باب نائون : ٻول/لفظ جو عام تصور
ٻولياڄاڻي اصطلاح ۾ ‘صورت’ ڇا کي چئجي ٿو، ان جي وضاحت ڪندي الانا صاحب (]1987[ 17) لکي ٿو:
• ماڻهوءَ جو ‘ ڳالهاءُ’ ڪيترن ئي معنادار جزن تي مشتمل هوندو آهي، انهن مان هر جزي کي ‘صورت’ چئبو آهي. مثال طور، “چڱو ماڻهو ڊوڙيو”. هن مثال ۾ /چڱو/، /ماڻهو/ ۽ /ڊوڙيو/ ڌار ڌار صورتون آهن.
‘صورت’ جي وضاحت، ‘چئمبر’س ڊڪشنري’ هن طرح ٻڌائي ٿي:
• گرامر (وياڪرڻ) جو ڪو به عنصر جنهن مان ٻول ۽ جملا ٺاهيا ويندا آهن.
۽ ‘آڪسفورڊ ڊڪشنري’ موجب:
• (آواز يا اچار دوران) ڪنهن ٻول جي اختيار ڪيل شڪل.
‘صورت’ جا ٻه قسم آهن:
1) آجي (free) صورت:
‘آجي صورت’ لاءِ ‘پاڻَ وسِيڪي صورت’، ‘آزاد صورت’ ۽ ‘خودمختيارصورت’ جھڙا اصطلاح به ڪم آندا ويندا آهن.
• }ڳالهائڻ دوران{ هر اهو ‘جزو’ يا هر اها ‘صورت’ جيڪا ڪنهن به رواجي ڳالهه ٻولهه ۾، اڪيلي سر يعني پنهنجي ليکي/سر }پاڻ تي ڀاڙيندي{ ڪم ايندي هجي، ۽ ٻيءَ ڪنهن به صورت جي محتاج نه هجي. مثال: /ماڻهو/، /پُٽ/، /ڄاڻ/، /ڇوڪرو/ وغيره. (الانا ]1987[ 18)
• ... اهڙيون صورتون .... جيڪي پنهنجي سِر سالم سادا لفظ ٿي ڪم اچن ٿا جھڙوڪ }... ڪُسنگ، جانوَر، خداوند ۽ ڀاڳوان جھڙن ٻولن ۾ واريسِر{ /سنگ/، /جان/، /خدا/ ۽ /ڀاڳ/، اهڙين صورتن کي آزاد صورتون سڏجي ٿو. (جتوئي ]1983[ 112)
2( باندي (bound) صورت:
‘باندي صورت’ لاءِ ‘ٻَـڌل صورت’، ‘پابند صورت’، ‘پَـروَس صورت’ جھڙا اصطلاح به ڪم آندا وڃن ٿا.
• ... هر اهو ‘جزو’ يا هر اها ‘صورت’، جا پنهنجي سِر اڪيلي يعني اڪيلي سِر ڪم نه ايندي هجي، پر ٻيءَ صورت يا ٻين صورتن سان گڏ ڪم اچڻ سان ئي معنادار ٿيندي هجي، يعني ته ان صورت جي معنى ۽ ان جو ڪارج ڪنهن خودمختار صورت جي ‘وس’ ۾ هجي يعني ان تي مدار رکندي هجي. ... /آسروند/، /عقلمند/، /اَڄاڻ/، /اڻهوند/، /وَڃڻو/، /پُـٽـيـتـو/، /سـچيت/، /ڏٺل/، /لکيل/ وغيره صورتن ۾ /-وند، -مند، اَ-، -ڻو، -ايتو، -سُ-، -اَل ۽ -يل/ وغيره صورتون، پنهنجي سر، يعني اڪيلي سر، ڪنهن به ڳالهه ٻول ۾ ڳالهايون ڪو نه وينديون آهن، پر انهن جي ڪارج جو مدار ڪن خودمختيار صورتن تي هوندو آهي. اهڙين سڀني صورتن کي ‘پر-وَس’ يا ‘پابند’ صورتون چئبو آهي.
پروَس صورتون جڏهن ڪن خودمختار صورتن سان گڏ، اڳياڙيءَ (prefix) يا پڇاڙيءَ (suffix) جي روپ ۾ ڪم اينديون آهن، تڏهن سنڌي وياڪرڻ جي اصولن موجب انهن جي به ضرور ڪا معنى هوندي آهي... هونئن اڪيلي سر يا پنهنجي ليکي انهن جي ڪا به معنى ڪانهي. (الانا ]1987[ 18-19)
يعني، الانا صاحب جي راءِ موجب باندي صورت
(1) اڪيلي سر ڪم نه ايندي آهي ۽ اڪيلي سر معنادار نه هوندي آهي،
(2) ان جو ڪارج آجي صورت جي وس ۾ هوندو آهي، ۽
(3) اڳجوڙ (اڳياڙيءَ،prefix ) يا پُٺجوڙ (پڇاڙيءَ، suffix) جي روپ ۾ ڪم اچي ٿي ۽ معنادار ٿئي ٿي.
جتوئي صاحب (]1983[ 112) /سچار، ڪنڀار، لوهار، چمار، ڌڻار، سچيرو/ جھڙن ٻولن کي مثال طور پيش ڪندي چوي ٿو: “ٻيون اهڙيون صورتون آهن جيڪي پنهنجي منهن لفظ ٿي ڪم اچي نه ٿا سگھن مگر ٻين صورتن سان ملي لفظ ٿي پون ٿا، جھڙوڪ /سَچۡ/، /ڪُنڀۡ/ .... /-آر/، /-ايرو/ وغيره. اهڙين صورتن کي پابند }صورتون{ (bound forms) سڏجي ٿو.”
يعني، جتوئي صاحب جي راءِ موجب باندي صورت
(1) اڪيلي سر لفظ ٿي ڪم نه ٿي اچي، ۽
(2) ٻيءَ صورت يا ٻين صورتن سان ملي لفظ ٿئي ٿي.
جتوئي صاحب ‘معنى’ ۽ (اڳ- يا پُٺ-) ‘جوڙ’ هجڻ يا نه هجڻ جو شرط نه ٿو رکي. سندس خيال آهي ته /سَچۡ-، ڪُنڀۡ-، لوههۡ، چَمۡ-، ڌَڻۡ-/ وغيره صورتون جيئن ته پنهنجي منهن ‘لفظ’ ٿي ڪم نه ٿيون اچن تنهنڪري باندي صورتون آهن ۽ اهي ‘لفظ’ تڏهن ٿينديون جڏهن ڪنهن ٻيءَ صورت سان ملن. الانا صاحب شرط رکي ٿو ته باندي صورت اڳ- يا پٺ- جوڙ ٿي ڪم اچي ٿي ۽ پوءِ اتي ان لفظ/ٻول ۾ معنادار ٿئي ٿي، اڪيلي صورت هئڻ جي حالت ۾ ان جي ڪا به معنى نه آهي. هتي سوال ٿو اٿي ته ڇا /سَــچۡ-، چَـمۡ-، ڪُنڀ-، ڌَڻۡ-/ وغيره صورتن جي اڪيلي سر ڪا به معنى نه آهي؟ جي معنى آهي، ته الانا صاحب پاران ڏنل وصف موجب انهن صورتن کي باندي صورت سڏي نه ٿو سگھجي. پر جتوئي صاحب معنى جو ڪو به شرط نه ٿو رکي، پاڻ رڳو اڪيلي سر ڪم اچڻ جو شرط رکي ٿو يعني اهي يا اهڙيون صورتون جيڪڏهن اڪيلي سر ڪم اينديون ته انهن کي باندي صورت نه چئبو ۽ لفظ/ٻول چئبو.
“هو ته سچ پچ سمهيو پيو آهي.”
