انتساب
سائين پير فضل الحق شاهه نالي
هي ڪتاب آئون پنهنجي ۽ آمريڪا ۾ اڄ کان اڌ صدي کن اڳ رهندڙ ڪيترن دوستن جي دلپسند شخصيت، هڪ پياري ۽ نيڪ انسان پير فضل الحق شاهه راشدي نالي ڪريان ٿو.
ان سان گڏ سائينءَ ۽ سندس خاندان (پير جهنڊي واري خاندان) بابت مختصر احوال لکڻ ضروري سمجهان ٿو، جنهن ۾ گهڻا تڻا نه فقط فقير طبيعت جا ماڻهو، عالم ۽ درويش ٿي گذريا آهن، پر وطن جي آزاديءَ لاءِ پڻ هنن هر قسم جون قربانيون ڏنيون. اها ٻي ڳالهه آهي ته انگريز سرڪار پنهنجي حڪومت کي طول ڏيڻ لاءِ پڳ وارن توڙي هنن جهنڊي وارن پيرن جي انهن نيڪين ۽ حب الوطني جي جذبن کي ظاهر ڪرڻ بدران discredit ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. پاڪستان ٿيڻ بعد پنهنجين حڪومتن به انهن جي هيرو ورشپ نه ڪئي آهي. سچ ته اهو آهي ته اڄ جي نفانفسيءَ واري دور ۾ جڏهن هر ڪو ظاهري ڏيک ويک جو قائل ٿي پيو آهي، جتي هر شيءِ کي دولت ۽ سرڪاري عهدي جي ساهميءَ ۾ توريو وڃي ٿو، اتي اسان جو نوجوان مذهب ۽ وطن جي سچن عاشقن کي وساري ويٺو آهي. افسوس جي ڳالهه اها آهي ته ههڙن ماڻهن کان اسان جي ملڪ جي عوام ته ڇا سنڌ صوبي جا رهواسي به بي خبر ٿيندا وڃن. ٻيو ته ٺهيو هالا ۽ سعيد آباد جي ڪيترن پڙهيل ڳڙهيل ماڻهن کان کڻي پُڇ ته اهي به اڻ ڄاڻائي ۽ حيرت جو اظهار ڪن ٿا. ڳالهه اها آهي ته اسان جي نيڪ ماڻهن ۽ وطن جي آزاديءَ لاءِ جدو جهد ڪندڙن جي ڳالهه نه درسي ڪتابن ۾ آهي، نه انهن کي خراج تحسين پيش ڪيو وڃي ٿو. انهن جي نالن تي نه روڊ رستا آهن ۽ نه پارڪ پليون.
آئون پاڻ کي خوش نصيب سمجهان ٿو ته منهنجي هن خاندان (جهنڊي وارن پيرن) جي ڪيترن ئي ماڻهن سان ملاقات ۽ دوستي رهي، سڃاڻپ ۽ ساٿ رهيو. اڄ انهن مان ڪيترا هن جهان مان لاڏاڻو ڪري ويا آهن، پر سندن مکڙا ۽ محبتون، ڳالهيون ۽ يادون دماغ ۾ تازا آهن. جيتوڻيڪ پير سائين سيد وهب الله شاهه رح (پير جهنڊي وارن جو ڇهون گادي نشين) کي جڏهن مون پهريون دفعو ڏٺو هو ته آئون ان وقت ڏهن سالن جو مس هوس ـ يعني اها ڳالهه اڄ کان 56 سال اڳ جي آهي، جڏهن مونکي پنهنجو والد صاحب ڪڏهن ڪڏهن زمينن تي وٺي ويندو هو، جيڪي سعيد آباد جي ويجهو آهن. هو واپسيءَ تي ڳوٺ پير جهنڊي ۾ پير سائين وهب الله شاهه ۽ ڳوٺ شهمير خان راهو ۾ وڏيري الهداد خان راهوءَ سان به ملندو ايندو هو. ڇا ته اهي ماڻهو هئا ! هڪ پيري فقيريءَ ۾ ته ٻيو وڏيرڪي دٻدٻي ۽ شان شوڪت کان! ٻئي راڄ لاءِ ابو امان ۽ ڇپر ڇانوَ هئا.
اهو ٻُڌائڻ مناسب ٿو سمجهان ته پير سائين پاڳاري وارا ۽ پير جهنڊي وارا هڪ ئي ڏاڏي پير سائين محمد راشد شاهه جو اولاد آهن. جيڪي “روضي ڌڻي” جي نالي سان مشهور آهن ۽ سندن شجرو ستٽيهين پيڙهيءَ ۾ حضرت عليءَ ڪرم الله وجهہ سان ملي ٿو ـ يعني موجوده پير سائين پاڳارو شاهه مردان شاهه ثاني جن 42 ورهين پيڙهي آهي ۽ هيڏانهن جهنڊي وارن پيرن جو گادي نشين پروفيسر پير سائين عبادالله شاهه جن به حضرت علي ڪرم الله وجهہ جو ساڳيءَ پيڙهي ۾ اولاد آهن.
پير سائين (روضي ڌڻي) بعد سندن پڳ سندن وڏي فرزند پير صبغت الله شاهه اول حوالي ٿي، جيڪو “ تجر ڌڻي” به سڏجي ٿو، جنهن جي اولاد مان موجوده پير سائين پاڳارو آهي. پير سائين روضي ڌڻيءَ کي افغانستان جي بادشاهه طرفان هڪ جهنڊو مليو، جيڪو هنن پنهنجي چوٿين نمبر فرزند سيد پير ياسين شاهه حوالي ڪيو ۽ کين حڪم ڪيائون ته توهان هي جهنڊو کڻي اسلام جي تبليغ ڪريو. ان جهنڊي جي حوالي سان هي ڀاءُ “پير جهنڊي وارو” سڏجڻ لڳو، جهڙيءَ طرح وڏو ڀاءُ پير صبغت الله شاهه اول “پير سائين پاڳارو” سڏجڻ لڳو.
