يهودي... اسان جا سوٽ ماسات!
ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته يهودين تي عام ماڻهن (مسلمانن توڙي عيسائين يا ٻين) جي هميشھ ڪجهه ڪجهه ڪاوڙ رهي ٿي، پر اها ان ڪري آهي جو يهودي چينين، پارسين ۽ هندو سنڌين وانگر بزنيس ۾ تيز آهن ۽ ڪجهه ڪجهه ڪنجوس آهن. ان ڪري اسين مسلمان يا ٻين مذهبن يا قومن جا خرچائو ۽ هٿ ڦاڙ ماڻهو يهودين کي امير ٿيندو ڏسي خارون کائون ٿا، جيئن ملئي مسلمان چينين تي چڙ ڪن ٿا يا سنڌي مسلمان سنڌي هندن تي ڪاوڙ ڪن ٿا ۽ کين نفرت مان واڻيو چون ٿا، جيتوڻيڪ “واڻيو” لفظ ڪا گار ناهي پر هو ان کي ڪنجوس ۽ پئسو ڪمائيندڙ جي خيال کان سڏين ٿا. هونءَ ته ڏٺو وڃي ته اسان سنڌي مسلمانن جي ولايت ۾ يهودين ۽ سنڌي هندن سان وڌيڪ ويجهڙائپ رهي ٿي. جو يهودين کان جيڪو ڪوشر گوشت ملي ٿو، ان کي حلال قرار ڏيون ٿا ۽ هندو سنڌين جي ثقافت، تهذيب، زبان ۽ کاڌا پيتا ۽ ويس وڳا ساڳيا هجڻ ڪري اسان هنن سان وڌيڪ قربت محسوس ڪريون ٿا. اها ٻي ڳالهه آهي ته هاڻ يورپ توڙي آمريڪا ۾ مسلمانن جو تعداد وڌڻ ڪري مسلمان ڪاسائي ۽ حلال گوشت جا دڪان کلي ويا آهن ۽ اسان جي هم وطن مسلمانن کي يهودين وٽ وڃڻو نٿو پوي بلڪه هاڻ اهو به چيو وڃي ٿو ته “ڪوشر” گوشت حلال ناهي، نه ته 1980ع تائين اسان جا پاڪستاني توڙي عرب ڀائر نيويارڪ، راٽرڊم، مالمو، اسٽا ڪهوم، اوسلو، ائنٽورپ جهڙن شهرن ۾ يهودين جي دڪانن تان ڪوشر گوشت وٺندا هئا. هڪڙي ڳالهه حق جي ڪبي ته يهودي، چيني، پارسي توڙي سنڌي هندو جي بزنيس ۾ پئسو ڪمائي ٿو ته هو محنت به سخت ڪري ٿو. هن پرديس جا ڌڪابه خوب کاڌا آهن ۽ سندن ان پلس پئانٽ جي دنيا واکاڻ ڪري ٿي ته هي خير خيرات به خوب ڪري ٿو. هي انسان ذات جي ڀلائي لاءِ ته اسڪول، ڪاليج، اسپتالون، لائبرريون، مسافر خانا ٺهرائين ٿا، پر وهٽن جي سک جو به خيال ڪن ٿا. ان جا مثال هند سنڌ توڙي دنيا جي ٻين ملڪن ۾ نظر اچن ٿا ۽ نموني خاطر آئون پنهنجن سفر نامن ۾ به ذڪر ڪندو اچان.
هتي پاڻ انڊيا (يا کڻي چئجي ته ننڍي کنڊ) ۾ يهودين جي موجودگي جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين، جيڪا منهنجي پنهنجي معلومات ۽ مطالعي جي آڌار تي آهي ۽ سنڌي جي نوجوان انجنيئر دانش گهانگهرو سان خبر چار ڪرڻ تي پئي آهي، جيڪو صاحب ڪجهه عرصي کان سنڌ ۾ رهندڙ يهودين بابت هڪ ريسرچ پيپر لکي رهيو آهي.