ان جملي ۾ /سَچ/ جي آوازن تي ڌيان ڏيو. ڇا ان جملي ۾ استعمال ٿيل ٻول /سَچُ/ (]=س+اَ[+]چ+اُ[) آهي يا /سَچۡ/ (]=س+اَ[+]چ[)؟ ۽ ڇا ان جملي ۾ /سچ/ جي ڪا معنى آهي يا نه؟
ليکڪ جي راءِ موجب ان جملي ۾ ڪم آيل ٻول /]س+اَ[+]چ[/ آهي ۽ جملي ۾ انهيءَ جي هڪ معنى به آهي، تنهنڪري /سَچۡ/ ۽ اهڙين ٻين صورتن کي ‘باندي صورت’ سڏي نه ٿو سگھجي. اهڙين ڪجھ صورتن جو ذڪر ‘سنڌي ٻوليءَ جي هڪ خصوصيت’ واري باب ۾ ڪيو ويو آهي ۽ ٿورو بحث “ٻول/لفظ” جي وصف بيان ڪرڻ کان پوءِ ڪنداسون.
/پروَس/ ٻول ۾ /پَر/ ۽ /وَس/ کي ٻه آجيون صورتون قرار ڏيندي /پروَس/ کي الانا صاحب هڪ مرڪب يا ڳوپ (compound) ٻول قرار ڏئي ٿو (وڌيڪ بحث ‘ڳوپ ٻول’ جي سري هيٺ)، پر /پرديس، پرڏيهه، پرذات، پرکنڊ، پرمار ۽ پرواس/ جھڙن ٻولن ۾ /پر/ کي هڪ آجي صورت سڏبو يا باندي؟ ڄاڻايل ٻولن ۾ /پر/ هڪ اڳجوڙ طور ڪم آيل آهي.
/ڏُڪر يا ڏڪار/ ۽ /سُڪر يا سڪار/ ۾ /ڪر يا ڪار/ هڪ آجي صورت آهي پر /کنگھڪر يا کنگھڪار/ ۾ /ڪر يا ڪار/ کي هڪ آجي صورت سڏبو يا باندي؟ ڄاڻايل ٻول ۾ /ڪر يا ڪار/ هڪ پٺجوڙ آهي. ليکڪ جي نظر ۾ اهڙا ڪي ئي اڳجوڙ ۽ پٺجوڙ ٿي ڪم ايندڙ ٻول موجود آهن جيڪي اڪيلي سر به هڪ معنى کي ظاهر ڪن ٿا (تفصيلي بحث “جوڙ” جي سري هيٺ).
هاڻي، اسان جي آڏو هڪ ٻول /اڻاٺ/ آهي.
(1) /پاڻياٺ، لوڻاٺ، ڪلراٺ/ وغيره ٻولن ۾ /-آٺ/ هڪ پٺجوڙ آهي ۽ ٻول جي اشتقاق ۾ واسطيدار شيءِ جي “هجڻ”، “جھڙو”، “وارو” جي معنى پڌري ڪري ٿو.
(2) /اڻپورو، اڻ ڌوتل، اڻپڇيو، اڻهوند/ وغيره ٻولن ۾ /اڻ-/ هڪ اڳجوڙ آهي ۽ ٻول جي اشتقاق ۾ “نه”، “کان سواءِ”، “ڪجھ کُٽل” وغيره جي معنى ڏئي ٿو.
/آٺ/ ۽ /اڻ/ (اڳ- يا پٺ-) جوڙ ٿي ڪم اچڻ باوجود ڇا اڪيلي سر ڪا معنى رکن ٿا يا نه؟
‘جامع سنڌي لغات’ ٻڌائي ٿي:
• آٺِ ج آٺون: ث. ]سن. آوَشيش = بقايا، اوبر[ ڪنهن شيءِ جو اڇلائڻ يا نه کائڻ جھڙو حصو. ڇيڇڙو (گوشت جو)- اوٺ. بچيل کاڌو - جُوٺِ - اوبر. پڇاڙيءَ واري ڳالهه. دنگ - حد - ڇيهه.
- آٺ تي بيهڻ: ...
• آٺو: ]سن. اُڇّشَٽ = اوبر؛ اَشُد = ناپاڪ[ ...
(نوٽ: ليکڪ کي ڄاڻايل ڌاتن سان اختلاف ڪري سگھڻ جو حق آهي.)
‘آوشيش’، ‘اَڇشٽ’ ۽ ‘اَشُد’ کي /آٺ/ جو بنياد قرار ڏيندڙ ‘ج س ل’ وڌيڪ ٻڌائي ٿي:
• آٺرڻ : مصدر. ]سن. 1- آسۡتَرنۡ ( آ = چڱيءَ طرح + سۡٿا = چُرڻ کان بس ڪرڻ، بيهڻ)، 2- آشۡتَريه = مٿي تَرِي بيٺل[ ...
• آٺارڻ : ‘آٺرڻ’ مصدر مان متعدي ]سن. آ= چڱيءَ طرح + سۡٿِر = قائم ...[
• آٺيرڻ : ‘آٺرڻ’ مصدر مان متعدي ...
• آٺڻ : مصدر ]سن. آسۡٿَرن = آٺرائڻ[ ...
(نوٽ: معلوم ٿيو ته /آٺ/ جو ڌاتو ‘ آوشيش’، /آٺو/ جو ڌاتو اڇشٽ يا ‘اشد’، /آٺرڻ/ جو ڌاتو ‘آسترن’ يا ‘آسٿا’ يا ‘آشتريه’ ، /آٺارڻ/ جو ڌاتو ‘آسٿر’ ۽ /آٺڻ/ جو ڌاتو ‘آسٿرن’ آهي يعني ڌاتو جي حوالي سان ‘آٺ’ جو ‘آٺو’ سان ۽ انهن ٻنهي جو ‘آٺڻ’ سان ڪو تعلق ناهي!)
‘آٺ’ جي حقيقي بناوت ڪيئن آهي، انهيءَ کي الڳ رکندي، ليکڪ چوڻ اهو ٿو چاهي ته انهن سڀني ٻولن جو ڌاتو (يا ترت ڌاتو) /آٺ/ معلوم ٿئي ٿو ۽ ان جي نه رڳو هڪ معنى آهي پر پنهنجي سر سادي صورت طور ڪم به اچي ٿو.
اچو ته /اَڻ/ کي ڳولڻ جي ڪوشش ڪيون. ‘ج س ل’ ٻڌائي ٿي:
• اَڻو ج اَڻا: ذ. ]سن. اَڻ = ذرو[ تمام ننڍو ذرو. ذرڙو. جزو ...
• اڻوٺِ: ث. ڪمي - قلت - اڻاٺ.
• اڻوٺائي ج اڻوٺايون: برسات جي ڪمي ...
/اَڻو/ = /اَڻ + او/. /آٺو/ = /آٺ + او/
/اَڻ/ انهن ٻولن ۾ ڌاتو طور ڪم آيل آهي ۽ ان جِي نه رڳو هڪ معنى آهي پر پنهنجي سر هڪ سادي صورت طور به ڪم اچي ٿو.
ان ڪري اهو تصور ته باندي صورت اڪيلي سر لفظ/ٻول ٿي ڪم نه ٿي اچي يا لفظ جي اشتقاق کان ٻاهر ان جي ڪا به معنى نه آهي، هڪ غلط تصور معلوم ٿئي ٿو.
رُوپيو (Morpheme)
عام طرح ڪم ايندڙ اصطلاح ‘صرفيه’ ۽ ‘صرفيو’ آهن.