پير صبغت الله اول (تجر ڌڻي) بعد سندن پڳ سندس فرزند علي گوهر شاهه اول کي ملي، ان بعد هزب الله شاهه اول پير پاڳارو ٿيا، ان بعد شاهه مردان شاهه اول (موجوده پير پاڳاري جو ڏاڏو)، ان بعد شهيد سورهيه بادشاهه پير صبغت الله شاهه ثاني جن کي ديس جي آزاديءَ خاطر انگريزن جي حڪومت خلاف جدوجهد ڪرڻ جي ڏوهه ۾ 20 مارچ 1943ع تي شهيد ڪيو ويو. سندن فرزند موجوده پير سائين پاڳارو) ان وقت 15 سالن جو هو. انگريزن کين سندن ننڍي ڀاءُ سميت 3 سال عليڳڙهه ۾ رکيو بعد ۾، 1946ع ۾ بحري جهاز ذريعي کين لِورپول (انگلينڊ) موڪليو، جتي نظر بند جي حيثيت ۾ هڪ پرائيويٽ اسڪول ۾ رکيو ويو. پاڪستان ٿيڻ بعد 1952ع ۾ سندن وطن واپسي ٿي ۽ دستاربنديءَ جي رسم ادا ڪئي وئي. 1954ع ۾ سندن شادي ٿي ۽ کين چار پٽ آهن: صبغت الله شاهه (راجا سائين) علي گوهر شاهه، صدرالدين شاهه (يونس سائين) ۽ چوٿون ننڍڙو حزب الله شاهه.
پير صاحب پاڳاري ۽ سندن خاندان بابت آئون پنهنجن مختلف سفر نامن ۾ لکندو آهيان هتي ڪجهه احوال جهنڊي وارن پيرن جو ڪرڻ چاهيان ٿو، جنهن خاندان سان اسان جي دلپسند شخصيت پير فضل الحق شاهه جو واسطو آهي. پاڻ هن وقت عمر ۾ سڄي خاندان ۾ بزرگ فرد به آهن.
جهنڊي وارا هي پير “پير سائين روضي ڌڻي” جي چوٿين نمبر پٽ پير سائين محمد ياسين (جيڪو پير سائين جاين وارو سڏيو وڃي ٿو) جو اولاد آهن، جن لاءِ مٿي ٻُڌائي آيو آهيان ته پير سائين روضي ڌڻيءَ پهنجي هن فرزند کي جهنڊو ڏنو ته هي کڻي اسلام جي تبليغ ڪريو. پير محمد ياسين شاهه (جاين واري پير) ۽ سندن ڀاءُ پير صبغت الله شاهه اول (تجر ڌڻي) جو پاڻ ۾ بيحد گهڻو قرب هو، جيڪو آئون ڏسان پيو ته اڄ به ٻنهي فئملين جي وچ ۾ هلندو اچي. ڪنگري هائوس ۾ ڪوفنڪشن ٿئي ٿو ته جهنڊي وارن پيرن جا به ڪيترائي وڏا توڙي ننڍا نظر اچن ٿا. ساڳي وقت جهنڊي وارن پيرن جي دستاربنديءَ کان شادين مُرادين تي موجوده پير پاڳارو توڙي ان جو اولاد نظر اچي ٿو.
پير سائين جاين واري جي ولادت جو سال 1212 هجري آهي، پاڻ 1275هه ۾ وفات ڪيائين. تبليغ جي سلسلي ۾ کين مختلف ڳوٺن ۾ وڃڻو پيو ٿي. زندگيءَ جي آخري ڏينهن ۾ هنن لاڙڪاڻي ضلعي جي هڪ ڳوٺ ٺلاه شريف ۾ اچي رهائش اختيار ڪئي. وفات وقت سندن عمر 63 سال هئي، کين ست فرزند هئا، جن مان ٻه وڏا ننڍيءَ ڄمار ۾ بنا اولاد جي گذاري ويا، ان ڪري سندن وفات بعد سندن ٽيون نمبر پٽ سيد فضل الله شاهه پڳدار ٿيو، ڪجهه مڪان سازبازين ۽ اڻ وڻت ڪري کين شهيد ڪيو ويو. ان بعد پڳ سندس ڀاءُ سيد رشيد الدين شاهه عرف بيعت واري تي آئي. هو لاڙڪاڻي مان لڏي هالا جي ويجهو سعيد آباد ۾ اچي رهيا، جيڪا جاءِ “درگاهه پير جهنڊو” سڏجڻ لڳي. سندن روضو مبارڪ به انهيءَ درگاهه وٽ موجود آهي. پاڻ 1320هجري ۾ وفات ڪيائون.
