ٻاڌيو-1 (Appendix-1)
پڪ رکان ٿو ته انگريزي ئي نه، يوناني، لاطيني، عربي ۽ ٻين ڪيترين ئي انڊو-يورپين، سامي ۽ دراوڙي ٻولين ۾ ڪيترائي ٻول اهڙا به موجود آهن جن جو ڌاتو سنڌي ٻوليءَ کان سواءِ ڪنهن ٻيءَ ٻوليءَ ۾ ملي سگھي، ممڪن ناهي. ظاهر آهي ته ‘ڄڻ’ ٻول کي انهن ٻولين جا ڳالهائيندڙ، جن ۾ ‘ڄ’ موجود ناهي، ‘جَڻ’ ۽ جن ٻولين ۾ ‘ڻ’ به موجود ناهي ‘جَن’ ئي اچاري سگھندا ۽ ‘ٿُوم’ کي ڪو عرب ‘ثوم’ ئي اچاري سگھندو.
• پاڻنيءَ جي راءِ موجب دنيا کي آئيوٽا جي شروعات پنڪ جاتيءَ ڪري ڏني. ڊايوڊورس ان لاءِ شام جي اوائلي رهواسين کي داد ڏنو آهي. پر هنن حقيقتن مان ظاهر آهي ته پنڪ جاتيءَ وارا ۽ شام جا اصلوڪا رهاڪو (‘هُري’ لوڪ) جيڪڏهن سنڌي لوڪ نه هئا ته به سنڌين جا ڀائيبند ضرور هئا ۽ اهڙيءَ طرح دنيا ۾ لکڻ جي هنر جي شروعات ڪندڙن ۾ اوائلي سنڌين جو به گھڻو هٿ هو. (پريم ]’سنڌو لکيت تي ٿيل تحقيق جو مختصر جائزو’. ششماهي ‘سنڌي ادب’[ پوپٽي هيراننداڻي جي ‘ڀاشا شاستر’ جي حوالي سان)
اڳ-اتهاسي (Pre-historical) ۽ قديم اتهاسي زمانن ۾ به سنڌ جا وسيع واپاري تعلق رهيا آهن ۽ سنڌ منجھان ڪي ئي وڏا وڏا ٽولا مختلف دورن ۾ ڌار ڌار طرفن ڏانهن لڏي ويندا رهيا، اهڙو هڪ مثال ‘جِپسي’ لوڪن جو آهي. ايم ايڇ پنهور صاحب جن پنهنجن مختلف مضمونن ۾ سنڌ اندر سامونڊي چاڙهه جو ذڪر ڪيو آهي جنهن گذريل هڪ لک ورهن دوران هتان جي آباديءَ کي اوڀر پاسي نه رڳو اڄوڪي ڀارت جي ڏاکڻي حصي ۾ پر سنڌ کان اتر ۾ ۽ اولهه ۾ به لڏپلاڻ تي مجبور ڪيو ۽ ان جي لاٿ سان گڏ انهن ٽنهي طرفن کان سنڌ ڏانهن لڏپلاڻ ڪرائي.
ستينءَ کان ڏهين صدي عيسوي تائين وارن ٽي سَو ورهن ۾ سنڌي ٻوليءَ جا ڪيترائي ٻول، خاص ڪري اَنگَڄاڻ (Arithmetic)، ڳڻپڄاڻ (Mathematics)، تارا ڄاڻ (Astronomy)، نِکٽڄاڻ (Astrology، علم نجوم) ۽ طب سان واسطيدار، عربيءَ ٻوليءَ ۾ داخل ٿي ويا ۽ عربن کان وري يورپ جي جديد عالمن ورتا. سنڌ مان گھرايل ڪي دوائون هيون ليسوڙا، ايريو، هريڙ، آنئورا، ڪافور، ٻهيڙا وغيره. (ڏسو ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ جن جو مضمون “سامي (عرب) تهذيب جي ارتقا ۾ سنڌ جو حصو”، نئين زندگي، مارچ 1969ع) پر اسان جي هن ڳالهه جو گھڻو تعلق ان زماني سان آهي جنهن کي اڳ-اتهاسي چيو وڃي ٿو.
ڪي عالم چون ٿا ته عراق ۾ پهريون ڀيرو وونڻن جي پوک لاءِ ڪَڪڙا سنڌ مان گھرايا ويا (ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ) ۽ ڪي چون ٿا ته عراق مان سنڌ ۾ آيا (ايم ايڇ پنهور) پر مهرڳڙھ ۾ ڪپهه جي موجودي سنڌ جي حمايت ۾ دليل مهيا ڪري ٿي، ۽ انهيءَ ۾ ڪو شڪ ناهي ته سنڌ جا خاص ڪري واپاري ناتا ڏيهان ڏيهه پکڙيل هئا.
سنڌ ۾ آرين جي آمد جو سن وڌ ۾ وڌ 17-سَو ورھ ق م سمجھيو وڃي ٿو ۽ ايم ايڇ پنهور صاحب جن ته ڀِڙاڄاڻي (Archaeological) شاهدي موجب 8-سَو ق م مقرر ڪن ٿا.
• “سمڪرت” (سنسڪرت) ٻولي معنى چڱي يا صاف ٿيل يعني اجاريل يا سڌاريل ٻولي. (آڏواڻي ]1956[ 24)
• پراڪرت ٻوليءَ جي معنى }آهي{ پرڪرتيءَ مان پيدا ٿيل ٻولي. پرڪرتي جي هڪڙي معنى آهي قدرت (nature) ۽ ٻي معنى اٿس ‘اصلوڪي صورت’. (ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ، “سنڌي پراڻي شاعري تي هڪ نظر” نئين زندگي، اپريل 1971ع)
پر ڪاڪي ڀيرومل جن پراڪرت کي سنسڪرت مان پيدا ٿيل سمجھن ٿا جيڪا راءِ منطقي طرح غلط نظر اچي ٿي ڇو ته ‘قدرتي’ يا ‘اصلوڪي ٻولي’ ئي اڳ ۾ وجود وٺي سگھي ٿي ۽ پوءِ ئي “سمڪرت”.
• عالمن جو خيال آهي ته سنڌي پراڪرت جي هڪ شاخ آهي جا آرين جي اچڻ کان اڳ سنڌ ۾ ڳالهائي ويندي هئي. “پراڪرت” (پراڪريتي) جي معنى آهي نج يا صاف ۽ ان جي ابتڙ سنسڪرت (سمسڪريتا) جي معنى آهي گاڏڙ يا مليل جُليل... سنڌي ٻولي تي جيتوڻيڪ ٻاهريون اثر به ٿيو آهي پر ان هوندي به ان جي سٽا ۽ ساخت ۾ ڪا به ڦيرگھير نه آئي آهي...
