مهاڳ
آمريڪي قوم جو ئي کني مثال وٺو، سندس عمر رڳو ٻه سو ورهيه آهي، پر هتان جو ادب ۽ فن دنيان جي جھونين ٻولين سان مقابلو ڪندڙ آهي. هنن وٽ جتي جدت ۽ نوان تجربا آهن، اتي لوڪ ڪهاڻيون ۽ قصا به عام جام آهن. آفريقي نسل ۽ ريڊ انڊين به اڄُ تائين ان ڪري جيئرا آهن، جو هو لوڪ ورثي سان مالا مال آهن. روس، فرانس توڙي آمريڪا ۽ آفريڪا ۾ ٻار کي هوش سنڀاليندي ئي پنهنجي معيار ۽ پسند جا قصا ڪهاڻيون ميسر ٿي ملن ٿيون. اهو ننڍپڻ لکيل ۽ سڄاڻ قوم بڻجڻ جو ڪارڻ بڻجي ٿو روسي ادب هڪ ڀاڱي ٽيون حصو ٻاراڻي ادب سان ڀريل آهي. ٽالسٽاءِ کان وٺِي چيخوف تائين ٻارن لاءِ ڪهاڻيون لکيون آهن. هنن اهي هٿ ٺوڪيا معيار ٽوڙي ڇڏيا، ته وڏن ۽ ادب سان چاهه رکندڙن لاءِ لکجي ۽ ثابت ڪري ڏيکاريائون، ته ٻارن ۾ علم ۽ ادب لاءِ ضروري آهي، ته سندس مسئلن جي اپٽار ڪئي وڃي، سندس دلچسپيءَ جون ڳالهيون بيان ڪيون وڃن. اهو ئي سبب آهي، جو ٽالسٽاءِ جي لوڪ ڪهاڻين جا ڪردار پراڻا ڏند ڪٿا جا ڪردار هوندي به، هن دور جا ڪردار لڳندا آهن. فرينچ ادب پڻ ٻارن جي نفسيات سان ڀريو پيو آهي.
ان ڏس ۾ سنڌي قوم پڻ اڳ کان اڳري آهي. اسانجو ادب ٻاراڻن ٻولن ۽ لوڪ ڪهاڻين سان سٿيل آهي. جيتوڻيڪ سنڌي ٻولن ۽ لوڪ ڪهاڻين سان سٿيل آهي. جيتوڻيڪ سنڌي ٻولي صدين تائين ڌارين ٻولين جي ظاهري حڪمرانيءَ هيٺ رهي آهي. اڄُ سڄاڻ ۽ حساس اديب زندگيءَ جي ٻين مسئلن سان گڏوگڏ ٻارن جي مسئلن کي به ساڳيءَ اهميت سان ڌيان ۾ رکيو آهي. ان جو چٽو مثال ادل سومري جا ٻاراڻا ٻول ۽ ڪهاڻيون آهن. جيڪي ٻارڙن کي وندرائيندڙ مواد سان ٽٻٽار آهن، جن ۾ سندن مسئلن ۽ مجبورين کي چٽيو ويو آهي. جن ۾ وڏن جو ٻارن سان بيپرواهيءَ وارو ورتاءُ بيان ڪيو ويو آهي. ٻارن کان سکڻ کان اڳ، ننڍڙي عمر ۾ ڪم وٺڻ واري لاڙي کي چٽيو ويو آهي. پڙهڻ جي عمر ۾ ڍور ڪاهڻ جي لاڙي کي ننديو ويو آهي. هنن ڪهاڻين ۾ وڏن ۽ نئين نسل کي پنهنجي نفرت ورثي ۾ ڏيڻ ڏيکاريو ويو آهي. پر آچر جو پڇڻ ته، رامچند جي ماءُ ته مونکان ڪڏهن به نفرت نه ڪئي آهي. هوءَ ته مونکي پنهنجن ٻچن جيان نراڙ تي چمي ڏيندي آهي! تي هو لاجواب ٿي وڃن ٿا. اها خاموشي سندن نفرت جي شڪست ۽ محبت جي سوڀ آهي اڄُ جو ٻار سجاڳ آهي. هو ڪنهن به قسم جي تعصب ۽ متڀيد جي ڌٻڻ ۾ ڦاسڻ لاءِ تيار ناهي. ادل جي هنن ڪهاڻين ۾ زندگيءَ جي هر وهنوار کي چٽيو ويو آهي. وڏيرن جي بيگار وٺڻ، اسڪول بند رکڻ، استاد جو رڳو وڏيري جي نينگر کي پڙهائڻ، صاحب (بيوروڪريسي) جو وڏيرڪي مفاد ۾ ڪم ڪرڻ، ملان جو ڏياري لفظ ٻڌي ڇرڪڻ ۽ سيرو ڏسي وات پاڻي ٿيڻ. ٻار جو روضي رکڻ تي ضد ڪرڻ ۽ ماءُ جو جواب ڏيڻ، ته ”اسان غريبن وٽ ٻارهوئي روزا آهن“ يا اڄُ جو ٻار (آچر) جڏهن قصن ۽ ٽوڻن رستي، جڏهن پنهنجي نانيءَ جو علاج ٿيندو ڏسي ٿو، ته هو نه رڳو پنهنجن وڏن جي بيعقليءَ تي کلي ٿو، پر ساڻن دليل بازي ڪري، کين، ٻڌائي ٿو، ته جي ائين ٿيندو هجي ها، ”ته مامي ملهار کي هوند سول اسپتال کڻائي ڪونه وڃن ها.“ آچر جو ڪردار هڪ چلولي ۽ ذهين ٻار جو ڪردار آهي. ادل ٻارن جي دلچسپيءَ واري عنصر کي ذهن ۾ رکيو آهي ۽ ان ڪردار رستي نهايت ئي ڏک ڀرا واقعا به کل ڀوڳ واري انداز ۾ بيان ڪيا آهن. ادل جي ڪهاڻين ۾ هڪ سلسلو آهي، جيڪو ڪٿي به ٽٽندو محسوس ڪونه ٿو ٿئي. اميد آهي، ته ادل اڳتي به ان ڪردار رستي ٻارن جي مسئلن تي لکندو رهندو ۽ هڪ نه هڪ ڏينهن آچر جو ڪردار ٻاراڻي ادب جو امر ڪر بڻجي ويندو.
[b]رفيق سومرو
[/b]25 جولاءِ 1978ع