ان کان پوءِ سندن فرزند سيد پير رشد الله شاهه عرف “خلافت وارا” ، گادي نشين ٿيا. کين انگريزن سان سخت نفرت هئي، هندستان ۾ جڏهن تحريڪ آزادي شروع ٿي ته ان کان به پهرين هو سنڌ اندر ان جو بنياد وجهي ويٺا هئا. مولانا عبيدالله لغاري به سندن همعصر هو. فيبروري 1920ع ۾ لاڙڪاڻي ۾ انگريزن خلاف جيڪا پهرين خلافت ڪانفرنس منعقد ڪئي وئي، ان جي پاڻ صدارت فرمايائون. ان ڪانفرنس ۾ مولانا ابوالڪلام آزاد ۽ مولانا شوڪت علي مرحوم جن به شريڪ ٿيا هئا. لاڙڪاڻي ڪانفرنس کان ڪجهه ڏينهن پوءِ ساڳي قسم جي ڪانفرنس ممبئي ۾ به ٿي، جنهن ۾ پڻ شريڪ ٿيا. هندستان جي آزاديءَ ۾ سندن تمام وڏو Contribution رهيو آهي. سندن وفات بعد سندن وڏو پٽ سيد پير ضياءُ الدين شاهه صاحب جن گادي نشين ٿيا. پاڻ بيحد صابرين، شريعت جا پابند ۽ الله جا نيڪ ٻانها هئا. کين “صبر ڌڻي” سڏيو ويو ٿي، سندن ڄم 1340هه ۾ ٿيو ۽ وفات 1376 هه ۾. ان بعد سندن پڳ سندن فرزند سيد پير سائين وهب الله شاهه کي ٻڌائي وئي، جنهن بابت شروع ۾ لکي آيو آهيان ته هن وٽ آئون ننڍپڻ ۾ پنهنجي والد صاحب سان گڏ ويندو رهيس ٿي. هي اهي ڏينهن آهن، جڏهن موجوده پير سائين پاڳارو جي دستاربندي ٿي هئي ۽ منهنجو والد ٻڌائيندو هو ته هي ٻئي پير cousins ٿين. ان بعد آئون سگهوئي هالا ڇڏي پيٽارو هليو ويس ۽ ان بعد چٽگانگ. اسان جي زمينن جو ڪم منهنجو ننڍو ڀاءُ حاجي اشفاق سنڀالڻ لڳو. ڪڏهن ڪڏهن هالا اچڻ ٿيندو هو ته هن جي هڪ بيحد پياري دوست سيد حامد شاهه سان به ملاقات ٿيندي هئي. ايتريقدر جو اسان جو ڀاءُ جڏهن پهريون دفعو ولايت جي سير تي ويو ته هن سان گڏ پير مرحوم حامد شاهه به هو. ڪڏهن سڪرنڊ، نواب شاهه يا خيرپور وڃبو هو ته ويندي يا موٽندي پير حامد شاهه جي بنگلي تي ترسي چانهه يا ماني کائبي هئي، هو اسان لاءِ ڀائرن وانگر هو.
پير وهب الله شاهه جي 2004ع ۾ وفات بعد درگاهه شريف جهنڊي جو ستون گادي نشين پير سيد سائين عبادالله شاهه ٿيو، جيڪو سنڌ يونيورسٽي ۾ پروفيسر پڻ آهي. پروفيسر عبادالله شاهه 29 جولاءِ 1953ع تي پير جهنڊي ۾ ڄائو. منهنجي پڇڻ تي شاهه صاحب کلندي ٻڌايو ته هن ڄم جي تاريخ مسوليني واري آهي. سال ٻڌي مون چيومانس ته سائين year وري آصف زرداري جي ڄم وارو اٿوَ. پاڻ پرائمري ۽ مڊل تائين تعليم پير جهنڊي ۾ حاصل ڪيائون. قرآن پاڪ سکڻ لاءِ کين ٽنڊو آدم جي مولوي منٺار فقير جي مدرسي ۾ وڃڻو پيو. مئٽڪ خواجه صاحب جي نواب شاهه واري اسڪول مان ڪرڻ بعد انٽر حيدرآباد جي ڪئنٽونمينٽ ڪاليج مان ڪيائون، جتي ذوالفقار مرزا، نويد قمر جهڙا مشهور سياستدان ۽ ڊاڪٽر فيروز ميمڻ دل جو ڊاڪٽر ۽ ڊاڪٽر منير جوڻيجو سندن ڪلاس ميٽ هئا.
انٽر ڪرڻ بعد پير صاحب عبادالله شاهه سنڌ يونيورسٽي ۾ داخلا ورتي، جتي سبحان ميمڻ، سفير مسرور جوڻيجو ۽ ڪمشنر نور محمد لغاري جهڙا اڄ جا مشهور سرڪاري ڪامورا سندس ڪلاس ميٽ رهيا. پاڻ B.A انگلش ۾ ڪرڻ بعد M.A جرنلزم ۾ 1980ع ۾ ڪيائون. تعليم بعد کين سنڌ يونيورسٽي جي جرنلزم ڊپارٽمينٽ ۾ ئي نوڪري ملي، ان وقت پروفيسر الياس ابڙو صاحب يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر هئو. ڪجهه عرصي کان پوءِ ان ڊپارمينٽ جو نالو ماس ڪميونيڪيشن رکيو ويو.
پروفيسر پير عبادالله شاهه صاحب کي ولايت وڃي پڙهڻ جو پڻ موقعو مليو ۽ هن 1988ع ۾ آمريڪا جي مسوري يونيورسٽي مان ڪميونيڪيشن ۾ M.A ڪئي. واپسيءَ تي پنهنجي ڊپارٽمينٽ جو چيئرمين ٿي رهيو. سال 2002 ۾ هنن سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ Centre for Rural Development & communication ٺاهيو ۽ پاڻ ان جا ڊائريڪٽر ٿيا. 2004ع ۾ سندن والد پير وهب الله شاهه جي وفات بعد مسند نشين ٿيا.