ان ڪري اهو چوڻ غلط نه ٿيندو ته سنڌي ٻولي قديم دور کان وٺي اڄ ڏينهن تائين ساڳي آهي. وقت جي گذرڻ ۽ ڌارئين اثر هيٺ، اها ڪي قدر بدليل ٿي ڏسجي پر ايتري ڦيرگھير نه آهي جيتري برصغير جي ٻين ٻولين ۾ ڏٺي وئي آهي. (ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ، حوالو ساڳيو)
هڪ ٻول ‘ميگھ’ سوچڻ جي دعوت ڏئي ٿو:
• ميگھُ ج ميگھَ: ذ. (پرا. ميهو. سن. ميگھ. ع. ميخ = ڪڪر) ڪَڪر - بادل - ابر - گَھٽا - مينگھ - ميخ. مينهن - برسات - بارش - وَس. وسڪارو - وارکا - باران - جھُڙ - آگم. راڳ جي ڇهن راڳن مان چوٿين راڳ جو نالو ─ ملهار. (هندستاني موسيقي ۾ تمثيلي تصوير مطابق: وارن ڪارو، پوشاڪ پِيلي، هٿ ۾ ترار، ڪڪر تي سوار)
- ميگھاچَن: ٻارهن ميگھن مان پهرئين ميگھ جو نالو - جُھڙ جَھم - گھاٽا ڪڪر - گَھٽا گھنگھور (ن. ب)
- ميگھ مَلار: ذ. ساوڻ جي موسم - جھڙ - آگم
• ميگھواڙُ ج ميگھواڙَ: ذ . صفت. چمڙي جو ڪم ڪندڙ - موچي - ميگھواڙ. (اسم خاص). هڪ ذات جو نالو ─ مينگھواڙ. (ج س ل)
‘گھ’ جيڪڏهن ڪو عرب اچاريندو ته ‘غ’ ئي چئي سگھندو. في الوقت بحث اهو ناهي ته ‘ميگھ’ ڪهڙي ٻوليءَ جو لفظ آهي ۽ ‘ميگھ’ ڦري ‘ميهو’ يا ‘ميهه’ (مِينهن) ٿيو آهي (الانا ]1987[ 107) يا اهي ٻئي ٻول مورڳو مختلف ڌاتو رکن ٿا پر مقصد اهو ٻڌائڻ آهي ته سنسڪرت (جنهن کي ٻولين جي ‘انڊو-يورپين’ گھراڻي ۾ رکيو وڃي ٿو ۽ عربي (جيڪا ‘سامي’ گھراڻي جي ٻولي آهي) ۾ ڪي لفظ بلڪل ويجھڙائي، بلڪه ساڳيو ڌاتو ظاهر ڪن ٿا. ‘ميگھواڙ’ (مينگھواڙ) سنڌ جي قديم ترين رهاڪن مان هڪ آهن، ۽ سمجھان ٿو ته ان جي معنى ‘ميگھ وارا’ ٿيندي.
• ميگھ (ميغ، ميخ، ميڪ)
• ميگھواڙ
• ميگھ ملهار
• ميگھ ديوتا
• ميڪائيل (مِينهن وسائيندڙ “فرشتو”)
• ميخائيل، ميڪائيل (Michael)، مائيڪل (Michael)، مچل (Michle)، ۽ مڇل (Michel) روس، برطانيا، فرانس ۽ جرمني (۽ اڄوڪي اميريڪا) ۾ ڪيترن ئي فردن جو نالو آهي. اهڙيءَ طرح ايشيا، افريڪا ۽ يورپ جي وسيع ايراضين ۾ مختلف ٻوليون ڳالهائيندڙن وٽ هيءُ ٻول موجود آهي.
هڪ ٻيو ٻول آهي پاٽۡ/ Pot
عام انگريزي ۾ هن ٻول جي معنى آهي ڪو به اونهو يا اونهائي رکندڙ ٿانءُ جيڪو رڌو پڪو ڪرڻ، ڪا شيءِ سنڀالي رکڻ يا ڪنهن شيءِ کي گَھڙڻ لاءِ قالب طور ڪم آڻي سگھجي، هن ۾ ٻوٽا به رکي سگھجن ٿا ته مِٺائي به، ۽ منجھس ڪا به پاڻياٺ محفوظ ڪرڻ يا اوتڻ/پرٽڻ جي مقصد لاءِ رکي سگھجي ٿي ─ مٽيءَ جو ٿانءُ. }انهن سان گڏ هي ٻول ٻين ڪيترين ئي اصطلاحي معنائن ۾ به ڪم اچي ٿو.{ هن ٻول کي ‘ديرائت پراڻي-انگريزي’ (Late Old-English) ٻوليءَ ۾ ‘Pott’ (پاٽ)، جرمن ٻوليءَ ۾ ‘Pott’، سويڊش ٻوليءَ ۾ ‘Potta’، ڊئنِش ٻوليءَ ۾ ‘Potte’ ۽ فرينچ ٻوليءَ ۾ ‘Pot’ سڏجي ٿو پر انهن ٻولين جا ماهر اڃا تائين اهو سوچي نه سگھيا آهن ته هن ٻول جو بڻ ڪهڙو آهي.
مٽيءَ مان ٺهيل ۽ آويءَ ۾ پچائي ٺڪر ڪيل هڪ قسم جي ٿانءَ کي سنڌي ۾ سڏجي ٿو ‘پاٽ’ (پاٽِ/پاٽِر).
• پاٽِ ج پاٽيون: ث. ]سن. پاتۡــرَ. پا = پيئڻ[ ٺڪر جي وڏي ٿالهي (جا اٽي ڳوهڻ يا ڀَت کائڻ جي ڪم اچي)...
• پاٽڙِي ج پاٽڙيون: ث. ننڍڙي پاٽ...
• پاٽڙو: ... ننڍي پاٽ.
• پاٽَنُ ج پاٽَنَ: ذ. بوتو - قالب - سانچو.
• پاٽوڙو ج پاٽوڙا: ذ. (سن. پاتۡــرَم= ؟) ٺڪر يا ڪاٺ جي وڏي پاٽ - موڪري ۽ اونهي پاٽ. پاٽ.
• پاٽوئي: ...هڪ ذات جو نالو.
• پاٽوئي ج پاٽوئيون: ث. ]سن. پاتۡـــرَ= پاٽِ[ پاٽي.
• پاٽِي ج پاٽيون: ث. ]سن. پاتۡـــرَ[ اَنَ مَئڻ جو هڪ ماڻ...
• پاٽيو ج پاٽيا: ...تختو - ڦرهو. چَونرِي (ٿ). (ج س ل)
‘پاٽو’ (ج پاٽا) ‘بَٺي ۾ سِرن جي مختلف تهن وارو اڀو پَٽو’ به آهي جيئن سَت سِرو پاٽو، اَٺ سِرو پاٽو.
• پَٽُ ج پَٽَ: ذ. ]سن. پَــٽۡڪَهۡه[ ميدان - پوٺو - پڊ - زمين - بيابان - ملڪ - ٿـر جـي ڏاڍي زميـن وارو حـصـو، جنهن کي پارڪر به چئبو آهي...