هر ان ٻولياڄاڻي (لسانياتي) ايڪي کي رُوپيو (صرفيه، صرفيو) سڏجي ٿو جنهن جي ڪا نه ڪا معنى هجي. جتوئي صاحب (]1983[ 112) بِي.بلاخ ۽ جِي.ايل.ٽرئگر جي حوالي سان ٻڌائي ٿو ته هر اها اچاريل صورت جا آزاد هجي يا پابند، جنهن کي مطلب وارن جزن يا ٽڪرن ۾ ورهائي نه سگھجي تنهن کي صرفيه }روپيو{ سڏجي ٿو. ڪي عالم ساڳيءَ ڳالهه کي ٻين لفظن ۾ هيئن به بيان ڪن ٿا ته ‘روپيو’ اهو ننڍي ۾ ننڍو معنادار جزو آهي جنهن ۾ ڪنهن به هڪ ٻول کي ورهائي سگھجي ─ هر آجي توڙي باندي صورت هڪ ‘روپيو’ سڏجي ٿي. /سُپتيو، ڪُپتيو، ڏُچَر، اڄاڻ، عقلمند، آسروند ۽ ڏٺل/ جھڙن ٻولن ۾ /سُ-، ڪُ-، ڏُ- ۽ اَ-/ جھڙا اڳڄوڙ /پت، چَر، ڄاڻ، عقل ۽ ڏٺ/ جھڙيون آجيون صورتون ۽ /-مند، -وند ۽ -ال/ جھڙا پٺجوڙ هڪ هڪ روپيو آهن.
ننڍي ۾ ننڍو معنادار ايڪو
• ننڍي ۾ ننڍي معنادار جزي مان مراد اهو جزو آهي جيڪو اڳتي وڌيڪ ڇيد ڪرڻ سان يعني ڀڃڻ سان وڌيڪ معنادار جزن ۾ ورهائي نه سگھجي پر جيڪڏهن ان کي اڳتي ڀڃڻ جي ڪوشش ڪبي ته حاصل ٿيل جزن جي }بڻائتي{ معنيٰ ۾ فرق اچي ويندو يا مورڳو ان جي ڪا به معنى نه رهندي. (الانا ]1987[ 20، ايڇ.اي.گليسان جي حوالي سان)
• ابتدائي لفظن کي سادا لفظ (Simple words) به سڏبو آهي. اِهي اُهي لفظ آهن جن جي صورت کي ٽوڙي نه ٿو سگھجي. جيڪڏهن ٽوڙبو ته ان جا جزا بي مطلب (meaningless) ٿي پوندا (“مطلب” مان هتي مراد لغوي معنى نه آهي مگر اهڃاڻي معنى آهي) مثلاً /کَٽَ/ جا ٻه جزا ٿي سگھن ٿا: هڪ /کَ/ ۽ ٻيو /ٽَ/. اهي ٻئي اتي بي مطلب آهن. /رستو/ جا ٻه جزا /رس/ ۽ /تو/ آهن ۽ اهي ٻئي اتي بي مطلب آهن. ڇاڪاڻ ته سادي لفظ جي صورت کي گھٽائي ان مان ڪو به سالم لفظ معنى وارو ڪڍي نه ٿو سگھجي، تنهنڪري کيس ننڍي ۾ ننڍي آزاد صورت (minimum free form) به سڏجي ٿو. (جتوئي ]1983[ 110، بي.بلاخ ۽ جي.ايل.ٽرئگر جي حوالي سان)
/اَڄاڻ/ کي وڌيڪ /اَ-/ ۽ /-ڄاڻ/ ۾ ڀڃي سگھجي ٿو جن مان هر هڪ جي ٻول جي اشتقاق ۾ هڪ معنى آهي پر /ڄاڻ/ کي اڃا وڌيڪ ٻن جزن /ڄا/ ۽ /ڻ/ ۾ ڀڃيو ته اتي اهي ٻئي جزا بي معنى هوندا.
‘ننڍي ۾ ننڍي معنادار ايڪي’ جي مٿي ڏنل وصف کي ذهن ۾ رکي جتوئي صاحب پاران باندي صورت طور ڏنل ڪجھ مثالن جيئن: /سَچۡ-، ڪُنڀۡ-، چَـمۡ-، ڌَڻۡ-/ وغيره تي هڪ ڀيرو وري سوچڻ جي دعوت ڏجي ٿي. ڇا اهي ننڍي ۾ ننڍي معنادار جزي جي وصف تي پورا نه ٿا لهن؟ جي، “ها” (۽ ليکڪ “ها” ئي چوي ٿو) ته انهن کي “سادو لفظ” مڃڻو پوندو.
/سَچۡ، ڪُنڀۡ، ڌَڻۡ، چَمۡ/ + /اُ/ = سچُ، ڪنڀُ، ڌڻُ، چَمُ
........ + /اَ/ = سچَ، ڪنڀَ، ڌڻَ، چمَ
ڏسي سگھجي ٿو ته /اُ/ ۽ /اَ/ ٻول ۾ واحد ۽ جمع (۽ مذڪر) جو مفهوم وڌائن ٿا، ٻول جي بنيادي معنى جيئن جو تيئن برقرار رهي ٿي. چئبو ته انهن ٻولن کي پنهنجي هڪ معنى آهي ۽/پر اهي پنهنجيءَ ڌاتوئي صورت ۾ عدد ۽ جنس کي ظاهر نه ٿا ڪن. سنڌي ٻولي جو هر ڌاتو ٻول، هر هر ثابت ٿيندو ته، پنهنجيءَ اصولي صورت ۾ ڪنهن به عدد، جنس ۽ حالت کي ظاهر نه ٿو ڪري. (تفصيل لاءِ ڏسو ‘سنڌي ٻوليءَ جي هڪ خصوصيت’ ۽ ‘ڌاتو ٻول’ جي سري هيٺ)
ٻول/لفظ (Word)
بي.بلاخ ۽ جي.ايل. ٽرئگر جي حوالي سان آندل، ‘لفظ’ جي هيٺ ڏنل تشريح کي الانا صاحب (]1987[ 21) “نئين” ۽ “انوکي” سڏي ٿو:
• لفظ (مفرد) اها ننڍي ۾ ننڍي خودمختيار يا آزاد صورت آهي جنهن کي اڳتي ٻين ننڍن بامعنى يا معنادار صورتن (خودمختيار يا پروس) ۽ جزن ۾ هرگز ڀڃي نه سگھي. ٻين لفظن ۾ هيئن چئبو ته ننڍي ۾ ننڍي بامعنى خودمختيار صورت کي “لفظ” (مفرد) چئبو.
ڌيان سان ڏٺو وڃي ته اها لفظ/ٻول جي وصف ناهي، اها ته ‘مفرد لفظ’ يعني ‘سادي ٻول’ جي وصف آهي ۽ ان ڪري ئي الانا صاحب کي ڏنگيءَ ۾ “مفرد” لکڻو پئجي ويو آهي. اصولن، لفظ/ٻول جي وصف اهڙي هئڻ گھرجي جيڪا رڳو “مفرد” لفظ جي وصف ۽ وضاحت تائين محدود رهجي ويل نه هجي پر ٻول جي سمورن قسمن کي گڏيل نموني بيان ڪندي هجي.
پاڻ الانا صاحب (]1987[ 33) جيڪا وضاحت ڏني آهي اها ڪي قدر وڌيڪ بهتر معلوم ٿئي ٿي:
• “لفظ” مفرد يا خودمختيار صرفيه، يا خودمختيار صرفيه ۽ پروس صرفيه جي ميل، يا ٻن يا ٻن کان وڌيڪ صرفين جي ملائڻ سان ٺهن ٿا.
ان جي ڀيٽ ۾ اڃا وڌيڪ بهتر وصف جتوئي صاحب (]1983[ 110) ٻڌائي ٿو:
• لفظ اهو اچاريل ايڪو آهي جيڪو اڪيلي سر ٻوليءَ ۾ بامعنى مستقل حيثيت رکي ٿو.