منهنجي پڇڻ تي پاڻ ٻڌايائون ته گهڻي کان گهڻي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ کين هميشہ سندن وڏي ڀيڻ inspire ڪيو. هوءَ کانئن ڏهه سال وڏي هئي ۽ پاڻ اڃا ننڍو هو ته ان وقت کان هن جي هميشہ اها خواهش رهي ٿي ته سندس ڀاءُ مذهبي تعليم سان گڏ انگريزي علم به پرائي. پروفيسر صاحب ٻڌايو ته هن پير نٿي سڏائڻ چاهيو، پر پَڳ اچڻ تي هاڻ کين پير سڏائڻو پوي ٿو. اسان جو سائين سيد فضل الحق شاهه موجوده جهنڊي واري گادي نشين پير سيد عبادالله شاهه جو چاچو به ٿئي ته سهرو به جهنڊي وارن پيرن ۾ ڪيتريون ئي اهم شخصيتون ٿي گذريون آهن، جن مان هڪ پير سيد محمد مهدي شاهه پڻ هو، جيڪو سيد پير سائين عبادالله شاهه جي ڏاڏي سيد پير ضياالدين جو ڀاءُ ۽ پير فضل الحق جو چاچو هو. پير سيد مهدي شاهه وڏي اثر رسوخ وارو ماڻهو هو، جنهن وٽ پير صاحب پاڳارو ۽ طالب المولى صاحب جن به صلاح مشوري لاءِ ايندا هئا. ساڻن ملڻ لاءِ صدر ايوب خان، محمد علي بوگرا، اسڪندر مرزا ۽ ايوب کهڙي جهڙيون اهم شخصيتون ڳوٺ پير جهنڊي ۾ اينديون رهيون. پاڻ MLA (ميمبر ليجسليٽو اسيمبلي) به ٿي رهيا. سنڌ ۾ پير محمد مهدي شاهه جي مانيءَ جي وڏي هاڪ رهي آهي، جنهن بابت مشهور مزاحيه ليکڪ علي احمد بروهيءَ “مهدي شاهه جي ماني” جي عنوان سان ۽ قاضي عبدالمجيد عابد صاحب “جنهن جي ماني تنهن جي ڪاني” جي عنوان سان دلچسپ مضمون لکيا آهن. انهن ڏينهن ۾ لطيفو مشهور هوندو هو ته اسيمبليءَ جو ڪو ميمبر غير حاضر ٿيندو هو ته هن لاءِ چيو ويندو هو ته هن پير مهدي شاهه جي ماني کاڌي هوندي، جيڪا لذيذ هجڻ ڪري هرڪو گهڻي کائي ويو ٿي. مهدي شاهه ڪراچيءَ ۾ سنڌ مسلم سوسائٽيءَ ۾ رهندو هو. 1965ع ۾ سندن وفات ٿي. کين اولاد نه هو.
پير فضل الحق شاهه جي هن چاچي کان علاه هڪ ٻيو چاچو پڻ مشهور شخصيت ٿي گذريو آهي، جنهن جي اولاد سان منهنجي تمام گهڻي ويجهڙائي رهي، اهو هو سيد محمد امام شاهه صاحب. سندن والد سيد پير رشد الله شاهه خلافت وارا انگريزن جي سخت خلاف هجڻ ڪري، انگريزن هن خاندان جو زور ٽوڙڻ ۽ کين تڪليفن ۾ رکڻ جي ڪوشش ڪئي ٿي. ايتريقدر جو پير رشد الله شاهه جي تحريڪ کي ڪائونٽر ڪرڻ لاءِ انگريزن “امن سڀا” نالي هڪ ڪميٽي ٺاهي، جنهن ۾ پير رشد الله جي ڪيترن عزيزن ۽ هالا جي مخدومن کي شامل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ڪا گهڻي ڪاميابي ماڻي نه سگهيا. انگريزن جي انهن تڪليفن دوران هن خاندان (پير جهنڊي وارن) ۾ ڪجهه لڏ پلاڻ به هلندي رهي. ان دوران پير رشد الله شاهه جو ٻيو نمبر فرزند سيد پير محمد امام شاهه جن سرهاري ڀرسان ڳوٺ شاهه آباد ۾ مستقل طور رهائش اختيار ڪئي. سندن روضو مبارڪ به ان ئي ڳوٺ ۾ آهي. کين هڪ فرزند هو سيد صدرالدين شاهه راشدي، پاڻ ڪجهه عرصو ولايت ۾ به رهيا ۽ سندن منهنجي والد سان سٺي دوستي هئي، جيڪا لڳي ٿو ته آمريڪا ۾ رهائش دوران ٿي. بهرحال آئون اڃا هالا ۾ پڙهندو هوس ته هڪ دفعو پنهنجي پيءُ سان گڏ سرهاريءَ ويو هوس، ان بعد سگهوئي هالا جو اسڪول ڇڏي ڪئڊٽ ڪاليج ۾ اٺين ڪلاس ۾ داخلا ورتم، جتي صدر الدين شاهه راشدي صاحب جا ٻه وڏا فرزند محمد امام شاهه ۽ سيف الله شاهه راشدي منهنجا ڪلاس ميٽ ٿيا ۽ منهنجي ڀر واري روم ۾ رهندا هئا. ان بعد وارن ڪمرن ۾ اسان جا ٻيا ڪلاس ميٽ مرحوم رفيع ڪاڇيلو، شوڪت جماڻي، ڊاڪٽر ضياءُ الدين شيخ جو پٽ سراج، ڊاڪٽر فهميدا حسين جو ڀاءُ مصباح الحق رهيا ٿي. پراڻيءَ واقفيت ڪري اسان جي سٺي دوستي رهي، پر شايد ڳوٺن سان واسطو هجڻ ڪري موڪلن ۾ ڪيڏانهن گهمڻ لاءِ وڃڻ بدران پنهنجي ڳوٺ کي ترجيح ڏني ٿي ۽ اسان جي انگريز پرنسپال ڪرنل ڪومبس جو اهو زور هوندو ته اسان پاڪستان جي مختلف شهرن ۾ گهمڻ لاءِ وڃون. مونکي ياد آهي ته ڪرنل ڪومبس اونهاري جي موڪلن ۾ اسان نائين ڪلاس جي شاگردن کي هفتي لاءِ ڪوئيٽه گهمائڻ جو بندوبست ڪيو.