(ج س ل)
ليکڪ جي نظر ۾ مٿي ڄاڻايل سڀني ٻولن جو ڌاتو ‘پَٽ’ آهي ۽ ‘پَٽ’ جي معنى آهي ‘مِٽي’.
..........
‘Pous’ (پائو) ۽ ‘polypous’ (پولي پائو) يوناني ٻوليءَ جا ٻول آهن ۽ واريسر ‘هڪ ڄنگھي’ ۽ ‘گھڻ-ڄنگھي’ جي معنى رکن ٿا. ‘Pous’ (پائو) معنى ‘پير’ يا ‘ڄنگھ’. سنڌي ٻولي ۾ ‘پائو’ کٽ جو به ٿيندو آهي ته ڪنهن بـه سـاهـواري، خـاص ڪـري ڍور جـو بـه. ڄـنـگھ، پـيـر ۽ پـائــو سـاڳـئـي مفـهـوم ۾ به
ڪم ايندا آهن. ڇا يوناني ‘پائو’ ۽ سنڌي ‘پائو’ جي وچ ۾ ڪو ناتو ناهي؟ ليلو رچنداڻي صاحب جن اهڙن ڪيترن ئي ٻولن جو ذڪر ڪن ٿا جيڪي سنڌي ۽ يوناني ٻولين ۾ هڪجھڙا آهن. (‘يوناني ۽ سنڌي ٻوليءَ جو سنٻنڌ’، “مهراڻ”، 4- 1967)
..........
ليکڪ کي خاص طرح ذڪر ڪرڻو آهي هڪ ٻول جو، جنهن کي انگريزي ۾، حقيقت اها آهي ته ڪيترين ئي يورپي ٻولين ۾، ‘Vowel’ سڏجي ٿو، جنهن جو سنڌي ۾ عام متبادل ‘سُر’ لکيو وڃي ٿو ۽ ليکڪ ان جي بدران ‘وائل’ ڪم آڻي ٿو.
ليکڪ جي نظر ۾ هڪ ٻول آهي ‘وَء’ جنهن جي معنى آهي ‘چَئه’ ۽ سمجھي ٿو ته وء ۽ چئه جي وچ ۾ گھاٽو ناتو آهي، ايترو گھاٽو جو وء جي بدران سنڌي ۾ چئه مروج ٿي ان جي جڳهه والاري ويٺو آهي. اهي ٻئي ٻول هن وقت سنڌي ۾ موجود ناهن.
‘وَئه’ نه ته ‘وَءُ’ آهي ۽ نه ئي وري ‘وَءَ’ يا وَءِ’ يا ‘وَ’.
جيئن /سَـڙۡ، مَـــرۡ، ٺَـــرۡ، پَـــڙۡهه/ وغيره جهڙن ڌاتو ٻولن جي وچ تي عام مفهوم موجب /آ/ آڻي انهن کي /ساڙۡ/، مارۡ، ٺارۡ، پاڙۡهه/ ٺاهجي ٿو جيڪي متعدي ڌاتو آهن، تيئن ‘وَء’ ڦري ٿئي ٿو ‘واء’.
/واء/ ۽ /وا/ جي وچ ۾ فرق آهي.
]وا[ چوندي آوازي لهر مٿي چڙهي ٿي ۽ چڙهندي ختم ٿي وڃي ٿي.
]واء[ چوندي آوازي لهر مٿي چڙهي ٿي ۽ چڙهندي هلڪي لاٿ کائي ختم ٿي وڃي ٿي. ]وا[ ۽ ]واء[ يڪپدا آواز آهن.
‘واءُ’، ‘واءَ’ ۽ ‘واءِ’، ٽيئي ٻَپَدا ٻول آهن ۽ انهن ۾ ]وا[ چوندي جڏهن آوازي لهر ختم ٿئي ٿي تڏهن ]اُ[، ]اَ[ يا ]اِ[ جي نئين آوازي لهر اڀري ٿي.
/واء/ جو عرفِ خاص ۾ اسم مصدر آهي /وائڻ/.
• وائڻ: مصدر. (سن. وايُـ = واءُ). هوا ڏيڻ - واءُ هڻڻ - واءُ ڪرڻ. وِڃڻو هڻڻ. تنوارڻ - آواز ڪرڻ - وڄائڻ. ڳڻڻ. (وائيو – وائيندو - وائيَل)
- وائو ج وائا: ذ. (سن. واڪ. پرا. = وايا). ذڪر - بيان - ڳالهه ٻولهه - چؤٻول - گفتگو.
(ج س ل)
ليکڪ کي هتي اهو بحث ڪرڻو ناهي ته ‘وايُـ’ ۽ ‘واڪ’ اصولي طرح سنسڪرت جا ٻول آهن يا نه ۽ نه ئي وري پراڪرت جي ‘وايا’ تي ڳالهائڻو آهي پر اهو واضح ڪرڻ آهي ته ‘وائڻ’ جي معنى کي ٻن وڏن ڌڙن ۾ ورهائي سگھجي ٿو: هڪ جو واسطو ‘هوا’ سان آهي ۽ ٻئي جو ‘وَئڻ/چَوَڻ’ سان آهي (آواز ڪرڻ، ڳالهائڻ، ذڪر، بيان وغيره). هيءَ پوئين معنى ظاهر ڪندڙ ٻول ‘وائو’ جيان ‘وائِي’ به آهي.
• وائي ج وايون: ث. (پرا. وِئا. سن. وايُـ > واجا = واءُ). باد - وائي بادي... واءُ - ريح ... ڳالهه - پهاڪو... چوڻي - چو... ڪلام. ڪافي - راڳ - وائي... سرسلو - وارتا - تقرير. چؤوت - چؤپچو- چؤٻول - سُڻيدي - ڳالهه - ذڪر. آواز - ٻولي - ڀڻڪو. اُچار - پچار. (ج س ل)
]اِي[ آواز سنڌيءَ جي ڪيترن ئي ٻولن جي آخر ۾ پُٺجوڙ (suffix، پڇاڙي) طور اچي ٿو ۽ ‘جو، جي، وارو، واري، سان واسطيدار’ وغيره جو مفهوم ظاهر ڪري ٿو، ڪن ٻولن کي اسم (noun) ٺاهي ٿو، مذڪر (masculine) کي مؤنث (feminine) ۾ بدلائي ٿو، واحد مؤنث جي نشاندهي ڪري ٿو ۽ ‘وڏي’ کي ‘ننڍي’ جو مفهوم ڏئي ٿو.
/وائِي/ = ]واء[ + ]اِي[ = /واء/ + /اِي/.
/وائِي/ ۽ /وائو/ جي ڀيٽ ڪري ڏسو.
/وائو/ = ]واء[ + ]او[ = /واء/ + /او/.
]او[ آواز سنڌيءَ جي ڪيترن ئي ٻولن جي آخر ۾ پُٺجوڙ (suffix، پڇاڙي) طور اچي ٿو ۽ ‘جو، جي، وارو، واري، سان واسطيدار’ وغيره جو مفهوم ظاهر ڪري ٿو، ڪن ٻولن کي اسم ٺاهي ٿو، واحد مذڪر جي نشاندهي ڪري ٿو، مؤنث کي مذڪر ۾ بدلائي ٿو ۽ ‘ننڍي’ کي ‘وڏي’ جو مفهوم ڏئي ٿو.