‘ٻول’ ڳالهايل ٻوليءَ جو هڪ ايڪو آهي. اهڙي قسم جي اورپ (utterance) کي ظاهر ڪندڙ، لکيل نشان ‘لفظ’ آهي. آواز يا آوازن جو اهو ميڙ جيڪو ڪنهن به ٻوليءَ جي گرامر يا ٻول-کاڻ (Vocabulary) جو ايڪو جوڙيندڙ هجي. هڪ ٻول ٻوليءَ جو اهو ننڍي ۾ ننڍو يا وڏي ۾ وڏو ايڪو آهي جيڪو گھٽ ۾ گھٽ ڪنهن هڪ ننڍي ۾ ننڍي خودمختيار معنادار جزي کان ويندي ٻن يا ٻن کان وڌيڪ آجين توڙي باندي صورتن تي ٻَڌل ٿي سگھي ٿو.
ٻول جا قسم
1. پهريت (Primary) ٻول
(ڪٿي ‘ڌاتو’ ته ڪٿي ‘بنيادي’ ۽ ڪٿي ڪٿي ‘سادو’، ‘ابتدائي’ يا ‘مفرد’ لفظ پڻ ساڳئي مفهوم ۾ ڪم آندا وڃن ٿا.)
ننڍي ۾ ننڍو معنادار جزو/ايڪو ۽ هڪ آجي صورت رکندڙ ٻول کي ‘پهريت’ سڏجي ٿو يعني جيڪو پاڻ يڪي سِر، هيڪلِي، پاڻ تي ڀاڙيندڙ صورت رکندو هجي، پاڻ ڌاتو (پاڙ، بنياد، اصل، Root) هجي ۽ اهڙي ئي حيثيت ۾ ڪم آيل هجي ـــــــ اهو ٻول جنهن کي وڌيڪ معنادار جزن ۾ ٽوڙي نه سگھجي ۽ جنهن سان ڪا به باندي صورت مليل نه هجي.
• ابتدائي لفظ اهي آهن جن مان ٻيا لفظ ٺهي نڪرن، ۽ خود ٻئي مان ٺهيل نه هجن. سنڌي زبان ۾، جيئن اڳي ٻڌايو ويو آهي، لفظ /وڏائي/ ٺهي نڪتو آهي /وڏو/ مان، تنهنڪري وڏو ابتدائي لفظ آهي ۽ وڏائي ثانوي لفظ آهي. (جتوئي ]1983[ 110)
• اهو لفظ، جو هڪ ئي خومختيار صورت وارو هجي، ۽ جنهن سان ڪا به پروَس صورت ملايل نه هجي، اهڙي لفظ کي “مفرد لفظ” چئبو آهي. ماهرن اهڙن لفظن کي بنيادي لفظ (Primary word) به سڏيو آهي. (الانا ]1987[ 24، ايل.بلومفيلڊ جي حوالي سان)
الانا صاحب ](1987[ 23 ۽ 24) /ڇوڪر، پيءُ، پُٽ، پَت، هاٿي، ڄاڻ، ننڍو/ وغيره کي “مفرد” لفظ جو مثال سڏي پيش ڪري ٿو. جتوئي صاحب /وڏو/ جو مثال آڻي ٿو.
ڇا اهو درست آهي ته /وڏو ۽ ننڍو/ سان ڪا به پروَس صورت يا ڪو رُوپيو (صرفيو) يا ڪو وائيو (صوتيو، Phoneme) مليل ناهي؟ جي ائين درست آهي ته پوءِ اهو به مڃڻو پوندو ته /وڏِي ۽ ننڍِي، وڏا ۽ ننڍا، وڏيون ۽ ننڍيون/ ۽ اهڙيءَ طرح ٺهندڙ ٻين ڪيترن ئي ٻولن سان پڻ ڪا به ٻي صورت يا ڪو به ٻيو روپيو يا ڪو به ٻيو وائيو مليل ناهي ۽ اهي پڻ “مفرد”، “پهريت” يا “سادا” ٻول آهن؟ (انهيءَ موضوع کي اسان ايندڙ صفحن ۾ بحث هيٺ آندو آهي.)
2. ٻِئيت (Secondary) يا ڳنڍڙ (Composite) ٻول
(ڪٿي ‘ثانوي’ ۽ ‘رِلمل’ اصطلاح به ڪم آندا وڃن ٿا.)
ڪنهن به آجي ۽ باندي صورت جي مليل يا ڪن به آجين ۽ باندي صورتن جي ميلاپ يا ڪن آجين صورتن جي گڏپ توڙي ڪن به صورتن جي تڪرار/ورجاءَ وسيلي وجود ۾ آيل ٻولن کي ‘ٻئيت’ يا ‘ڳنڍڙ’ سڏجي ٿو. ٻين لفظن ۾ ايئن به چئي سگھجي ٿو ته ‘پهريت’ ٻول کان سواءِ ٻيو هر قسم جو ٻول ٻئيت يا ڳنڍڙ ٻول آهي.
ٻول/لفظ (Word)
پهريت (Primary) ٻئيت (Secondary) يا ڳنڍڙ (Composite)
ڳُتيل (Comlex) ڳوپ/مرڪب (Compound)
(الف) ڳُتيل ٻول
(‘مرتب لفظ’ ۽ ‘پيچيدو لفظ’ پڻ ساڳئي مقصد لاءِ ڪم ايندڙ اصطلاح آهن.) اهو ٻول جنهن ۾ هڪ يا هڪ کان وڌيڪ باندي صورتون شامل هجن انهن کي ‘ڳتيل’ ٻول چئجي ٿو.
الانا صاحب (]1987[ 24-25) ڳتيل ٻول کي تمام گھڻي تشريح سان بيان ڪري ٿو ۽ ڪيئي مثال ڏئي ٿو، جيئن: /سپت، واڄٽ، پٽيتو، کٽمٺڙو، اڻهوند، اڄاڻ، اڻڄاڻپ، ڏتڙ، سڄڻ، سچيتائي، ڪپيتو/ ۽ انهن ۽ اهڙن ڪيترن ئي ٻولن جون اڳياڙيون ۽ پڇاڙيون، جيئن: /س-، ٽ-، -ايتو، -ڙو، اڻ-، اَ-، ڏُ-، سُ- ۽ ڪُ-/ کي ڌار ڪندي باقي ٻول کي “مفرد” قرار ڏئي ٿو. سندس ئي ڏنل ڪسوَٽيءَ تي ليکڪ جڏهن سندس ڄاڻايل مثالن کي پرکي ٿو تڏهن ڪيترائي مثال کوٽا ثابت ٿين ٿا. (انهن جو ذڪر ڳوپ/مرڪب ٻول جي وضاحت کان پوءِ ڪيل آهي.)
• پيچيدا (Complex) لفظ اهي آهن جن کي جيڪڏهن ٽوڙبو ته ان جا جزا مطلب وارا ٿيندا، اگرچ اهي سالم لفظ نه به هجن. مثلاً /سچار/ لفظ کي ٻن ٽڪرن ۾ ٽوڙي سگھجي ٿو: هڪ /سَچۡ-/ ۽ ٻيو /-آر/. اهي ٻئي سالم لفظ ناهن. /سَچۡ-/ جو سالم لفظ /سَچُ/ آهي ۽ /-آر/ جو سالم لفظ /ڪار/ آهي. اگرچ /سَچۡ-/ ۽ /-آر/ سالم لفظ ناهن تڏهن به اهي اچاريل ٽڪرا وري وري ٻين لفظن ۾ ڪم اچن ٿا ۽ مطلب وارا آهن.
هيٺين لفظن ۾ /سَچۡ-/ اچي ٿو:
سچائي = /سَچۡ- + -آئي/
سچِي = /سَچۡ- + -اِي/
سچُو = /سَچۡ- + -اُو/
سچيرو = /سَچۡ- + -ايرو/
مٿين لفظن ۾ /سَچۡ-/ هڪ پد آهي جو بنيادي صورت طور انهن ۾ نظر اچي ٿو. کيس بنياد يا پيڙهه (Base) سڏجي ٿو. (جتوئي (1983) 111)
/سَچۡ-/ (1) “بنيادي صورت طور نظر اچي ٿو”،
(2) “بنياد يا پيڙهه سڏجي ٿو”،
(3) “سالم لفظ ناهي”، ۽
(4) “مطلب وارو آهي”.
