چار چور ۽ سانوڻ ڊکڻ
زال جي وفات کان پوءِ هن ٻي شادي ڪانه ڪئي. کيس ڪو اولاد به ڪونه هو. پنهنجي لانڍيءَ ۾ ڊکاڻڪي ڪم جي واندڪائي ۾ قديم نسخا ۽ ڪتاب کولي پڙهندو هو. شام جو ڪيترائي ڳوٺاڻا اچي سندس لانڍيءَ ۾ جمع ٿيندا هئا. پوءِ هلندي هئي ڪچهري، جن ۾ قصا ۽ بيت به بيان ٿيندا ۽ ڳجھارتون ڏنيون وينديون هيون. اهڙين ڪچهرين ۾ سانوڻ ڪتاب به پڙهي ٻڌائيندو هو ۽ ڳوٺاڻن کي سٺيون سٺيون نصيحتون به ڪندو هو.
هڪ دفعي سانوڻ کي خيال ٿيو: ”ڇو نه سفر ڪري الله جو جهان گھمي نوان نوان مشاهدا ماڻجن.“
سو سانوڻ انهيءَ ارادي سان ڳوٺاڻن کان موڪلائي ڪجھه ڪتاب ۽ ٿوري گھڻي رقم ساڻ ڪري سفر تي روانو ٿي ويو. هڪ بستيءَ کان ٻي بستيءَ جي ماڻهن سان ڪچهريون ڪندو سانوڻ هلندو رهيو.
هڪڙي ويران واٽ تي هلندي سج لهي ويو، پر سانوڻ هلندو پئي ويو. اوچتو سامهون چار گھوڙيسوار ظاهر ٿيا، جيڪي تيزيءَ سان گھوڙا ڊوڙائيندا پئي آيا. ويجھو اچي چارئي گھوڙيسوار سانوڻ جي چؤڌاري گھيرو ٺاهي بيٺا.
”ڪير آهين، هن سڃي رستي تي ڪيڏانهن پيو وڃين؟“
”منهنجو نالو سانوڻ ڊکڻ آهي، سير سفر ۽ علم حاصل ڪرڻ لاءِ نڪتو آهيان.“ سانوڻ وراڻيو.
”علم حاصل ڪرڻ لاءِ.........ها ها ها......“ چارئي سوار ٽهڪ ڏيڻ لڳا. ”اها هڙ اسان جي حوالي ڪر، اسين توکي اهڙو علم ٿا سيکاريون جو ڳوٺ ياد اچي ويندءِ.“
سانوڻ ڪلهي تي رکيل هڙ سندن حوالي ڪئي.
”هن ۾ ته رُڳا ڪتاب آهن!“
”نه سائين ڪجھه رقم به آهي.“
”چڱو سانوڻ مسافر! تون ويٺو سُڃَ ۾ صدائون ڪر، اسين هلون ٿا.“ ائين چئي چارئي چور وڃڻ لڳا.
”اها ڳالهه ته نه ٺهي“ سانوڻ هٿ لوڏيندي چيو، ”توهان چيو ته مونکي ڪجھه علم به سيکاريندا، سو ته اوهان ڪونه سيکاريو. مان توهان کان ڪجھه سکڻ ٿو چاهيان. مونکي پاڻ سان گڏ وٺي هلو.“
چارئي چور حيران ٿي ويا.
”اسين سڄي حياتي ڪجھه ڪين سکياسين تون اسان مان ڇا سکندين؟ اسان سان هلندين ته مصيبتن ۾ ڦاسندين.“
آخر سانوڻ جي گھڻي زور ڀرڻ تي، چورن کيس پاڻ سان گڏ کنيو، چور سانوڻ کي هڪ غار ۾ وٺي ويا، جتي هو رهندا هئا. چورن سانوڻ کان اڳواٽ انجام ورتو هو، ته هنن سان گڏ چوريون به ڪندو. تنهنڪري هو رات جو چورن سان گڏ چوريءَ تي به ويندو هو.
چورن جي سنگت ۾ رهندي به سانوڻ پنهنجي طبيعت ۾ ڦيرو نه آندو. پر آهستي آهستي چورن تي سندس اخلاقي ڳالهين جو اثر ٿيڻ لڳو. چوريءَ تي وڃڻ کان اڳ سانجھيءَ ڌاري ڪچهري ٿيندي هئي، جنهن ۾ سانوڻ اخلاقي آکاڻيون ٻڌائيندو هو.
”ٻين کي ڏک پهچائڻ، طاقت ذريعي ٻين جا حق ڦٻائڻ. اهي سڀ ڳالهيون انسانيت جي خلاف آهن.“
پهريان ته چور سانوڻ جي ڳالهين تي کلي لنوائي ڇڏيندا هئا، پر پوءِ ڪجھه ڪجھه ڌيان ڏيڻ لڳا. ۽ انهن کي احساس ٿيڻ لڳو ته چوري ڪرڻ خراب ڪم آهي.