‘وائو’ مذڪر به آهي ۽ اسم به آهي.
‘وائي’ مؤنث به آهي ۽ اسم به آهي.
‘واء’ جي جنس ناڌر (Neuter، “بيجان”) ٿيندي.
• اسمن ۽ لفظن جي جنس (Gender) لاءِ اهو چيو وڃي ٿو ته برعڪس سامي ٻولين جي جن ۾ فقط ٻه جنسون ‘مذڪر ۽ مونث’ آهن، هند-يورپي زبانن ۾ نهايت قديم زماني ۾ لفظن جون ٽي جنسون هونديون هيون ─ مذڪر {masculine}، مؤنث {feminine} ۽ بي جنس يا عام} ناڌر، {Neuter. هندستان جي سمورين پراڪرتن }ٻولين{ ۾ جنس عام ڪا نه ٿي ملي، پر سنڌيءَ ۾ بي جنس يا عام جا لفظ اڃا تائين موجود ملن ٿا. (سراج ]1964[ 66)
هي ليکڪ جنس عام (common) ۽ بي جنس (Neuter، ناڌر) ۾ فرق ڪري ٿو ۽ سمجھي ٿو ته سنڌيءَ ۾ عام ۽ ناڌر جنس جي گم ٿي وڃڻ يا واهپي ۾ گھٽ اچڻ جو سبب سنڌين جي ڊگھي غلامي ۽ پرڏيهي غاصب حاڪميت آهي، خاص ڪري اها پرڏيهي حاڪميت جنهن جي ٻولين ۾ ناڌر جنس موجود نه هئي.
‘ماڻهو’ ۽ ‘پکي’ جنس عام آهي پر سنڌي ۾ اهي مذڪر ٿي جملي ۾ اچن ٿا. برطانيا، اميريڪا، ڪراچي وغيره ۽ لاڙڪاڻو، سکر، روس، ڪشمير وغيره ناڌر جنس هوندي به مذڪر ۽ مونث ٿي جملي ۾ اچن ٿا.
‘وائو’ واحد آهي، جمع ٿيندو ‘وائا’ يا ‘وايا’ يا ‘وائيا’.
‘وائي’ واحد آهي، جمع اٿس ‘وايون’ (وائيون).
‘واء’ ڳڻپ جي لحاظ کان ‘ٻُڙي’ آهي يعني ‘ڪجھ به نه’ به آهي ته ‘گھڻو ڪجھ’ به. ان جي ڪا به جنس ناهي ۽ ڪنهن به فاعل يا مفعول سان واسطو نه اٿس.
/واء/ سان جڏهن آخر ۾ /اِ/ ملائجي ٿو تڏهن واحد ۽ مذڪر توڙي مونث لاءِ ‘امري’ صورت وٺي ٿو ─ /واءِ/
/واء/ سنڌيءَ جي ڪيترن ئي ٻولن ۾ ڌاتو ٿي ڪم اچي ٿو. ڌاتو سان ملندڙ پُٺجوڙ جي پهرئين آواز تي منحصر آهي ته /واء/ کي /وا-/ ڪري ڇڏي يا /واءُ/، /واءَ/ يا /واءِ/.
• وائِڪُ ج وائِڪَ (ٿ) : ذ. خط - رقعو... ڪوٺ جو سڏ... نينڍ.
• وائُکَ ج وائکون : ث. هوا - واء - هير... (ج س ل)
/وائِڪُ/ =/واء/ + /اِڪُ/
/وائکَ/ =/واء/ + /اُکَ/
/وائکون/= /واء/ + /کُون/. هن ٻول ۾ هر آواز تي ڌيان ڏبو ته /واء/ جو حقيقي آواز چِٽو ٿي ايندو جيڪو نه ته /واءُ/ آهي ۽ نه ئي وري /واءَ/ يا /واءِ/.
• واڪُ ج واڪَ : ذ. سڏڻ - پڪارڻ - واڪو ڪرڻ - ٻول - واڪ - آواز - هوڪو - واڪو - رڙ - ڪوڪ - دانهن. (ج س ل)
• واڪُ ج واڪَ : ذ. (سن. واڪۡيَه). لفظ. جملو. شُبد. ٻولي. چوڻي - وچن - ڪلام. ٻول - گفتگو - انجام - قول اقرار - وعدو... چوڻ - ٻولڻ. پهاڪو. ... آواز. ...
• واڪو ج واڪا : ذ. (سن. واڪ < وَچ = ڳالهائڻ). وڏو آواز - رڙ - دانهن - ڪوڪ - آواز - هوڪو - ڪِيڪ - ڪيڪڙاٽ. رڙورڙ - گوڙ - شور - ٻاڪرڪُٽو... ڪِيهه - رِيهه - ووءِ - واويلا - ٻوڪ - ريهاڙ - گجگوڙ - وڏي سڏ پڪار - نعرو...
- واڪوڙو ج واڪوڙا: ... نعرو.
- واڪِرُ ج واڪِرَ: ذ. گھڻو ڳالهائيندڙ...
• واڪڻ: مصدر. (سن. واڪۡيَه). ڳالهائڻ - واڪا ڪرڻ - بڪڻ - ڳالهه ٻولهه ڪرڻ... (ج س ل)
/واڪ/ = /واء/ + /ڪُ/ (يا /واء/ + /اُڪ/)
‘وائڪ’ ۽ ‘وائک’ ۾ ‘ئـ’ ]ا[ چٽو ٿي ويو آهي ۽ ‘واڪ’ ۽ اهڙن ٻين ٻولن ۾ گم ٿي ويو آهي.
سنڌي ۾ ڪيئي اهڙا ٻول آهن جن ۾ ان ڌاتو /واء/ جي اڳيان (اڳجوڙ يا اڳياڙي طور) ڪي آواز اچي ان کي مختلف معنائون ڏين ٿا.
• سُواءُ ج سُواءَ: ذ. ]سُ + واءُ[ چڱو واءُ - سڻائو واءُ - سٺو واءُ - سولو واءُ - سُڪار. خبر - ڄاڻ - معلومات - علم.
• سُوائي ج سوائيون: ث. ]سُ + وائي[ چڱي ٻولي... وڻندڙ ڳالهه ٻولهه...
• سُوائيو ج سوائيا: ذ. ]سن. س =چڱي + وارتا = وائي[. وڻندڙ گفتگو ڪندڙ... خوش آواز...
• سَوايو: اسم خاص. (سوايو = وڌيڪ) نالو ماڻهوءَ جو.
• ڪُوارڻ: مصدر. ]سن. ڪُ = خراب + وات = هوا. پرا. ڪُ = خراب + وائار[. ڪوار ڪرڻ - هِجو ڪرڻ - گلا ڪرڻ... رسوا ڪرڻ - نِندا ڪرڻ... بهتان رکڻ...