امام شاهه ۽ مون ڪوئيٽه وڃڻ کان انڪار ڪيو. ڪرنل ڪومبس کي اها ڳالهه نه وڻي، هن اسان جي انگلش ٽيچر مسٽر عبدالله خادم حسين (جيڪو بعد ۾ تعليم جو فيڊرل سيڪريٽري ٿي رٽائرڊ ٿيو) کي چيو ته هنن کي convince ڪر. لنچ بعد ميس مان نڪتاسين ته ميس جي در ٻاهران سڀني ڪئڊٽن اڳيان (انهن ڏينهن ۾ هي ڪاليج عارضي طور ميرپور خاص ۾ هو ۽ ان وقت جملي شاگرد 50 کن مس هئا) هن اسان ٻنهي کي سمجهايو. آئون بيحد ڊڄڻو هوس ۽ هن جڏهن پڇيو ته هاڻ ٻڌايو ته ڪوئيٽه هلندئو يا نه، آئون چپ رهيس، پر امام شاهه اسان سڀني کي حيرت ۾ وجهي ڇڏيو، جڏهن هن زور سان ورندي ڏني:
“مين کوئيڻه نهين جاؤن گا؟”
مسٽر خادم حسين به هڪو ٻڪو رهجي ويو. ڪرنل ڪومبس جهڙي تعليمي ماهر پير مرشد جي حڪم ڪيل مشن کي ڪامياب ڪرڻ لاءِ، اسان جو انگلش ٽيچر وَر کنجي ته نڪتو هو، پر امام شاهه اصل وٺ نه ڏنس. خادم صاحب هڪ دفعو وري امام شاهه کي سمجهايو ته پٽ گروپ سان گهمڻ ۾ فائدا آهن وغيره وغيره، پر امام شاهه وري چيس.
“هم کوئيڻه نهين جائيگا؟”
“آخر کيون نهين جائيگا” مسٽر خادم حسين هاڻ ٿورو ڪاوڙ مان چيو پر سائين اڳيان به امام شاهه هو، تنهن بنا ڪنهن ڊپ يا رک رکاءَ جي ساڳي شوخيءَ سان وراڻيو.
“هم ني بول ديا نه، هم کوئيڻه نهين جائيگا” مسٽر خادم چپ ٿي ويو.
امام شاهه جي ڳالهائڻ جواهو اسٽائل اڄ به اسان کي ياد آهي ۽ اڄ به پراڻا دوست ننڍپڻ جون ڳالهيون ياد ڪندي امام شاهه جو اهو جملو ضرور ورجائيندا آهيون ته ““هم کوئيڻه نهين جائيگا”
افسوس جو ٻئي ڀائر اسان کان جلد وڇڙي ويا.
امام شاهه راشدي ۽ درگاهه جهنڊي جو موجوده گادي نشين پروفيسر پير عبادالله شاهه جن ماروٽ پڦاٽ ٿين، جو منهنجي پيٽارو جي ڪلاس ميٽ امام شاهه ۽ سيف الله شاهه جن جو ڏاڏو سيد محمد امام شاهه اسان جي پروفيسر صاحب پير عبادالله شاهه جو نانو ٿئي ۽ سيد فضل الحق شاهه جو چاچو.
پڙهندڙ هيترو پڙهڻ بعد ضرور سوچي رهيا هوندا ته مون جهنڊي وارن پيرن جي ڪيترين ئي شخصيتن بابت لکيو ته هنن سان منهنجي ڪٿي۽ ڪيئن ملاقات ٿي، پر جنهن شخص نالي هي ڪتاب منسوب ڪري رهيو آهيان، ان بابت ته لکيو نه اٿم. اهو هاڻ لکان ٿو.
جهاز راني ۽ جهاز سازي جي تعليم مڪمل ڪري مون 1968ع کان جهازن جي نوڪري شروع ڪئي ۽ شروع جا چار سال منهنجي جنهن به جهاز تي بدلي ٿي ٿي، ان جو روٽ اهڙو رهيو ٿي، جنهن ۾ هن کي آمريڪا اچڻو پيو ٿي، خاص ڪري نيويارڪ ۾ ته ضرور آياسين ٿي. هي اهي سال هئا، جڏهن آمريڪا ۾ پاڪستاني ته ڇا انڊين به تمام گهٽ هئا. اسان جي ملڪ لاءِ ولايت معنى انگلينڊ ۽ يورپ هو. ڏورانهون ڏيهه هو. اسان جڏهن ست سمنڊ جهاڳي نيويارڪ پهچندا هئاسين ته اتي رهندڙ ٽنڊو قيصر جو رئيس نور احمد نظاماڻي، جهڏي جو مبارڪ ٽالپر، حيدرآباد جو عبدالرزاق شيخ، سليم شاهه، ٽنڊو جان محمد جو يوسف ڏاهري ضرور ملندا هئا، جن سان مادري زبان ۾ ڳالهائي خوشي ٿيندي هئي. سيد فضل الحق شاهه صاحب جن سان به اتي ئي ملاقات ٿي. هو سير و سياحت جو شوقين هجڻ ڪري نيويارڪ ايندا رهيا ۽ سندن ڳالهين ۾ جيڪو رس ۽ چس هو، ان اسان کي پنهنجو مداح بنائي ڇڏيو. پاڻ اسان سڀني کي بيحد قربائتا، اخلاق وارا ۽ انسان ذات جو خيال رکڻ وارا لڳندا هئا. سندن قرب ۽ دوستيءَ جو نه فقط آئون عاشق هوندو هوس، پر مونکان وڌيڪ نور احمد نظاماڻي ۽ عبدالرزاق شيخ (شالامار دڪان جو مالڪ) هوندو هو.
اسان جهازي اهوئي سمجهندا آهيون ته جتي اسان جو جهاز هڪ دفعو آيو، اهو اتي ٻئي دفعي به ايندو رهندو.