ڇا انهن چئني فقرن ۾ هڪ تضاد موجود ناهي؟
/سَچۡ-/ جيڪڏهن ابتدائي ۽ سادو لفظ ناهي ته بي مطلب ڇو ناهي؟ (ڏسو ‘ننڍي ۾ ننڍو معنادار ايڪو’ هيٺ جتوئي صاحب جو ڏنل ٽڪرو.)
(1) ڇا /سَچۡ-/ ننڍي ۾ ننڍي بامعنى صورت ناهي؟
(2) ڇا /سَچۡ-/ ڪيترن ئي ٻولن ۾ بنياد يا پيڙهه ناهي؟
(3) ڇا /سَچۡ-/ کي وڌيڪ معنادار جزن ۾ ٽوڙي سگھجي ٿو؟
انهن ٽنهي سوالن جو جواب ڳولڻ کان پوءِ سولائيءَ سان ان نتيجي تي پهچجي ٿو ته /سَچۡ-/ ئي ابتدائي، سادو، مفرد، پهريت ٻول هئڻ گھرجي ۽ ان ئي صورت کي “سالم” سمجھڻو پوندو.
• /سَچۡ/+/اُ/ = سچُ (}اُ{ جي وڌڻ سبب واحد ۽ مذڪر جي نشاندهي ٿئي ٿي)
+/اَ/ = سچَ (}اَ{ جي وڌڻ سبب جمع ۽ مذڪر جي نشاندهي ٿئي ٿي)
(اهي اسم ذات جا مثال آهن.)
+/او/ = سچو (}او{ جي وڌڻ سبب واحد مذڪر جي نشاندهي ٿئي ٿي)
+/آ/ = سچا (}آ{ جي وڌڻ سبب جمع ۽ مذڪر جي نشاندهي ٿئي ٿي)
+/اِي/= سچِي (}اِي{ جي وڌڻ سبب واحد ۽ مونث جي نشاندهي ٿئي ٿي)
+/اُون/ = سچيون (}اُون{ جي وڌڻ جي سبب جمع ۽ مونث جي نشاندهي ٿئي ٿي)
(اهي سڀ اسم صفت جا مثال آهن.)
+/اي/ = سچي
+/اَنۡ/ = سچن
+/ال/ = سچل
+/آڻ/ = سچاڻ + /اِي/ = سچاڻِي
+/آرۡ/ = سـچـارۡ + /اُ/ = سچارُ
+ /اَ/ = سچارَ
+ /او/ = سچارو
+/آئتۡ/ = سچائتۡ + /او/ = سچائتو
+ /اِي/ = سچائتي
• /سَچۡ/: هڪ ڌاتو، هڪ يڪپدو ٻول. بي عدد ۽ بي جنس (نادر، neuter)
جيڪڏهن اهو مڃيو وڃي ٿو ته /سَچۡ/ نه، پر /سَچُ/ ئي ‘سالم’ لفظ آهي ته پوءِ اهو به مڃڻو پوندو ته سالم لفظ سدائين مذڪر ۽ واحد هوندو آهي. اتي وري ٻيو سوال اٿي ٿو ته اهو سالم لفظ اسم ذات ئي هوندو آهي يا اسم صفت به ٿي سگھي ٿو؟
/سَچُ/ ئي ڇو ‘سالم’ لفظ آهي، /سَچو/ ڇو ناهي؟
/وڏو/ ئي ڇو ‘ابتدائي’ لفظ آهي، /وَڏَ/ ڇو ناهي؟
• /وَڏۡ/ + /اَ/ = وَڏَ
+ /او/ = وڏو
+ /اِي/ = وڏِي
+ /آ/ = وڏا
+ /اُون/ = وڏيون
+ /اي/ = وڏي
+ /انۡ/ = وڏن
+ /اڙۡ/ = وڏڙۡ + /او/ = وڏڙو
+ /آ/ = وڏڙا
+ /اِي/ = وڏڙِي
+ /اُون/ = وڏڙيون
+ /اي/ = وڏڙي
+ /اَنۡ/ = وڏڙن
+ /آئي/ = وڏڙائي
+ /ايرۡ/ = وڏيرۡ + /اُ/ = وڏيرُ
+ /اَ/ = وڏيرَ
+ /او/ = وڏيرو
+ /آ/ = وڏيرا
+ /اِي/ = وڏيري
+ /اُون/ = وڏيريون
+ /اي/ = وڏيري
+ /اَنۡ/ = وڏيرن
+ /ڪ/ = وڏيرڪ + /او/ = وڏيرڪو
+ /آ/ = وڏيرڪا
+ /اِي/ = وڏيرڪِي
+ /اُون/ = وڏيرڪيون
+ /اي/ = وڏيرڪي
+ /اَنۡ/ = وڏيرڪن
+ /آئي/ = وڏائي
+ /آڻۡ/ = وڏاڻۡ + /اِ/ = وڏاڻِ
+ /اُ/ = وڏاڻُ
+ /اَ/ = وڏاڻَ
• /وَڏ/: هڪ ڌاتو، هڪ يڪپدو ٻول. بي عدد ۽ بي جنس (ناڌر)
الانا صاحب، ساڳيءَ طرح، “مفرد” لفظ جي مثال ۾ /ننڍو/ آندو آهي. ان کي جيڪڏهن جتوئي صاحب جي مثالن تي ڪيل بحث جي روشنيءَ ۾ ڏسبو ته ان جو ‘سالم’ لفظ /ننڍُ/ يا /ننڍَ/ ٿيندو. ڇا /ننڍو/ هڪ “مفرد” ٻول آهي؟
• /نَنڍۡ/ + /اَ/ = ننڍَ
+ /او/ = ننڍو
+ /آ/ = ننڍا
+ /اِي/ = ننڍي
+ /اُون/ = ننڍيون
+ /اي/ = ننڍي
+ /اَنۡ/ = ننڍن
+ /اڙ/ = ننڍڙ + /او/ = ننڍڙو
+ /آ/ = ننڍڙا
+ /اِي/ = ننڍڙِي
+ /اُون/ = ننڍڙيون
+ /اي/ = ننڍڙي
+ /اَنۡ/ = ننڍڙن
+ /آئي/ = ننڍڙائي
+ /ايرۡ/ = ننڍيرۡ + /اُ/ = ننڍيرُ
+ /اَ/ = ننڍيرَ
+ /او/ = ننڍيرو
+ /آ/ = ننڍيرا
+/اِي/ = ننڍيرِي
+ /اُون/ = ننڍيريون
+ /اي/ = ننڍيري
+ /اَنۡ/ = ننڍيرن
+ /ڪ/ = ننڍيرڪ + /او/ = ننڍيرڪو
+ /آ/ = ننڍيرڪا
+ /اِي/ = ننڍيرڪِي
+ /اُون/ = ننڍيرڪيون
+ /اي/ = ننڍيرڪي
+ /اَنۡ/ = ننڍيرڪن
+ /آئِي/ = ننڍائي
• /نَنڍۡ/ : هڪ ڌاتو، هڪ يڪپدو ٻول. بي عدد ۽ ناڌر.
/وڏو ۽ ننڍو/ جيڪڏهن ڪنهن به طرح مفرد، ابتدائي، پهريت ٻول آهن ته /سچو/ ڇو پهريت ٻول ناهي؟، ۽ /سَچُ/ ڇو آهي؟ ۽ جي /سَچُ/ ئي پهريت ٻول آهي ته /وڏَ ۽ ننڍَ/ ڇو پهريت ٻول ناهن ۽ /وڏو ۽ ننڍو/ ڇو پهريت ٻول آهن؟ ڇا ڪنهن به ٻول جي جيڪا به ننڍي ۾ ننڍي صورت، جيڪا مذڪر ۽ واحد ئي هجي، هروڀرو اها ئي ڌاتو، پهريت ڌاتو ٿيندي؟ /وڏِي، ننڍِي ۽ سچي/ کي ڇو پهريت نه سمجھيو وڃي؟
/سَچُ ۽ سچو/ جيان /وڏو ۽ ننڍو/ به ڳنڍڙ ٻول آهن. انهن کي ‘ڳتيل ٻول’ جي درجيبنديءَ ۾ رکڻ گھرجي.