• ڪُواءُ (ت): ذ. (ڪ = خراب + واءُ = هوا) زماني جي گردش. انياءُ - ظلم...
• ڪُوائِي .. ڪوائيون: ث. ]سن. ڪُو + وائي= خراب ڳالهه[ خراب وائي - بڇڙو سوڻ...
• ٻِوايو ج ٻه وايا: ذ. صفت. ٻن ٻولين وارو - دُوايو. ٻن طرفن کان لڳندڙ واءُ.
• ٽِوايو ج ٽِوايا: ذ. صفت. ٽن وايُن وارو - ٽن ٻولين وارو. ٽن معنائن وارو.
- دُوائي ج دوائي: ... ٻن زبانن وارو - ڪُوڙو. (ج س ل)
انگريزي لفظ ‘Vowel’ بدران سنڌي ۾ ‘وائل’ ڇو مقرر ڪيو ويو آهي، اهو سمجھڻ لاءِ اڃا ٻه ٽي ٻول ٻيا به ذهن ۾ ويهارڻا پوندا.
• وائُلَ ج وائلون: ث. (سن. وايـُ = واءُ)... هذر - هذيان - سرسام...
• وائلَڻُ: مصدر... هوا لڳڻ... پڌرو ٿيڻ...
• وائُلجَڻ: ... واءُ جي جھٽڪي ۾ اچڻ... وڦلجڻ... گجڻ - رڙڻ... سرسام جي اثر هيٺ اچڻ.
- وائلجي وڃڻ : ڳالهه پڌري ٿي پوڻ... (ج س ل)
/وائل/ = واء لۡ (واء سان واسطيدار، جنس ناڌر، ڳڻپ ٻڙي)
وائلُ = واء+ لُ (واء سان واسطيدار، جنس مذڪر، ڳڻپ هڪ)
وائلَ = واء+ لَ (واء سان واسطيدار، جنس مذڪر، ڳڻپ گھڻا)
سنڌي ٻوليءَ جي مزاح موجب مٿين ٻولن ۾ ‘ء’ اوس متحرڪ ٿيندو پر ان کي هلڪي کان هلڪو رکڻ گھرجي.
ليکڪ ‘وائل’ کي ‘Vowel’ جي متبادل طور ڪم آڻڻ گھري ٿو ۽ پڪ رکي ٿو ته ‘Vowel’ جو اصلي ۽ حقيقي بنياد ‘واء’ آهي. ‘واء’ جن سنڌي ٻولن ۾ ڌاتو طور ڪم اچي ٿو انهن مان ڪجھ جو ذڪر مٿي اچي چڪو آهي. هتي ‘Vowel’ بيان ڪجي ٿو، جيئن اهو ڪجھ انڊو-يورپي ٻولين ۾ ڪم اچي ٿو.
• Vowel /vow’əl/ n.
A speech-sound produced by the unimpeded passage of the breath (modified by the vocal cords into voice) through the mouth. [Fr. voyelle - L. vocālis - vōx, vocis, voice]
• وائل /واء لۡ/ اسم
هڪ ڳالهه-آواز جيڪو وات مان (واڪل ڏورين وسيلي واڪي ۾ بدلائي) ساھ جِي اڻ-رنڊيَل وهڪ وسيلي اپايو وڃي ٿو. ]فرينچ وائِل/وائيل ─ لاطيني واڪلِس - واڪۡس، واڪِس، واڪو[
Voice لفظ ۾ ‘c’ جو آواز ‘س’ پر مٿي جيڪي به لفظ آيا آهن انهن ۾ اها ‘ڪ’ جو آواز ڏئي ٿي. اها ڳالهه ذهن ۾ رکي جيڪڏهن voice جو آواز اچاربو ته ‘وائڪۡ’ ٿيندو. voice جن به ٻولن سان ناتيداري رکي ٿو انهن سڀني ۾ ان جو آواز ‘ڪ’ ٿئي ٿو ۽ ‘واڪ’ چٽو ٿي اچي ٿو. اچو ته انهيءَ ‘واڪ’، ‘وائڪ’ يا وائِس (voice) کي ڪجھ ٻين لفظن ۾ ڳوليون.
• واڪَبل /واڪَ بل/ . /vo’kə-bl/ vocable ●
اهو جيڪو واڪي سان آوازيو وڃي ٿو (that which is sounded by voice). هڪ ٻول (word، لفظ) يا ٻول جو آواز (sound) جيڪو ان لائق هجي جو اورجي سگھجي (capable of being uttered). ]لاطيني vocābulum (واڪَبُلَم) ۽ vōcālis (ووڪَلِس) ─ vōx (واڪۡس)، vōcis (ووڪِس) voice (وائِس)[
vocation (vō-kā’shən، ووڪيشن): هڪ قسم جو سڏ. واڪَپَ. ]’واڪپ’ ٻول ايئن آهي جيئن ڏاهپ، ٻانهپ وغيره. سنڌي ٻول جو پٺجوڙ ‘-اپ’ انگريزي جي ‘-شن’ پٺجوڙ (وارن ڪيترن ئي ٻولن) سان هم معنى آهي.[
vocal (ووڪَل، واڪل) واڪي وارو، واڪو ڪرڻ وارو، واڪَل. ]’واڪل’ ٻول ائين آهي جيئن سنڌي جا ٿاڌل، واڌل وغيره آهن.[
voice (vois، وائِس) جيئري هستيءَ، خاص ڪري ماڻهوءَ جو ٻوليندي/ڳالهائيندي يا ڳائيندي پنهنجن واڪل آرکڻن (organs، عضون) وسيلي اپايل آواز. ]اينگلو-فرينچ voiz (وائز)، voice (واڪو)، (فرينچ ─ voix) ─ لاطيني vōx (واڪس)[
viol (vīəl، وائيل): وائِلن سڏجندڙ سازن جي وڏڙن مان ڪو به هڪ ساز.
viola (vi-o’la، واء اول): وائِلن کان ڪجھ وڏو هڪ قسم جو ساز.
violin (vī-ə-lin’، وائِــلِــن): چئن تارُن وارو موسيقيءَ جو هڪ ساز.
آخري ٽنهي ٻولن جو بنيادي، اصلي ٻول ڪهڙو آهي، اها لاطيني، انگريزي ۽ فرينچ ٽنهي ٻولين جي پارکن کي سُڌ پئجي نه سگھي آهي.