انڊيا ۾ اڄ ڪلهه جيڪي يهودي رهن ٿا، انهن جو اڌ ته سمجهو ته منيپور ۽ ميزورام رياستن ۾ رهن ٿا. هندستان جون هي رياستون بنگلاديش جي ڀرسان آهن. يهودين جو چوٿون حصو ممبئي ۾ رهي ٿو، باقي چوٿون حصو گوا، ڪوچين، دهلي، ڪلڪتي، الهه آباد ۽ ٻين شهرن ۾ رهي ٿو. انڊيا ۾ جيڪي يهودي رهن ٿا، انهن کي پنجن خانن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. هڪڙا ته بيحد آڳاٽا آهن، جيڪي ڪوچين وارا يهودي سڏجن ٿا. هنن لاءِ چيو وڃي ٿو، ته هو حضرت عيسيٰ کان به اڳ (اٽڪل اڍائي هزار سال اڳ) جڏهن ايران تي سائرس ۽ دارا جي حڪومت هئي، ته هندستان جي ڪيرالا رياست جي بندرگاهه ڪوچين ۾ اچي رهائش پذير ٿيا. هنن جو واپار وڙي سان تعلق هو.
انڊيا ۾ رهندڙ ڪجهه يهودي “بني اسرائيل” سڏجن ٿا، جن پڻ گهڻو اڳ، اٽڪل 2100 سال اڳ انڊيا جي رياست مهاراشٽرا ۾ اچي گهر ٻار بڻايو. انهن لاءِ چيو وڃي ٿو، ته اهي هلي ملي انڊيا نه آيا هئا، پر مالابار جي ڪناري وٽ هڪ جهاز جي غرق ٿيڻ تي ان ۾ موجود ست کن ڪٽنب ڪاٺ جي تختن ذريعي ڀٽڪي ڀٽڪي ممبئي جي ڏکڻ واري شهر علي باغ جي ڀر واري ڳوٺ نوگائون ۾ اچي نڪتا. هنن يهودين کي مڪاني ماڻهو “شنيوار تيلي” (ڇنڇر وارا چاڪي) به سڏين ٿا. هنن جا ڪجهه عبادت گهر ممبئي، علي باغ، پوني ۽ الهه آباد ۾ اڄ به موجود آهن، جيتوڻيڪ بني اسرائيل يهودين جي آدمشماري تمام گهٽجي چڪي آهي، جو 1950ع ۽ 60ع جي وچ۾ هنن جا ڪيترا ماڻهو اسرائيل لڏي ويا.
ممبئي ۾ سڀ کان گهڻو مشهور بغدادي يهودي آهن، جن ۾ نه فقط ساسون فئملي وارا عراق جا يهودي اچي وڃن ٿا، پر اهي يهودي پڻ جيڪي ايران، افغانستان، شام ۽ يمن کان انڊيا لڏي آيا. هي يهودي 250 سال کن اڳ انڊيا ڪاروبار ڪيو ۽ خوب پئسو ڪمايو. ساسون فئملي وارا، جن جي نالي پوني ۾ اسپتال ۽ ممبئي ۾ لائبريري ۽ ڊاڪس وغيره آهي بغدادي يهودي آهن. هنن يهودين جي ڪلڪتي ۾ به وڏي ڪميونٽي آهي. واپار وڙي کان علاوه هنن يهودين سرڪاري نوڪرين ۽ فوج ۾ به ڪم ڪيو. ليفٽيننٽ جنرل جئڪب پڻ بغدادي يهودي هو، جيڪو گوا جو ۽ ان بعد پنجاب جو به گورنر ٿيو.