بهرحال هتي نيويارڪ ۾ ته اسان جو جهاز وري به چار سال ايندو رهيو، ان بعد منهنجي جنهن به جهاز تي بدلي ٿي ته اهو جهاز دنيا جي ٻين ملڪن ڏي ويندو رهيو ٿي ۽ اسان لاءِ سائين فضل الحق شاهه سان ملڻ هڪ خواب ٿي ويو. هتي انساني فطرت جي اها به ڪمزوري لکان ٿو، جنهن جو مونکي اڄ احساس ٿي رهيو آهي ته حيرت پڻ، ته اسان لاءِ پير فضل الحق شاهه ۽ نيويارڪ (آمريڪا) لازم ملزوم شيون هيون ۽ ڪڏهن به مون اهو معلوم نه ڪيو ته شاهه صاحب جو واسطو اسان جي پاڙي واري ڳوٺ پير جهنڊي سان آهي ۽ هو ڪو ڌاريو نه پر اسان جي ڀاءُ جي دوست مرحوم پير حامد شاهه ۽ سيد پير وهب الله شاهه جن جو ڀاءُ آهي. بهرحال نيويارڪ ۾ ساڻن ٿيل ملاقاتن بعد اٽڪل 40 سالن بعد ڪراچيءَ ۾ گذريل سال پير صاحب پاڳارو جي جنم ڏينهن جي سالگره تي ماني لاءِ جيئن اُٿيس ته سامهون هڪ نوجوان کي ڏسي ساڻس ڳالهائڻ تي دل چيو. منهنجي تعارف ڪرائڻ تي پاڻ پنهنجو نالو پير انعام شاهه راشدي ٻڌايو ۽ هن مونکي يڪدم سڃاڻي ڳوٺ پير جهنڊي ۾ اچڻ جي دعوت ڏني ۽ ٻڌايو ته هو سيد فضل الحق جو فرزند ۽ پير حامد شاهه جو ڀائيٽو آهي. پير فضل الحق سائينءَ جو نالو ٻڌي مونکي نيويارڪ جا ڏينهن ياد آيا ۽ مون يڪدم نور احمد نظاماڻي کي ٽنڊو قيصر فون ڪري پڪ ڪئي. مونکي خوشي ٿي ته پير انعام سان مون زوريءَ ڳالهايو ۽ هڪ وڇڙيل پياري انسان سان ملاقات جو موقعو پيدا ڪيو. چاليهه سال وڏو عرصو آهي. سائين فضل الحق شاهه صاحب اڄ به وڏي عمر جي باوجود خوش مزاج ۽ خوش اخلاق آهن. سهڻو ۽ سمارٽ ته هو ننڍي لاڪون هئو، جو کين سڀ “سائين سهڻو” سڏين. سائين فضل الحق صاحب اسان کان 20 سال وڏو آهي، پاڻ 1924ع ۾ ڄاوا، بنيادي تعليم ڳوٺ جي مدرسي دارالارشاد مان حاصل ڪرڻ بعد هنن 1943ع ۾ دهليءَ مان طب جي تعليم حاصل ڪئي. پاڻ خذمت خلق خاطر حڪمت ڪندا رهيا آهن. هفتو کن اڳ مون کي منهنجي پيٽارو جي دوست ۽ نيويارڪ جي ساٿي ٽنڊو قيصر جي نور احمد نظاماڻيءَ هڪ دلچسپ ڳالهه ٻڌائي ته سندن ڳوٺ جي هڪ ماڻهوءَ کي هڏڪي (Hiccups) ٿي پيئي ته لهي ئي نه سو حيدرآباد جي ڊاڪٽرن کي ڏيکارڻ بعد ڪراچيءَ جي آغا خان اسپتال ۾ علاج لاءِ وٺي آيا، پر هو به ڪجهه نه ڪري سگهيا ۽ کين اهائي صلاح ڏنائون ته بهتر ٿيندو ته مريض کي علاج لاءِ ولايت وٺي وڃن. نظاماڻيءَ ٻڌايو ته سائين فضل الحق شاهه کي جڏهن خبر پيئي ته هن ان شخص کي ڳوٺ گهرايو ۽ ننڍن ڦوٽن کي چانهه وانگر پاڻيءَ ۾ ٽهڪائي، هن کي پياريائين ته هن جي هڏڪي بند ٿي وئي.
ٽنڊو قيصر جا ڪيترائي ماڻهو جهنڊي وارن پيرن جا مريد آهن ۽ اسان جو نظاماڻي هميشہ پير سيد عبادالله شاهه (موجوده گادي نشين پير) جي ڳالهه ڪندو رهيو ٿي ته هو بيحد پڙهيل ڳڙهيل ۽ نيڪ انسان آهي ۽ آئون اهوئي سوچي رهيو هوس ته ڄامشوري وڃڻ ٿئي ته پروفيسر صاحب سان ضرور ملان، اتي وري به انعام شاهه ڪم آيو. هن پنهنجي نياڻيءَ جي شاديءَ جو دعوت نامو موڪليو، جيڪا ڪراچيءَ ۾ ٿي رهي هئي. اتي منهنجي سيد پير عبادالله شاهه سان ملاقات ٿي ۽ ان ڏينهن خبر پيئي ته پير صاحب سائين فضل الحق صاحب جو ڀائيٽو به ٿئي ته نياڻو به، ان کان علاوه ان شاديءَ ۾ گهوٽ صاحب سيد ياسر شاهه سان ملي اها ڄاڻ به ان ڏينهن پئي ته اسان جي پيٽارو وارن شاهن جو واسطو به ساڳي (جهنڊي وارن پيرن جي ) خاندان سان آهي، ڇو جو گهوٽ جو والد سيد زينت الله شاهه، امام شاهه ۽ سيف الله شاهه بعد صدرالدين شاهه جو ٽيون نمبر پٽ آهي. ان شاديءَ ۾ سائين فضل الحق صاحب، پير صاحب پاڳاري جي پوٽي (صدرالدين شاهه جي پٽ) سيد محمد اسماعيل شاهه سان به ملرايو، جيڪو سندن وڏي پٽ ناصر شاهه (جيڪو آمريڪا ۾ رهي ٿو) جو نياڻو آهي.