پوءِ ڪڏهن ڪڏهن پاڻ کي مطمئن ڪرڻ لاءِ چور چوندا هئا :
”ڀائو سانوڻ! اسين کسي کائڻ تي هري ويا آهيون، هاڻ محنت مزدوري اسان کان ڪانه ٿيندي.“
چورن جي انهن ڳالهين ٻڌڻ کان پوءِ به سانوڻ مايوس ڪونه ٿيو، پر پنهنجو عمل جاري رکندو آيو. هو چورن کي چورن جون آکاڻيون به ٻڌائيندو لڳو، جن ۾ چورن جي پڇاڙي ڏاڍي خراب ٿيندي هئي انهن سان گڏ اهڙن نيڪ انسانن جون به ڪهاڻيون ٻڌائيندو هو، جن پنهنجي سموري حياتي انسانن جي خدمت ۾ گذاري ۽ سندن نالو هميشه زنده رهيو.
هڪ رات، سانوڻ ۽ چار چور، جيئن ئي هڪ گھر ۾ کاٽ هڻي اندر گھڙيا ، ته ساڳئي گھر جي ڀر واري ڪوٺيءَ مان کين ڪجھه آواز ٻڌڻ ۾ آيا :
”سونيءَ جا پيءُ! منهنجي ته ننڊ ئي ڦٽي وئي آهي. ڪجھه ڳهه ۽ ڪپڙا ته گڏ ٿيا آهن، باقي تون ڪٿان اوڌر سوڌر ئي کڻي وٺُ، ته سونيءَ جي شادي ڪرائي ڇڏيون. جوان ڌيءَ آخر گھر ۾ گھڻا ڏينهن ويٺي هوندي!؟“
”سونيءَ جي ماءُ! چئين ته سچُ ٿي، پر مان به مجبور آهيان. اوڌر جي ڪنهن ۾ اميد ئي نه رهي آهي. گھٻراءِ نه، ڌڻي مڙئي چڱي ڪندو. تڪڙو بندوبست نه ٿيو ته پوءِ کڻي مينهيون وڪڻنداسين.“
سانوڻ ۽ چئني چورن اهي آواز ٻڌا، چارئي چور ته ماٺ رهيا پر سانوڻ تمام جھَڪي نموني ڳالهايو:
”ڀائو! غريب جي گھر ۾جوان ڌيءُ ويٺي آهي. هنن تما گھڻي محنت سان ڪجھه پونجي جمع ڪئي آهي. سندن چوري ٿي ته مري ويندا.“
چئني چورن کي اها ڳالهه دل سان لڳي. پوءِ چوري ڪرڻ بنا ئي واپس موٽي آيا. ان رات سڀُ خاموش هئا، ڪنهن به ڪنهن سان ڪونه ڳالهايو. ان واقعي هنن جي دلين تي گھڻو اثر ڪيو.
صبح جو سوير اٿي هڪ چور چيو:
”سانوڻ تون سچُ چوندو آهين. هيءَ به ڪا زندگي آهي! ٻين جون خوشيون کسي، اسين ڪيسيتائين پاڻ کي خوش رکندا سون، ٻين جي هٿن مان گرهه کسي پنهنجو پيٽُ ڀرڻ ڪٿان جي شرافت آهي؟“ ٻئي چور به انهيءَ جي ڳالهه کي صحيح مڃيندي چيو:
”تون سچُ ٿو چوين دوست ! اسان جو اندر سڄو وڍيو پيو آهي. اسان کان ته اهي پينو فقير چڱا، جيڪي پني ته کائن ٿا پر ڪنهن کي رنجائين ڪونه ٿا.“
اهڙي ريت سڀني چورن چوريءَ کان نفرت جو اظهار ڪيو. سانوڻ ته انهيءَ مهل جي انتظار ۾ هو، سو موقعو ڏسي ڳالهائڻ لڳو:
”ڀائرو! اچو ته سڀُ هن ذلالت جي ڌنڌي کان توبهه ڪريون. وچن ڪريون ته هاڻ اسان پگھر جي پورهئي ڪري، حق حلال جي روزي ڪمائي کائيندا سين.“
پوءِ سڀني چورن هميشه جي لاءِ چوري نه ڪرڻ جو قسم کنيو. سانوڻ پنهنجي چئني ساٿين کي پاڻ سان گڏُ پنهنجي ڳوٺ وٺي آيو. جتي سڀني ڊکاڻڪو هنر سکيو ۽ باقي حياتي عزت سان گذارڻ لڳا.