(ب) ڳوپ ٻول
ڳوپ يا مرڪب اهو ٻول آهي جيڪو ٻه يا ٻن کان وڌيڪ آجيون صورتون شامل رکندو هجي ۽ ساڻس ڪا به باندي صورت مليل نه هجي.
• مرڪب }ڳوپ{ لفظ ان کي چئبو آهي جنهن ۾ ٻه يا ٻن کان وڌيڪ خودمختيار صورتون (مفرد لفظ) گڏيل هجن. اهڙن لفظن يعني مرڪب لفظن سان پروَس صورتن جو گڏجڻ بلڪل ممڪن نه آهي.
مرتب }ڳتيل{ ۽ مرڪب }ڳوپ{ لفظن ۾ اهو ئي ته خاص فرق آهي يعني مرتب لفظ اهو آهي جنهن سان هڪ يا هڪ کان وڌيڪ پروس صورتون شامل هجن... پر مرڪب لفظ جي حالت ۾، ٻه يا ٻن کان وڌيڪ خودمختيار صورتون (مفرد لفظ) گڏيل هونديون آهن، ليڪن ان سان ڪا به پروَس صورت گڏيل ڪا نه هوندي آهي؛ مثال طور: /گھرڌڻي، آگگاڏي ۽ پروَس/ لفظ. ڪڏهن ڪڏهن مرڪب لفظ سان ڪا موزون پروَس صورت ملائي، ان مان به مرتب لفظ ٺاهبو آهي؛ جيئن /پروسيڪو/ لفظ ۾ /پروَس/ مرڪب لفظ سان /-اِڪو/ پڇاڙي ملائي، مرتب لفظ ٺاهيو ويو آهي؛ تنهنڪري /پروسيڪو/ لفظ کي مرتب لفظ چئبو ۽ /پروس/ کي مرڪب لفظ چئبو. (الانا ]1987[ 30)
الانا صاحب ڳتيل ۽ ڳوپ ٻولن جي ٻڌايل ڪسوٽيءَ تي مرزا قليچ بيگ، ڪاڪي ڀيرومل ۽ ٻين عالمن پاران پيش ڪيل مثالن کي پرکي ٿو ۽ ڪارائتي ڇنڊڇاڻ پيش ڪري ٿو پر پاڻ جن ڳوپ ٻولن جا جيڪي به مثال ڏئي ٿو انهن مان گھڻا، ليکڪ جي ڄاڻ ۽ ڇنڊڇاڻ پٽاندر، سندن ئي ڏنل ڳوپ ٻول واري تشريح سان سهمت ٿيندي نظر نه ٿا اچن. انهن جو جائزو وٺڻ کان اڳ جتوئي صاحب (]1983[ 113) جي هڪ راءِ:
• مرڪب لفظ اهي آهن جن جي صورتن کي ٽوڙبو ته اهي سادا لفظ ٿي پوندا جن جي نرالي معنى هوندي ۽ آزاد صورت رکندا. جھڙوڪ:
ڪمبخت = /ڪم + بخت/
جھنگ ٻلو = /جھنگ + ٻلو/
لٺ سردار = /لٺ + سردار/
هٿ ڪڙي = /هٿ + ڪڙي/
سَوپيري = /سَو + پيري/
نمڪ حرام = /نمڪ + حرام/
ڀڳوانداس = /ڀڳوان + داس/
ورڪشاپ = /ورڪ + شاپ/
جتوئي صاحب اهو به مڃي ٿو ته “پيچيدا لفظ اهي آهن جن جي صورتن کي مطلب وارن ڀاڱن ۾ ورهائي سگھبو. سڀ جزا يا پابند صورتون رکندا يا انهن مان هڪ آزاد صورت هوندي. ازانسواءِ انهن مان هڪ صورت، بنياد يا پيڙهه طور ڪم آيل هوندي ۽ ٻيون جوڙ طور استعمال ٿيل هونديون، جنهن جو صاف ۽ چٽو مطلب هي آهي ته ڪنهن به ڳوپ ٻول ۾ ڪا به باندي صورت مليل نه هوندي ۽ جي مليل هوندي ته اهو ٻول ڳوپ نه هوندو، ڳتيل (مرتب، پيچيدو) هوندو. سندس ان راءِ جي روشني ۾ /سچائي، سچيرو/ وغيره مثالن کي جاچيو ته اتي /سَچۡ-/ “بنيادي صورت طور نظر اچڻ” بدران “بنيادي يا پيڙهه طور ڪم آيل” آهي.
مٿي ڏنل مثال ۾ جتوئي صاحب /سردار، پيري، حرام ۽ ڀڳوان/ ٻولن کي سادو ٻول قرار ڏنو آهي. جاچڻ گھرجي ته ڇا اهي ٻول سچ پچ “سادا” آهن؟
سردار = /سر + دار/
پيري = /پير + اِي/
حرام = ]عربي. حَــرَمَ = هن منع ڪئي. ڏسو ‘ج س ل’)
ڀڳوان = /ڀڳ (ڀاڳ) + وان/
“سادي لفظ” بابت جتوئي صاحب جي هيٺ ڏنل راءِ سندس ئي ڏنل مثالن کي غلط ۽ اسان جي ڇنڊڇاڻ کي درست ثابت ڪري ٿي:
• ابتدائي لفظن کي سادا لفظ به سڏجي ٿو جن بابت ٻڌايو ويو آهي ته انهن کي بامطلب جزن ۾ ٽوڙي نه ٿو سگھجي ۽ نه ڪي انهن مان ننڍي ۾ ننڍي آزاد صورت يعني سادو سالم لفظ نڪري سگھي ٿو. انهن کي آزاد صرفيا به سڏجي ٿو. (]1983[ 112)
/سَر، پير، حرم، ڀاڳ/ سادا لفظ آهن. هتي اهو به پڌرو ٿئي ٿو ته جتوئي صاحب جي نظر ۾:
ابتدائي لفظ = سادو لفظ = ننڍي ۾ ننڍي آزاد صورت = سادو سالم لفظ = آزاد صرفيو! مختلف هنڌن تي انهن اصطلاحن جو اڻ-مقرر ورجاءُ جتوئي صاحب جي ڳالهه کي منجھائڻ جو ڪم ڪري ٿو.
الانا صاحب مرڪب يا ڳوپ ٻولن جا جيڪي مثال ڏئي ٿو (]1987[ 32-33)، انهن مان ڪي هيٺ ڏجن ٿا. ليکڪ جي راءِ ۽ ڇنڊڇاڻ موجب اهي ‘مفرد’ (سادو، پهريت) هجڻ بدران ڳتيل (مرتب) آهن:
• گھرڌڻي=/گھر + اَ + ڌڻي/. هتي ‘ڌڻي’(=/ڌَڻ + اِي) “مرتب” ٻول آهي.
• ڳوٺ وڏيرو = /ڳوٺ + اَ + وڏيرو/. هتي ‘وڏيرو’ (= وڏ + اير + او) “مرتب” ٻول آهي.
• ڪُئامار = /ڪُئا + مار/. الانا صاحب (]1987[ 42) /مار/ جو ڌاتو /مَــرۡ/ ٻڌائي ٿو.