ان شاديءَ ۾ پير فضل الحق شاهه پنهنجي خاندان جي ٻين به ڪيترن ئي پڙهيل ڳڙهيل نوجوانن سان ملرايو، جن مان هڪ فيض رسول شاهه پنهنجي ذهانت ۽ Sense of humour ڪري هن وقت به ياد اچي رهيو آهي. سيد فيض رسول شاهه، سيد سعدالله شاهه جو فرزند آهي ۽ هن وقت حيدرآباد ۾ جج آهي. سندن ڏاڏو سيد شمس الحق شاهه اسان جي سائين پير فضل الحق صاحب جو وڏو ڀاءُ آهي. سيد پير وهب الله شاهه (پروفيسر عبادالله شاهه جن جو والد) ٻيو نمبر ڀاءُ آهي، ٽيون نمبر ڀاءُ پير فضل الحق ۽ اسان جي ننڍي ڀاءُ هاجي اشفاق شيخ جو دوست مرحوم سيد حامد شاهه سندن پنجون نمبر ڀاءُ هو. پير حامد شاهه کان ڪجهه وڏو سندن چوٿون نمبر ڀاءُ مرحوم پير مظهر الحق شاهه کان اسان جا اديب، شاعر ۽ فلمي دنيا جا شوقين تمام گهڻو واقف آهن، پاڻ هڪ وڏو زميندار هوندي به سادي طبيعت وارو هو. پاڻ سنڌي فلمن کي مٽيارين واري فاضلاڻي شاهه ۽ اسد شاهه سان گڏ هٿي ڏياري.
هن تقريب ۾ سائين فضل الحق ساهه صاحب سندن خاندان جا ٻه ٻيا نوجوان ڀائر ڊاڪٽر محمد مصطفى شاهه ۽ ڊاڪٽر روشن الدين (عبدالحئي شاهه صاحب جا فرزند) پڻ ملرايا. هتي اهو ٻڌائيندو هلان ته جهنڊي وارن پيرن جي ٽئين گادي نشين پير رشيد الدين شاهه (بيعت واري) جا ٻه پٽ سيد امام الدين شاهه۽ سيد محمد حسين شاهه لاڙڪاڻي ۾ پنهنجن وڏن جي ڳوٺ ٺلها شريف ۾ وڃي رهيا. ان بعد سيد امام الدين شاهه جو چوٿين نمبر پٽ سيد محمود شاهه موٽي ڳوٺ پير جهنڊي ۾ اچي رهائش اختيار ڪئي. مٿيان نوجوان هن صاحب جا پوٽا آهن. محمد مصطفى شاهه ڄام شوري مان MBBS ڪئي ۽ ڊاڪٽر آهي ۽ سندس ننڍو ڀاءُ جيڪو Ph.D ڊاڪٽر آهي، تنهن مهراڻ يونيورسٽيءَ مان B.E مڪينيڪل انجنيئرنگ ڪرڻ بعد ڊاڪٽوريٽ انگلينڊ مان ڪئي ۽ اڄڪلهه مهراڻ يونيورسٽيءَ ۾ پروفيسر ۽ ڊائريڪٽر آهي.
هتي سيد محمود شاهه جي شاعريءَ جو ذڪر نه ڪرڻ ناانصافي ٿيندي، سندن تخلص “ساحل راشدي” هو ۽ پاڻ سنڌي، عربي، فارسيءَ ۾ شعر چيا اٿس. سندن شعر مڪمل ڪتابي صورت ۾ ڇپيا آهن يا نه، پر مون اهي هالا جي جهونن شاعرن کان ضرور ٻڌا آهن. مخدوم طالب المولى صاحب جن وٽ ڳوٺ اچڻ تي ملڻ لاءِ ضرور ويندو هوس، اهي هميشہ ساحل راشدي جي شاعري جي تعريف ڪندا هئا. سندن وفات واري سال 1977ع ۾ آئون هالا ۾ ئي هوس ۽ مخدوم صاحب جن وٽ ان وقت ويٺل ڪيترن ئي ماڻهن ڏک جي اظهار سان گڏ سندن شاعريءَ جي واکاڻ پئي ڪئي. هتي مان سندس هڪ ٻه شعر ڏيان ٿو.
نه پئسو آ نه پائي آ،
نصيبن ۾ گدائي آ،
جڳهه گهر جي پرائي آ،
مدد ڪر منهنجي پيرپاڳارا.
نه پئسو آ نه پائي آ،
نه مائي آ نه ڀائي آ،
هيءَ ڪرمن جي ڪچائي آ،
مدد ڪر منهنجي پيرپاڳارا.
سندن هڪ ڪافيءَ جا بند هن ريت آهن :
تنهنجي سونهن سڄڻ حيران، مستان ڪيو.
ناز نظر جي هڪ ئي اشاري، ڄاڻي ٿو سبحان،
غضب ايمان ڪيو.
جاني جدائي تنهنجي، سراسر جلائي جند جان،
جگر برباد ڪيو.
عشق جو آواز وڌي ويو آ ـ موت آهي مهمان
تنهنجو در مان ڪيو . . .
“ساحل راشدي” صاحب اڙدؤَ ۾ پڻ شاعري ڪئي آهي. سندن پوٽي ڊاڪٽر مصطفى سندن هڪ طنزيه شعر هن ريت ٻڌايو :
پی لیا کرو ایک گھونٹ ھی سھی
روز نہ سھی ھفتے و ماہ میں
مانا که مزه هي پرسائي میں
مگر تم کيا جانو جو مزه هي گناه میں
سندس هڪ ٻيو اڙدو شعر آهي
شاعرون کي هوگئي بهتات
گويا شعر کي پڙي برسات
شاعري شاعري نهين اب تو
شاعر بن گئي هي رب کي ذات
قافيه بندي کو شاعري کهه کر
خوب ديتي هين شاعري کو مات ـ
سائين پير فضل الحق شاهه صاحب ٻڌايو ته ساحل راشدي جي ڪافين جا رڪارڊ به آهن، جيڪي گراموفون وارن ڏينهن ۾ وڏي شوق سان ٻڌا ويا ٿي.