مٿي، voice جي هم معنى ۽ هم آواز طور اينگو-فرينچ voiz (وائز) ۽ فرينچ voix (وائِگۡزۡ؟) تي ڌيان ڏجي ٿو ته عربيءَ جو ‘واعظ’ ذهن ۾ اڀري اچي ٿو ۽ ‘واڪل’ وري ‘وڪل’ (جنهن مان ‘وڪيل’ نڪتل آهي) چٽو ٿي اچي ٿو. خوشقسمتيءَ سان انهن ٻنهي ٻولن جي معنى ۽ مفهوم ‘واء’ ۽ ‘واڪ’ سان ملندڙ جلندڙ آهي پر هتي وري هڪ نئون در کلي ٿو، ته ڇا اهي اصل ۾ عربيءَ جا ٻول آهن يا ان به ڪنهن ٻي ٻوليءَ کان ورتا هئا؟
اهي ٻول جيڪي عربيءَ جي ڄاتل چوڏهن ئي صورتن ۾ ڦري سگھن انهن جو ڌاتو عربي سمجھيو ويندو آهي ۽ ‘وعظ’ توڙي ‘وڪل’ ٻنهي جو ڦيرو چوڏهن ئي صورتن ۾ ٿئي ٿو. پوءِ، ڇا ‘واء’ ۽ ‘واڪ’ ٻول عربيءَ کان سنڌي، سنسڪرت ۽ يورپي ٻولين ۾ ويو آهي يا عربيءَ خود عبرانيءَ کان ورتو، جنهن ۾ اهو تڏهن داخل ٿيو جڏهن سنڌ ۽ سمير جا واپاري ناتا اوج تي هئا؟ انهيءَ پسمنظر ۾ ‘وعدو’ ٻول کي به ڏسڻ گھرجي.
اتان ذهن وري ٻئي ٻول آواز ڏانهن وڃي ٿو، جيڪو چيو ٿو وڃي، ته فارسيءَ جو ٻول آهي. فارسي، ٻولين جي انڊو-آرين گھراڻي سان تعلق رکي ٿي.
سنڌي ۽ سنسڪرت جي ڪيترن ئي ٻولن ۾ /آ-/ هڪ اڳجوڙ آهي ۽ مختلف ٻولن ۾ مختلف معنائون ڏئي ٿو. ڪجھ ٻولن ۾ ان جي معنى ‘چوڌاري’، ‘هر پاسي’، ‘جت ڪٿ’ پڻ آهي جيئن آبوٿي، آٻوٿي، آروگي، آٻوسڻ، آٻُوهڻ، آڀاسن، آتارڻ، آگرنٿ، آڪاش، آگمڻ، آگھارڻ وغيره.
• آواز ج آوازَ: ذ. ]ف[ شيُن جي پاڻ ۾ لڳڻ جو پڙلاءُ... ڳالهاءُ... سڏ...
• وڪيلُ ج وڪيلَ: ذ. ]ع[ اهو جنهن تي توڪل رکجي... ٻئي جي پاران ڳالهائيندڙ...
• واعظُ ج واعظَ: ذ. ]ع. وعظ = هن نصيحت ڪئي[ وعظ ڪرڻ وارو... پرچارڪ...
• وعدو ج وعدا: ذ. ]ع[ انجام - اقرار - پرن - ٻول - قول... (ج س ل)
}’ٻول’ ۽ ‘قول’ ۾ به لاڳاپو ڏسڻ گھرجي.{
سنسڪرت جا هم معنى ٻول آهن ‘وايُ’ ۽ ‘واڪۡيَه’ ۽ پراڪرت جو ٻول آهي ‘وايا’. ڏٺو وڃي ته ‘واء’ انهن ۾ چٽو بيٺل نظر اچي ٿو. سنڌي ۾ ‘وايو’ ۽ ‘وائيو’ پڻ ‘هوا/واءُ’ توڙي ‘ڳالهه/ چوَڻ/ اورڻ’ جو مفهوم سمايو ويٺا آهن، پر ليکڪ جي نظر ۾ هڪ ٻول آهي ‘وات’.
• واتُ ج واتَ: ذ. ]سن. ود = ڳالهائڻ[ ڳالهائڻ جو عضوو - ذهن - مُک - مُنهن. ٻوٿ. گفتگو - ڳالهائڻ... (ج س ل)
/وات/ = /واء تۡ/
/واتُ/ = /واء تُ/ (جنس مذڪر، عدد واحد)
/واتَ/ = /واء تَ/ (جنس مذڪر، عدد جمع)
چائت، واهَت، چاهت، آهت وغيره ۽ اُڻت، ڳڻت، وَڻت وغيره جھڙن ٻولن ۾ /-اِت/ ۽ /-اَت/ جھڙن پٺجوڙن کي ذهن ۾ رکي /وات/ ٻول جي اڏپ تي ڌيان ڏيڻ ۽ سوچڻ گھرجي.
‘وائڻ’ جي معنى آهي آواز ڏيڻ، هوڪو ڏيڻ.
‘وائڻو’ معنى ‘جيڪو آواز ڪڍي’، ‘وائڻ وارو’، ‘وائڻ جو’ وغيره ─ اهو فرد جيڪو ‘آواز (هوڪو) ڪرڻ/ ڪڍڻ/ ڏيڻ’ جو ڪم ڪري.
• واڻي ج واڻيون: ث. ]سن. واڻي[ ٻاڻي - ڀومي. ٻولي - وچن - زبان - ڪٿا - لپي - ڳالهه ٻولهه - شعر - بيت. غيب جو آواز. هدايت...
• واڻيو ج واڻيا: ذ. ]سن وڻج = واپاري[ واپاري هندو... دڪاندار - واپاري - سوداگر... (واڻياڻي ج واڻياڻيون).
• واياڻي ج واياڻيون: ث. ]سن. بڻج[ هندواڻي - واڃاڻي. (ج س ل)
ڇا اهو سمجھڻ غلط ٿيندو ته وائي، واڻي، (ٻاڻي)، وائڻ، وائڻو، وائڻيو، واڻيو، وايو جو بنياد ‘واء’ آهي، نه ڪي واڻي، وڻج يا بڻج.
آواز ڏئي پاڻ ڏانهن ڌيان ڇڪائي ڪو وڙ، وکر يا نگ وڪڻڻ جو ڪم ڪندڙ ماڻهو ‘واڻيو’ سڏجي ٿو. (هتي قديم سماج کي ذهن ۾ رکڻ لازمي آهي، دڪانداري ۽ ڌرم ۽ انهن جي حوالي سان ‘واڻيو’ جي وضاحت ‘واپاري هندو’ وسيلي ڪرڻ غلط آهي).
‘واڻٿ’ معنيٰ ‘سوداگر، واپاري، مال وڪڻندڙ’.
پري پري تائين (پار وڃي) وائڻ ۽ وڙ وڪڻڻ آهي ‘واپار’.
• واوَٺُ ج واوٺَ: ذ. خبر لهندڙ - سڌ لهندڙ - سماچار رکندڙ...
• وائنٺ ج وائنٺيون: ث. خبر - سڌ - سماچار...
• وائٺڻ: مصدر. کوجڻ - پڇڻ - ڏورڻ - جاچڻ...
- وائٺُ ج وائٺَ: ذ. گپ شپ - يٽ شَٽ - هوَر - لٻاڙ - ڊاڙ - خبرچار...
• وائٽڻ: مصدر. کوجڻ- پڇڻ- ڏورڻ- جاچڻ...