• آگ گاڏي=/آگ + گاڏي/. جيئن /مارِي، مار ۽ مرڻ/ جو ڌاتو /مَـــرۡ/ آهي (الانا ]1987[ 53) تيئن /گاڏِي، گاڏ ۽ گڏڻ/ جو ڌاتو /گَڏۡ/ ٿيندو.
• نالي چڙهيو = /نالي + چَــڙهه + يو/. جيئن /لکيو/ جو ڌاتو /لِکۡ/ آهي (الانا ]1987[ 42) تيئن /چڙهيو/ جو ڌاتو /چَــڙۡهه/ آهي.
• نام ڪٺيو = /نام + اَ + ڪُٺ (ڪُسۡ) + يو/
• دل گھريو = /دل + گُھرۡ + يو/
• چؤماسو = /چَو + ماسۡ + او/
• چؤواٽو = /چَو + واٽ + او/
• وڏ واتو = /وَڏ + اَ + وات + او/
• ڪار ڄڀو = /ڪار + او + ڄڀ + او/
• ٻه-مُنهين = /ٻه + مُنهن + اين/
• ٽه-ٽنگو = /ٽه + ٽنگ + او/
• اڳ-ڳڻتي = /اڳ + ڳڻت (=ڳَڻۡ + ات) + اِي/
• اڳ-ڪٿي = /اڳ + ڪٿ + اِي/
• ڀرجھلو = /ڀر + جھل + او/
• کائُو پٽ = /کا- + اُو + پٽ/. /کائڻ/ جو ڌاتو /کا-/ (الانا ]1987[ 41)
• مٿي کائُو = /مٿَ + اي + کا- + اُو/
• وات ڳاڙهو = /وات + اَ + ڳاڙۡهه + او/
• نالي مِٺو = /(نالي) + مِٺ + او/
• نالي چڱو = /(نالي) + چڱ + او/
• ڪاٺ ڪٽو = /ڪاٺ + اَ + ڪُٽ + او/
• وڏ کائُو = /وڏ + اَ + کا- + اُو/
• تتي ٿڌي = /تت + اِي + ٿڌ + اِي/
• ٿڌي ڪوسي = /ٿڌ + اِي + ڪوس + اِي/
• اڳو پوءِ = /اڳ + او (وَ) + پوء/
• آڳو پيڇو = /آڳ (اڳ) + او (وَ) + پيڇ + او/
مٿي ڏنل ڪجھ ٻولن ۾ پهرئين ٻول جي ڇيهه وٽ وائل جي واڌ ٿئي ٿي، جيئن /گھرَ ڌڻي، نامَ ڪٺيو، ڪاٺَ ڪٽو/ وغيره. اتي اها واڌ هڪ روپيي (صرفيي) يا صوتيي (وائيي) جو ڪارج ادا ڪري، وسطيدار ٻولن ۾ هڪ مخصوص معنى خلقن جو ڪارڻ ٿئي ٿي. عام اصطلاح ۾ انهيءَ کي ‘اندر جوڙ’ (infix) يا وچياڙي چئجي ٿو. جيئن ڪو به اڳياڙي (يعني اڳجوڙ) يا پڇاڙي (يعني پٺجوڙ) رکندڙ ٻول هڪ مرتب يا ڳتيل ٻول ٿئي ٿو تيئن ڪنهن به اندر جوڙ (وچياڙي) رکندڙ ٻول کي ڇو ۽ ڪيئن هڪ مرتب يا ڳتيل ٻول جي دائري کان ٻاهر رکي سگھبو؟
‘ڳوٺَ وڏيرو’ معنى ‘ڳوٺ جو وڏيرو’. ‘ڳوٺَ وڏيرو’ ۾ }اَ{ جي واڌ ‘جو’ جو مفهوم پيدا ڪري ٿي پر ‘ڪاٺَ ڪٽو’، ۾ }اَ{ جي واڌ ‘کي’ جو مفهوم اپائي ٿي ۽ ان جي معنى ٿيندي: ‘ڪاٺ کي ڪٽڻ وارو’. (/ڪٽڻ/ جو ڌاتو /ڪٽ/ ٿيندو.)
الانا صاحب مختلف صفحن تي ڪيترن ئي اهڙن ٻولن جا مثال ڏئي ٿو جن کي مرتب (ڳتيل) سڏيندي، انهن کان باندي صورت الڳ ڪندي، باقي ٻول کي ‘مفرد’ سڏي ٿو. ليکڪ جي نظر ۾ انهن “مفرد” ٻولن مان گھڻا “مرتب” (ڳتيل) ثابت ٿين ٿا:
الانا صاحب جي نظر ۾
مرتب ۽ مفرد ٻول ليکڪ جي نظر ۾
حقيقي صورت
ڀلائي = ڀلو + آئي ڀلو ڀَلۡ + او
اڇاڻ = اڇو + آڻ اڇو اَڇۡ + او
ڊگھاڻ = ڊگھو + آڻ ڊگھو ڊِگۡھ + او
ڏاهپ = ڏاهو + پ ڏاهو ڏاههۡ + او
وڏپڻ = وڏو + پڻ وڏو وَڏۡ + او
وڏتڻ = وڏو + تڻ وڏو وَڏۡ + او
ٿڌڪار = ٿڌو +ڪار ٿڌو ٿڌۡ + او
واڄٽ= واڄو + ٽ واڄو واڄۡ+او ۽ ‘واڄ’
جو ڌاتو ٿيندو /وَڄۡ/
۽ ٻيا.
الانا صاحب “علم صرف جا اصول ۽ قانون” هيٺ ‘اڳياڙين ۽ پڇاڙين جو ملائڻ’ تي بحث ڪندي جن ٻولن کي “آزاد صورتن جو ممڪن گروهه” هيٺ ڄاڻايو آهي، انهن ۾ هيٺ ڏنل ٻول به شامل آهن.
سڏيل ‘آزاد صورت’
/پڙهيل/. هن ٻول جو ڌاتو /پَــڙۡهه/ آهي. (ڏسو الانا ]1987[ 41)
/گُھريو/. هن ٻول جو ڌاتو /گُھرۡ/ آهي. (ڏسو /لکيو/ جو ڌاتو /لِکۡ/)
/پُڇڻ/. هن ٻول جو ڌاتو /پُڇۡ/ آهي. (ڏسو /ڇَپيو/ جو ڌاتو /ڇَپۡ/)
/ڌڻي/. هن ٻول جو ڌاتو /ڌَڻۡ/ آهي. (/ڌڻي/ جو /ڌَڻۡ/ هڪ روپيو آهي).
۽ انهن ۾ هيٺ ڄاڻايل ٻول پڻ ‘آزاد صورت’ طور ڄاڻايل آهن:
/ڀلو، چڱو، ڊگھو، ڏاڍو، نرمل، ڪومل، سُندر، ڪارائو، هاري، ڌڙو، کنڌو، اڇو، ڪارو، ڳاڙهو، ڏاهو، مُکِي، وڏو، ٻُڍو، ٿڌو، گاڏي، ڪاٺي، ڌاڙو، ڏوکي، کاٻو، ساڄو، اپائڻ، ڪوڏر، گودڙي، گھڻو/ وغيره (ڏسو الانا ]1987[ 46-50)
ليکڪ انهن سڀني ٻولن کي ٻئيت يا ڳنڍڙ ۽ ڳتيل ٻول سمجھي ٿو. انهن مان گھڻن ٻولن جو ڌاتو /سَچۡ، نَنڍۡ ۽ وَڏۡ/ کي ذهن ۾ رکي پرکي سگھجي ٿو.
/نرمل/ کي ته پاڻ الانا صاحب ئي /نس مل/ جي بدليل صورت ۽ /نس/ ۽ /مل/ جو جوڙ سمجھي ٿو (]1987[ 118)، پوءِ ان کي آزاد صورت يا پهريت (ڌاتو/مفرد) ڪيئن سڏي سگھبو؟
الانا صاحب جڏهن پاڻ ئي /کائڻ/ جو ڌاتو /کا-/ ڏئي ٿو تڏهن، اهڙي حالت ۾، /اپائڻ/ کي مفرد ٻول يا آزاد صورت ڪيئن ۽ ڇو سڏي سگھبو؟
/ڪاٺي/ جو (ترت) ڌاتو /ڪاٺ/ آهي.
