻولن جي روپاوليءَ ۾ ڌاتو ٻول پنهنجي حقيقي صورت برقرار رکي ٿو ۽ انهن سڀني ٻولن جو بنياد (پاڙ) ٿي ڪم اچي ٿو.
(3) سنڌي ٻوليءَ جو ڌاتو ٻول يڪپدو ٿئي ٿو.
(4) اهو ڪو به عدد، ڪا به جنس ۽ ڪا به ڪيفيت يا حالت ظاهر نه ٿو ڪري.
(5) ڌاتو ٻول ڌاتو ٿي ئي ڪم اچي ٿو، جوڙ نه.
(6) ڳوپ ٻول (جنهن ۾ هڪ کان وڌيڪ، اڪثر ڪري ٻه ڌاتو ٻول ٿين ٿا) سان پڻ ڪي جوڙ ملائي انهن کي ڳتيل ٻول جي صورت ۾ آندو وڃي ٿو ۽ اهڙيءَ حالت ۾ جڙيل روپاولي کان جوڙ الڳ ڪيا ويندا ته ڳوپ ٻول ظاهر ٿي پوندو.
____
نوٽ: هي مضمون ڊاڪٽر محبت جي ڪتاب ”سنڌي ٻولي: لفظ، لغت ۽ لکيت“ ]2003[ ۾ ڇپيو ويو آهي. - رياضت