هندستان جي رياستن ميزورام ۽ منيپور ۾ جيڪي يهودي رهن ٿا اهي “بيني مناشي” سڏجن ٿا ۽ ٻين جي ڀيٽ ۾ تمام غريب آهن. هو هر وقت اسرائيل لڏي وڃڻ ۽ خوشحال زندگي گذارڻ جا خواب ڏسندا رهن ٿا، پر اسرائيل به ڪجهه کي ڪڏهن ڪڏهن گهرايو وٺي باقي ٻيا جلسا، جلوس ڪندا رهن ٿا ته اسرائيل کين قبول ڪري. اهڙي طرح يهودين جو هڪ مختصر گروپ جيڪو آنڌرا پرديش ۾ رهي ٿو ۽ تيلگو زبان ڳالهائي ٿو، بني افراهيم سڏجي ٿو. بهرحال 1948ع کان وٺي جڏهن کان اسرائيل جي رياست وجود ۾ آئي آهي، انڊيا ۾ رهندڙ يهودين جو وڏو حصو هميشھ لاءِ اسرائيل لڏي ويو آهي. اڄ به انڊيا ۾ چڱا خاصا يهودي رهن ٿا ۽ ڪيترا ته بزنيس کان علاوه ٻين ڳالهين ۾ به ناليوارا آهن. اسان واشنگٽن پوسٽ، دي نيويارڪ ٽائمز ۽ دي انڊين ايڪسپريس ۾ سعديه شيفرڊ جا مضمون ۽ ڪالم پڙهون ٿا، جيڪا انڊيا جي يهودي عورت آهي. سندس گذريل سال پينگئن پريس طرفان “دي گرل فرام فارين” ڪتاب پڻ ڇپيو آهي.
انڊين شاعر، ڊراما نويس ۽ ايڊيٽر نسيم ايزيڪل (Nissim Ezekiel) يهودي هو جيڪو 1924ع ۾ ڄائو ۽ 2004ع ۾ وفات ڪيائين. کيس 1983ع ۾ سندس شاعري جي ڪتاب Latter-Day Psalms تي ساهتيه اڪيڊمي ايوارڊ مليو هو. پاڻ ممبئي ۾ ڄائو هو، جتي سندس پيءُ ولسن ڪاليج ۾ باٽني جو پروفيسر هو ۽ ماءُ سندن اسڪول جي پرنسپال هئي. نسيم ممبئي يونيورسٽي مان M.A ڪرڻ بعد مٺي ٻائي ڪاليج ۾ انگلش ڊپارٽمينٽ جو هيڊ ٿيو. کيس مهاراشٽرا صوبي جي مراٺي زبان به آئي ٿي. هن ڪيترائي مراٺي شاعري جا ڪتاب انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيا. سندس هڪ غزل The Night of Scorpion نه فقط انڊيا جي پر برطانيا جي اسڪولن ۾ به پڙهايو وڃي ٿو.
انڊيا جي فلم ائڪٽريس فيروزه بيگم جيڪا سوسن سولومن به سڏجي ٿي، جو تعلق انڊيا جي بني اسرائيلي يهودين سان آهي.
پڙهندڙن کي تعجب لڳندو ته انڊيا جي هڪ پراڻي ۽ مشهور فلم ائڪٽريس نادره جنهن شري 420 (1955ع)، پاڪيزه (1972ع) ۽ جولي (1975ع) جهڙين فلمن ۾ ڪم ڪيو، يهودي هئي ۽ سندس انڊيا جي بغدادي يهودي فئملي ۾ 1932ع ۾ جنم ٿيو. سندس پورو نالو فرحت ايزيڪل نادره آهي. نادره 1952ع جي فلم آن مان چڙهي. دل اپنا پريت پرائي، هنستي زخم ۽ امر اڪبر ائنٿوني جهڙين فلمن ۾ هن جا اهم رول هئا. فلمي دنيا مان نادره خوب پئسو ڪمايو. چون ٿا ته نادره پهرين انڊين فلمي ائڪٽريس هئي جيڪا رولس رائس ڪار جي مالڪ بڻي.
نادره ٻه شاديون ڪيون، سندس پهرين شادي اردو جي شاعر ۽ فلم پروڊيوسر نقشب سان ٿي جيڪا ڪجهه سالن بعد جدائيءَ ۾ ختم ٿي ۽ ٻي شادي ته ڪا هفتو به مس هلي. زندگيءَ جا باقي ڏينهن هن ممبئي جي هڪ فليٽ ۾ اڪيلائيءَ ۾ گذاريا. 2006ع ۾ نادره 73 سالن جي ڄمار ۾ ممبئي جي ٽارڊيو واري علائقي جي ڀاٽيا اسپتال ۾ وفات ڪئي. پوين ۾ سندس فقط ٻه ڀائر آهن جن مان هڪ آمريڪا ۾ رهي ٿو ۽ ٻيو اسرائيل ۾.