/هاري/ جو ڌاتو /هر/ آهي.
/گاڏِي/ جو /-اِي/ هڪ وائيو (صوتيو) آهي ۽ ان جي ڪري ‘واحد ۽ مونث’ جو مفهوم وڌائي ٿو. /گاڏو/ جو ڇيهڪ /-او/ پڻ هڪ وائيو (صوتيو) آهي ۽ ان جي ڪري ‘واحد ۽ مذڪر’ جو مفهوم وڌي ٿو. /گاڏا/ جو /-آ/ ۽ /گاڏيون/ جو /-اُون/ پڻ واريسِر ‘جمع مذڪر’ ۽ ‘جمع مونث’ جو مفهوم وڌائن ٿا، تنهنڪري انهن سڀني ٻولن جو (ترت) ڌاتو ٿيندو /گاڏۡ/. ‘اندروني تبديليءَ’ سبب /گَـڏۡ/ جو ]اَ[ وڌي ]آ[ ٿيو آهي جيئن /مَــــرۡ، سَــڙۡ/ وغيره جو ]اَ[ تبديل ٿي /مارۡ، ساڙۡ/ ٿين ٿا يا /وَڌۡ، ٻَڌۡ/ جو ]اَ[ وڌي /واڌ، ٻاڌ (ٻانڌ)/ ٿئي ٿو ۽ پوءِ نوان ٻول /مارُو، مارِي، ساڙو، ساڙُو، واڌُو، واڌل، ٻاڌو (ٻانڌو)/ ٺهن ٿا.
ان ڳالهه ٻول سان /وَڏۡ، نَنڍۡ/ جا تفصيلي مثال نظر ۾ رکي ‘ڀلو’ (ڀلِي، ڀلا، ڀليون)، ‘چڱو’ (چڱِي، چڱا، چڱيون)، ‘اڇو’ (اڇِي، اڇا، اڇيون)، ‘ڳاڙهو’ (ڳاڙِهي، ڳاڙها، ڳاڙهيون) وغيره جو ڌاتو يا پهريت ٻول سولائيءَ سان ڳولي سگھجي ٿو.
/ڏوکي/ جو ڌاتو /ڏُکۡ/ هجڻ گھرجي ۽ آهي. (ڏسو الانا ]1987[ 25 ۽ 55، ‘اُٺ’ ۽ ‘اوٺي’ ۽ ‘ڏٿ’ ۽ ‘ڏوٿي’.)
(ٻ) وَر-اورڪ ٻول
(‘ور-اورڪ’ ٻول لاءِ ‘مڪرر لفظ’ ۽ ‘تڪراري لفظ’ (Re-duplicate) پڻ استعمال ڪيا وڃن ٿا.)
• تڪرار (re-duplication) ڪنهن لفظ جي سڄيءَ صورت يا ڪنهن جز کي دُهرائڻ جي عمل کي چئبو آهي جنهن جي دهرائڻ سان لفظ يا ان جي حصي ۾ ڪا به تبديلي ڪا نه ايندي آهي. (الانا ]1987[ 61-62)
هن عنوان هيٺ اسان تفصيلي بحث کان پاسو ڪيو آهي ڇو ته اسان جي موضوع سان ان جو ڪو سڌو واسطو ناهي. هيٺ ڪي مختصر تفصيل ڏجن ٿا.
ور-اورپ جا ٻه قسم ڄاڻايا ويا آهن:
1. مڪمل (complete) ور-اورپ؛ جيئن: پل پل، وک وک، دم دم، گھڙي گھڙي، وغيره.
2. اڻپوري (in-complete) ور-اورپ؛ جيئن: جٺ ڦٺ، مَٽ سَٽ، جھُڙي ڦُڙي، هلڻ چلڻ، رلڻ ملڻ، جاچڻ جوچڻ، راند روند، ڏيتي ليتي وغيره.
تفصيلي بحث لاءِ ڏسو: الانا (]1987[ 62- 64)
ليکڪ هتي ڪجھ ٻولن ڏانهن ڌيان ڇڪائڻ چاهي ٿو.
1) مڪمل ور-اورپ جي ڪري جملي ۾ شدت پيدا ٿئي ٿي ۽ واسطيدار عمل هر هر ٿيندي يا هر واري ٿيندي نظر اچي ٿو. “وک وک تي سوڀ ملڻ” جو مطلب آهي “هر وک تي سوڀ ملڻ”.
2) اڻپوري ور-اورپ جي ڪري پڻ جملي ۾ شدت پيدا ٿئي ٿي ۽ وسطيدار موضوع يا عمل جي شدت، وسعت ۽ گھرائي جو اظهار ٿئي ٿو.
(الف) ڪي ٻول لڳ ڀڳ ساڳئي قسم جي عمل يا معنى کي ورجائيندي نظر ايندا، جيئن: جُٺ ڦِٺ، مَٽ سَٽ، رِلڻ مِلڻ، ڏيک ويک، ميل ميلاپ وغيره.
(ب) ڪي ٻول ٻن مختلف مفهومن کي ظاهر ڪندي نظر ايندا، جيئن: جھُڙي ڦڙي (جھُڙ ڦڙ)، ڏي وٺ، ڏيتي ليتي، اچ وڃ، لوڇ پوڇ وغيره.
(ٻ) ڪي ٻول هڪ ٻئي جي ويجھن مفهومن کي ظاهر ڪندي نظر اچن ٿا، جيئن: ڀاڄي ڀتي، گاهه پٺو، سينڌ سرمو، رس رهاڻ وغيره.
(ڀ) ڪي لفظ معنوي حوالي سان هڪ ٻئي کان فرق رکڻ باوجود ڀرپور اصطلاحي مفهوم پيدا ڪن ٿا، جيئن: ماڻهو ڇيڻو، ڌوڙ ڌڪاءُ، لوڀي ٺوڳي وغيره.
(ت) ڪي ٻول اهڙا به آهن جن جو ٻيو جز بظاهر ڪا به معنى نه ٿو رکي پر اصطلاح ۾ هڪ وسيع مفهوم کي ظاهر ڪري ٿو، جيئن: وڻ ٽڻ. ‘ٽڻ’ جي بظاهر ڪا به معنى ناهي پر ‘وڻ’ جي ڪڍ اچڻ کان پوءِ ان جو مفهوم “وڻ جھڙي ڪا به شيءِ” ٿيو پوي. “وڻ ٽڻ ئي ڪو نه هو” معنى “وڻ ته ڇا وڻ جھڙي ڪا به شيءِ ڪا نه هئي.” “وڻ ٽڻ ٻري ويو” معنى “وڻ ۽ وڻ ٻوٽي جھڙي هر شيءِ (يا وڻن سان گڏ موجود هر شيءِ) ٻري وئي.”
(ٿ) ‘سِڪ پريت’، ‘پيار محبت’، ‘وڻج واپار’ جھڙن ٻولن کي ڏسي اهو سوچڻو ئي پوي ٿو ته، متان ائين به هجي ته، ڪو هڪ ٻول، خاص ڪري پهريون، وڌيڪ آڳاٽو هجي ۽ مروج هجي، ۽ پوءِ ڪنهن ٻيءَ ٻوليءَ پنهنجا اثر ڇڏيا هجن ۽ ان جو ساڳيو مفهوم رکندڙ ٻول پوءِ مروج ٿيو هجي (يا وري پنهنجيءَ ٻوليءَ جو ساڳيءَ معنى وارو ٻول پوءِ رکيو ويو هجي) ۽ اهڙيءَ طرح معنى ۽ مفهوم کي زور وٺايو ويو هجي.