- وائٽُ ج وائٽَ (ل): ث. جاچ - خبر - کوج - پُڇا... (ج س ل)
‘وَٺ’ (وٺڻ وارو) کي ڌار ڪرڻ کان پوءِ اسان وٽ ‘واوٺ’ جو ‘وا’ جيڪو پوءِ آيل لفظن کي ڏسي پڪ سان چئي سگھجي ٿو ته ‘واء’ آهي.
ٻولن جي اچار ڏانهن بي ڌياني، ٻولن جو گھڻي عرصي کان تحريري صورت ۾ نه اچڻ، رسم الخط جي ڪمزوري، صورتخطيءَ جون غلطيون، ٻولن ۾ هوري هوري ۽ لاڳيتو ٿيندڙ ڦيرڦار ۽ انهن سڀني لقائن جو گذريل ڊگھي عرصي کان موجود هجڻ اهي ڪارڻ آهن جن جي ڪري سنڌي ٻوليءَ جا ڪيترائي ٻول پنهنجي حقيقي صورت لڪائي يا وڃائي ويٺا آهن.
‘وائورِي’، ‘وائوڙيا’ ۽ ‘وائون’ نالي ٽي ذاتيون سنڌ ۾ رهندڙ آهن. (ج س ل)
• وائِــرُ ج وائــرَ (ڪ): ذ. موڳو - بي سمجھ - بي وقوف...
• وائــڙو ج وائڙا: ذ. موڳو - منجھيل - موڙهل... (ج س ل)
‘واويلا’ معنى ‘هاءِ - افسوس... دانهون - رڙيون... (ج س ل) جيڪو عربي ۾ ‘واليلا’ جي صورت ۾ نظر اچي ٿو. ‘واءِ واءِ ڪرڻ’ جو مطلب آهي ‘ڀَنڊي مچائڻ، خواري ڪرڻ’ ۽ ‘واھ واھ ڪرڻ’ جو مطلب آهي ‘ساراھ ڪرڻ، همت ٻڌائڻ’.
‘واعظ’ ۽ وائس (voice) سان هم آهنگ ٻول آهي ‘واسڻ’.
• واسڻ: ... ٻڪريءَ جي رڙ - دانهن - ٻيڪار. (ڪ). (ج س ل)
ليکڪ جي نظر ۾ هي ٻول /واء س + اَڻ/ آهي.
‘ڏسڻ وائسڻ’ ۾ اهو ‘وائس’ پنهنجي معنى ‘ٻُڌڻ، سُڻڻ’ ڏيکاري ٿو. /واء سُڻ/ جي معنى ٿيندي ‘ڳالهه ٻُڌ، چوڻ ٻُڌ’ ۽ ‘سُڻڻ’ جو ڌاتو /سُڻ-/ حقيقت ۾ /سُئه/ آهي جنهن کي سراج صاحب جن ‘سُـ’ به لکيو آهي (]1964[ 53) پر اهو ٻول /سُئُه/ ناهي، /سُئُه/ امر واحد آهي. اهو /سُئَه/ به ناهي، /سُئَه/ اسم آهي ۽ ان جي معنى ٿيندي ‘ٻُڌَ’. (‘ٻُڌي’، ‘سُئي’ اسم هجڻ سان گڏوگڏ واسطيدار فعلن جي ماضي وارو صيغو به آهن).
/سُئه/ جي آواز ۾ ]سُ[ چوندي جيڪا آوازي لهر مٿي چڙهي ٿي اها چڙهندي ختم نه ٿي ٿئي پر هلڪي لاٿ کائي ختم ٿئي ٿي.
‘واسَڻ’ جي ڌاتو /واء س/ ۽ ‘وائسَڻ’ جي ڌاتو /وائسُئه/ = (واء سُئه) جي ٺيڪ وچ تي آواز سان ملندڙ `voice` جو ٻول آهي.
هتي اهو ٻڌائڻ موضوع کان ٻاهر نه ٿيندو ته پراڻي-انگريزي (Old-English) ۾ لڳ ڀڳ سمورن فعلن جِي “اسم مصدر” واري صورت موجود هئي. سنڌي ۾ ڌاتو سان ملائجي ٿي /-اَڻ/ يا /-اِڻ/ ۽ پراڻي انگريزي ۾ مليل هوندي هئي /an-/. انگريزي ۾ ‘ڻ’ لاءِ جيئن ته ڌار اکر/حرف موجود ناهي تنهنڪري ‘n’ (‘ن’) ملائڻ کان سواءِ ٻيو ڪو رستو ئي نه هو.
‘واڪ’ واري اڪيلي صورت انگريزي توڙي ٻين يورپي ٻولين ۾ نه ٿي ملي، اهو ٻولvocable ، vocation، vocal،vocabulary ۽ اهڙن ئي ٻين گھڻن ٻولن ۾ نظر اچي ٿو.
• واڪِي: ث. ]سن. وَچۡ = ڳالهائڻ[ جملو - فقرو.
• واڪَڻ: مصدر. ]سن. واڪۡيَه[ ڳالهائڻ - واڪا ڪرڻ...
(واڪيو - واڪيندو - واڪيل)
• واڪ ج واڪَ: ذ. سڏڻ - پڪارڻ - واڪو ڪرڻ - ٻول - رڙ... آواز - هوڪو... (ج س ل)
اهڙا ٻيا به ڪيترائي ٻول آهن جن جو ڌاتو /واء/ ڏيکارجي ٿو ۽ معنى توڙي مفهوم ۾ پنهنجو پاڻ کي ظاهر ڪري ٿو.
• واڀَـڻ (ڪ): مصدر. ڪا ڳالهه کولڻ - ڦاٽ ڦاڙڻ... ڳجھيون ڳالهيون ظاهر ڪرڻ...
• واڦَـڻ: مصدر. ڊاڙ هڻڻ - ٻٽاڪ هڻڻ... وڦلڻ...
• واءِ ج وايون:
• واءُ ج واءَ:
- واءُ ڪڍڻ:
- وائينديون وايون:
- واءُ نڪرڻ:
- واءُ ورڻ:
• وانگِي: نياپو پهچائيندڙ - سنيهو ڏيندڙ - خابرو...
• واڳُورجڻ: مصدر. وڙهڻ - وات پوڻ - جھيڙو ڪرڻ.
(واڳوريو - واڳوريندو - واڳوريل).
}واڳورڻ: وڙهڻ - جھيڙو ڪرڻ - وات پوڻ. (واڳوريو - واڳوريندو - واڳوريل){
• واکاڻڻ: ... ساراهڻ - وڏائي ڳائڻ...
• واکاڻِ ج واکاڻون: ... ساراھ... (ج س ل)
وائِل (voile) هڪ قسم جو سنهو ۽ هوادار ڪپڙو آهي. اهو ٻول ان شيءِ لاءِ ڪم آڻجي ٿو جيڪا سنهي ۽ اڌ-شفاف هجي. اهو ٻول فرينچ ٻوليءَ جي `veil` تان ورتل آهي.