آخر ۾ هتي اهو لکندو هلان ته پاڪستان ۾ جيڪي ٿورا گهڻا هاڻ يهودي رهن ٿا، اهي ڪراچي ۽ پشاور ۾ آهن، جن جو واسطو بني اسرائيل يهودين ۽ بغدادي يهودين سان آهي. ڪجهه بخاران يهودي به سڏجن ٿا، جيڪي پشاور ۽ افغانستان ۾ رهن ٿا. پاڪستان ۾ هنن جون جيڪي خاص انجمون آهن، هن ريت آهن:
• Young Man’s Jewish Associaton: هيءَ 1903ع ۾ ٺهي هئي، جنهن جو مقصد ڪراچيءَ ۾ رهندڙ بني اسرائيل يهودين جي نوجوانن ۾ راندين، مذهب ۽ سماجي ڪم ڪارين لاءِ دلچسپي پيدا ڪرڻ رهيو.
• ڪراچي بني اسرائيل رليف فنڊ: هن ائسوسيئيشن جو ڪم ڪراچي ۾ رهندڙ غريب بني اسرائيل يهودين جي مدد ڪرڻ هو.
• ڪراچي جيوئش سنڊيڪيٽ: هيءَ ائسوسيئيشن 1981ع ۾ ٺهي جنهن جو ڪم غريب يهودين کي سستي مسواڙ تي گهر مهيا ڪرڻ هو.
يهودين جو ڪراچي وارو (رنڇوڙ لائين وارو) سناگاگ “مگين شلومي” (Magain Shalome) جيڪو 1980ع ۾ ڊاٺو ويو، اڄ کان سوا سئو کن سال اڳ 1893ع ۾ ڪراچي ميونسپلٽي جي سرويئر سولومن ڊئوڊ ۽ هن جي زال شيئولا ٻائي ٺهرايو. 1956ع ۽ 1967ع جي عرب اسرائيلي جنگين بعد ڪيترائي ڪراچيءَ جا يهودي اسرائيل لڏي ويا. اڄ به ڪراچيءَ ۾ هنن جي هڪڙي ننڍڙي ڪميونٽي رهي ٿي. باقي ٻيا اسرائيل جي شهر راملا ۾ رهن ٿا، جتي هنن ڪراچي جي ساڳي نالي وارو سناگاگ ٺهرايو آهي.
ڏٺو وڃي ته مسلمانن کي يهودين سان سندن مذهب ڪري نه پر سندس صيهونيت (Zionist) هجڻ ڪري نفرت آهي، جو هو عرب ڌرتي تي قبضو ڪري مسلمانن کي بي گهر بڻائين ٿا. مون کي ياد آهي ته 1989ع ۾ جڏهن ياسر عرفات ملائيشيا جي شهر ملاڪا ۾ آيو هو، جتي جي نيول اڪيڊمي ۾ آئون مئرين انجنيئرنگ ڊپارٽمينٽ جو هيڊ هوس. گورنر جي ڊنر واري دعوت ۾ ملاڪا جو گورنر احمد شهاب دين، وزيراعليٰ عبدالرحيم تامبي چڪ، اڄ وارو وزيراعليٰ رستم ۽ ٻيا ڪيترا سرڪاري ڪامورا ۽ معزز شهري موجود هئا. ڳالهين دوران ڪنهن يهودين لاءِ گهٽ وڌ لفظ استعمال ڪيا، ته ياسر عرفات يڪدم چيو ته نه اهڙي ڳالهه ناهي. اسان جو يهودين سان فقط سياسي جهيڙو آهي. هو اڄ به اسان جون زمينون واپس ڪن، ته هو اسان جا Cousins (سوٽ ماسات) آهن.
مرحوم ذوالفقار علي ڀٽي صاحب ڪجهه اهڙي ئي قسم جي ڳالهه ڪئي هئي، جڏهن هو ملڪ جو وزيراعظم هو. 1974ع واري “سيڪنڊ اسلامڪ سمٽ” ۾ يهودين بابت ڀٽي صاحب تقرير ۾ چيو:
“To Jews as Jews we bear no malice, to jews as Zionists, intoxicated with their militarism and reeking with technological arrogance, we refuse to be hospitable.