شاعريءَ جي ڳالهه نڪتي آهي ته پڙهندڙ جي ڄاڻ لاءِ اهو به لکندو هلان ته پير جهنڊي جي خاندان ۾ ڪيترائي شاعر ۽ اديب ٿي گذريا آهن، جن مان پير سائين سيد رشدالله خلافت وارو (چوٿون گادي نشين) پڻ هڪ آهي. پاڻ تمام گهڻي شاعري ڪئي اٿن. سندن شاعريءَ جو مجموعو “پير رشدالله شاهه جي شاعري” جي نالي سان 1995ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ طرفان ڇپجي پڌرو ٿيو آهي. پاڻ تقريباً ستر کن ڪتاب لکيا اٿن، جن مان اڪثر ڪتاب فقيہ تي آهن. انهن مان ڪجهه ڪتاب ڇپيا ته ڪي ڇپجي نه سگهيا.
پير سائين رشدالله جي ولادت 1860ع ۾ ڳوٺ جهنڊي، تعلقي هالا ۾ ٿي. پاڻ پنهنجي وقت جو لاجواب عالم، بي نظير شاعر، بي مثال فقيہ، عظيم مفسر ۽ شعله بيان خطيب ٿي گذريو آهي. سندن تعليم ۽ تربيت چوٽيءَ جي عالمن جي نگرانيءَ هيٺ ٿي. سندن استادن ۾ قاضي عبدالغني ڪيريو کڏهري، مولوي قاضي فتح محمد نظاماڻي ۽ مولانا عبيدالله سنڌيءَ جهڙا جيد عالم شامل آهن.
پير سائين رشد الله سنڌ جي جڳ مشهور درسگاهه “مدرسه دارالارشاد” جو باني آهي جنهن مدرسي مان اسان جو پير فضل الحق، پير عبادالله توڙي مخدوم غلام محمد ۽ مخدوم غلام حيدر جهڙن اهم ماڻهن علم حاصل ڪيو. پاڻ هي مدرسو 1901ع ۾ ڳوٺ جهنڊي ۾ قائم ڪيائون. سندن اها خذمت سنڌ جي سرزمين تي هڪ وڏو احسان آهي. هن مدرسي ۾ سنڌ ته ڇا بلڪه هندستان، ايران وچ ايشيا کان شاگرد ڪشالا ڪري ايندا هئا ۽ مدرسي جي تعليم کان مستفيض ٿي ڏورانهن ڏيهن ۾ علم جي روشني پکيڙيندا هئا. هن مدرسي ۾ شروع ۾ مولانا عبيدالله سنڌي، مولانا عبدالله لغاري، مولانا محمد احمداڻي ۽ مولانا نجم الدين جهلم وارو جهڙا يگانا عالم تعليم ڏيندا هئا. پير سائين رشدالله شاهه (خلافت واري) جي وڏن جي هڪ لائبريري هئي، ان ۾ هن ايترو ته واڌارو ڪيو جو اهو ڪتاب خانو هندستان جي معياري ڪتب خانن مان هڪ شمار ڪيو ويندو هو. پاڻ هڪ وڏو عالم ۽ محقق هو ۽ اڄ به سنڌ جا اديب، شاعر ۽ پڙهيل ڳڙهيل طبقو کين “علامه” سڏي ٿو. سنڌيءَ جي مشهور اخبار “الوحيد” به پير رشد الله شاهه ۽ مولانا تاج محمد جي ڪوشش سان 1919ع ۾ شروع ٿي، جنهن مسلمانن ۾ خوب جوش جاڳايو. اها خوشيءَ جي ڳالهه آهي ته ههڙي عظيم انسان جي سماجي، ديني ۽ علمي خذمتن بابت ڳوٺ امين لاکي جي هڪ اعلى تعليم يافته ڊاڪٽر سيد محمد صالح شاهه جن Ph.D ڪئي آهي.
ادب ۽ شاعري جي ڳالهه نڪتي آهي ته ٻه سٽون اسان جي همعصر اديب ۽ شاعر پير عبيد راشدي بابت به لکندو هلان، جنهن سان پڻ ان رات پير زينت الله شاهه راشديءَ جي پٽ جي شاديءَ ۾ ملاقات ٿي. عبيد راشدي پير فضل الحق جي ڀاءُ پير شمس الحق شاهه مرحوم جو پوٽو آهي. پاڻ آزاد نظم ۽ افسانا نويسيءَ کان مشهور آهي ٻه سال اڳ کيس انيس اڪيڊمي لاڙڪاڻي طرفان بهترين ڪهاڻيءَ تي ايوارڊ به مليو هو. پاڻ پهرين جون 1957ع تي ڳوٺ پير جهنڊو ۾ ڄائو، جتان پرائمري تعليم حاصل ڪرڻ بعد مئٽرڪ نيو سعيد آباد هاءِ اسڪول مان ڪيائين ۽ انٽر سروري اسلاميه ڪاليج هالا مان ڪيائين. پاڻ M.A پوليٽيڪل سائنس ۾، سنڌ يونيورسٽيءَ مان ڪئي اٿس. 1990ع کان افسانا لکي رهيو آهي. ويجهڙائيءَ ۾ سندس 25 افسانن جو مجموعو “ڳالهيون ڪندي ڪاڪ جون” ڇپيو آهي هن وقت سندس هڪ آزاد نظم ياد اچي رهيو آهي :
چانڊاڻ کي بادلن سان پريت ونڊيندي،
سمنڊ هيڪلائپ وچان، سکڻو ٿر ٿلو مچائيندي،
واريءَ تان پريمين جا پيرا ڊاهي
ڪجهه نه پائيندي،
پنهنجو پاڻ ۾ گم ٿي ويو. . .
بهرحال مونکي پير فضل الحق شاهه صاحب جن جي خاندان ۽ هڪ وڏي gap بعد ساڻن ملي بيحد خوشي ٿي، جنهن جو اظهار هي پنهنجو “سفرنامو” سندس نالي منسوب ڪندي فخر محسوس ڪريان ٿو. شل رب پاڪ کين وڏي ڄمار، صحت، تندرستي ۽ خوشيون عطا ڪري.
خلوص مان
الطاف شيخ
ڪراچي
20 مئي 2011ع