ليکڪ جو خيال آهي ته `vowel` ۽ ‘وائل’ ساڳيو وکر آهن، ‘وائل’ اصولي طرح سنڌي ٻول واري بناوت رکي ٿو، ‘واء’ ان جو ڌاتو آهي ۽ ‘واء’ ڌاتو رکندڙ اهڙا ڏهاڪين ٻيا ٻول به سنڌي ٻوليءَ ۾ موجود آهن جن جو ذڪر نه ڪيو ويو آهي.
سنڌي ڪتابن ۾ ‘vowel’ جي بدران اڄ ڪلهه ‘سُر’ لفظ ڪم اچي ٿو/آندو وڃي ٿو جيڪو ڪن ڄاتل حقيقتن جي بنياد تي ‘وائل’ جي ڀيٽ ۾ گھٽ ٺهڪندڙ آهي. ليکڪ پنهنجي هن ڪتاب ۾ ‘وائل’ ئي ڪم آندو آهي.
○○○
وائڄَڻ (Consonant)
/وائڄڻ/ = /واء + ڄَڻۡ/
ڄڻ = ڄڻيو/ڄڻيل
con- + sonant = consonant
هن لفظ ۾ `con-` هڪ اڳجوڙ آهي، ان جو حقيقي ٻول `com-` آهي ۽ ‘co-’، ‘col-’ ۽ ‘cor-’ جي صورت ۾ به ڪم ايندو آهي. ان جي معنى آهي (1) گڏ (together)، ساڻ (with) ۽ (2) ساڳي/ساڳيو (similar)، ڪنهن ٻول جي مفهوم کي زور وٺائڻ، ان ۾ شدت پيدا ڪرڻ لاءِ پڻ اڳجوڙ طور ڪم اچي ٿو.
sonant (sōn’ənt، سونَنٽ) جي معنى آهي ساڏڪ (سڏ ڪندڙ) يا راڙڪ (رڙ ڪندڙ) يا واڪيَل (voiced). پديو (syllabic).
جيئن قدرت (nature) اسان کي گل ٻوٽا، وڻ ٻيلا، جبل، نديون ۽ لکين قسمن جا ساهوارا اپائي ڏنا آهن ۽ اڄ کين پنهنجي عقل ۽ علم آهر وڌيڪ سنواريون، ترتيب هيٺ آڻيون ۽ نت نون قسمن جون وڻڪون (varieties) اپايون ٿا ─ ماڻهو پنهنجي ماحول ۾ انهن گلن ٻوٽن ۽ وڻن کي باغ جي شڪل ڏئي ٿو، ٻنيءَ مان فصل اپائي ٿو، بند ٻڌي، جايون جوڙي ۽ هزارين قسمن جا وکر ٺـاهي ٿـو وغيره. قدرتي تبديلـين هيٺ ڪجھ جانارن وٽ آواز اپائـڻ جي قوت به موجود ٿئي ٿي. جانارن جا سمورا آواز پنهنجيءَ اصولي بناوت ۾ ‘وائل’ آواز آهن ۽ گھڻي ڀاڱي ‘گُھڻا’ ٿين ٿا. آواز اپائي سگھندڙ ڪو به جانار ڪنهن به قسم جو وائڄڻ آواز اپائي/اچاري نه ٿو سگھي، بلڪل ايئن جيئن ڪو به هوا تي وڄندڙ ساز (يا ڪو به ساز) ڪنهن به قسم جو وائڄڻ نه ٿو اپائي سگھي. ساز جو آواز ٻڌي جيڪي آواز ڪو ماڻهو اچاري ٿو (يا سمجھي ٿو ته ساز “اچاريا”) اهي سندس ذهن ۾ اڳواٽ موجود هوندا آهن. ڄاتل ۽ ڳاتل راڳ يا شاعري کي ساز وسيلي ٻڌي چئي سگھجي ٿو ته هن ساز مان هاڻي هيءَ راڳ يا شاعري ڳاتي پئي وڃي. اهڙا گانا، شاعري، راڳ يا نثر جيڪو اڳ ٻُڌل ۽ ڄاتل نه هجي ۽ ساز وسيلي اپايو وڃي ته ڪو به ساز ٻڌندڙ ماڻهو اهو ڄاڻي نه سگھندو ته ساز ڇا پيو “چئي”. ساز جو آواز پنهنجيءَ بناوت ۾ ‘وائل’ آهي. اهڙيءَ طرح آواز اپائي سگھندڙ جانار جو آواز به پنهنجيءَ اصولي بناوت ۾ ‘وائل’ آهي. توڙي جو ڪجھ ٻول رڳو وائل آوازن تي ٻڌل آهن، جيئن اي، آءُ، آءِ (eye, I)، آئو وغيره پر اهڙن چند ٻولن کان سواءِ باقي سمورا انساني ٻول وائڄڻ آوازن جي مدد ۽ سهڪار سان ٺهيل آهن. وائڄڻ آواز، رڳو انسان ئي آهي جيڪو انساني سماج ۾ اپائي سگھي ٿو، ۽ اهو به هڪ حد تائين گھربل مشق کان پوءِ. ٻئي پاسي ڪو به وائڄڻ آواز بناوائل جي اپائي نه ٿو سگھجي. اهو ايئن آهي جيئن قدرت اوهان کي گل ڏئي ۽ اوهين پورهيو ڪري انهن کي باغ جي صورت ڏيو ۽ نيون جنسون اپايو. انساني پورهيو ۽ سماج ۽ ڳالڪ آرکڻَ خالق آهن وائڄڻ آوازن جا، ڪو به وائڄڻ آواز انساني سماج کان ٻاهر موجود ناهي، وائڄڻ آواز انساني سماج جي اپت ۽ ايجاد آهي.
‘وائڄڻ’ اصطلاح ان ڪري رٿيو ويو آهي جو اهو ‘واء’ (آواز)، ‘وائل’ کان سواءِ اپائي نه ٿو سگھجي، ان جو ڄڻيو/ڄڻيل آهي.
○○○
_______
تفصيل لاءِ ڏسو سِي ايل باربر جو ڪتاب ’دي اسٽوري آف لَئنگيج‘ جنهن ۾ ملندڙ اهڙن ٻولن مان ڪجھ هي آهن:
Witan (to know), singan (to sing), pyffan (to puff), giefan (to give), cyssan (to kiss), cēlan (to cool), cēosan (to choose), cidan (to quarrel), bapian (to bathe), seegan (to say), pancian (to thank), dāelan (to divide), gyldan (to glide), fedan (to feed)…
’جانار‘ ۽ ’جانور‘ توڙي جو هم معنى ٻول آهن پر ليکڪ ’جانار‘ کي، ننڍي کان ننڍي جيتامڙي کان ويندي وڏي کان وڏي جانور تائين، لاءِ مخصوص ڪري ٿو ۽ ’جانور‘ کي رڳو وڏن جانورن لاءِ مخصوص رکڻ گھري ٿو جيئن عام واهپي ۾ به آهي.