مهاڳ - تنقيد، تخليق کي نئون روح ۽ رنگ بخشي ٿي
“The art of criticism consists in knowing how to read an author judiciously and to teach others to read him in the same way” (H.M.C: p: 292).
(تنقيد جو فن اسان کي مصنف جي منصفانه ڪٿ جو ڏانءُ سيکارڻ سان گڏ اها سگهه پڻ عطا ڪري ٿو ته، اسان ٻين کي اهو سيکاري سگهون ته، اهي ليکڪ کي ساڳيءَ ريت پڙهي سگهن.)
دراصل ‘تنقيد’ عربي ٻوليءَ جي لفظ ‘نَقَدَ’ مان نڪتل آهي، “جنهن جي لغوي معنى پرکڻ يا کري کوٽي جو فرق معلوم ڪرڻ آهي. انگريزيءَ ۾ تنقيد کي (Criticism) چيو ويندو آهي، جنهن جي به لڳ ڀڳ ساڳي معنى عدل يا انصاف ڪرڻ آهي. اصطلاحي طور ڪنهن به ادب پاري تي راءِ قائم ڪرڻ يا ان جي خوبين ۽ خامين جي اندازي لڳائڻ کي تنقيد چئجي ٿو” (عرساڻي:2010: 31).
تنقيد هڪ علمي، معياري، مدلل، تجرباتي، تجزياتي، فڪري ۽ فني موضوع آهي، جنهن ذريعي ڪنهن به فن پاري جي معائب جي نشاندهيءَ کان علاوه نه رڳو ان جي محاسن کي بيان ڪيو ويندو آهي، پر ان جي ترڪيبي ۽ تخليقي جُزن جي تجزياتي، تخليقي ۽ تحقيقي انداز سان ڇنڊ ڇاڻ ڪري، ان جي مختلف فني، فڪري ۽ جمالياتي پهلوئن کي پڌرو ۽ نروار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي آهي. جان مورلي (John Morley) جو چوڻ آهي ته:
“The aim of criticism is to trace relation of the poet’s idea through the central currents of thought to the visible tendencies of an existing age” (Morley, p. 1886).
(تنقيد جو اهم مقصد اهو آهي ته، اها پنهنجي وقت جي نمايان لاڙن جي مرڪزي خيالي وهڪرن مان تخليقڪار جي سوچ جو تعلق تلاش ڪندي آهي)
حقيقت ۾ تنقيد ڪنهن به تخليق جي اصل جوت ۽ جوهر کي سمجهڻ ۽ پرکڻ جو هڪ بهترين علمي ۽ معقول ذريعو آهي، پر الميو اهو آهي ته، اسان جي ادب توڙي سماج ۾، تنقيد ۽ نقاد ٻنهيءَ لاءِ ڪا چڱي راءِ موجود نه رهي آهي. ايتري تائين جو تنقيد کي عيب جوئي ۽ نقاد کي ‘تخليق’ جو وڏو ويري تصور ڪرڻ جو خيال ايترو عام ۽ رواجي بڻيل آهي، جو خود تخليقڪار ڪنهن نقاد کي تسليم ڪرڻ لاءِ تيار نه آهي. ان جو وڏو سبب اهو آهي ته، “اسان جي تخليقڪار کي زمانن کان وٺي فقط ساراهه ۽ تعريف ٻُڌڻ جو عادي بڻايو ويو آهي، تنهن ڪري ئي هن جي ويچار جي صلاحيت محدود رهجي وئي آهي ۽ سندس ذهن سواءِ ڪوڙي ساراهه جي ٻيو ڪجهه به ٻُڌڻ لاءِ تيار نظر نه ٿو اچي، پوءِ ڀلي اهو سچ ئي ڇو نه هجي. جيتوڻيڪ ساراهه وارو عمل به خراب ۽ منفي ناهي، پر سکڻي، بي روح ۽ لفاظيءَ تي ٻَڌل ساراهه تخليق توڙي تخليقڪار ٻنهي لاءِ موت برابر آهي” (سميجو2005 ص 8).
هڪ سُڄاڻ تخليقڪار هڪ حوالي سان خود نقاد به هوندو آهي، ڇو ته هو پنهنجي تخليقي عمل دوران هر لمحي نه صرف ڪيترن ئي تنقيدي نقطن کي مدنظر رکندو آهي، پر عملي ۽ علمي طرح انهن جي اطلاق بعد ئي ڪنهن تخليق کي سِرجي سگهندو آهي. هڪ آرٽسٽ ڪا شاهڪار تصوير تڏهن ئي ٺاهي سگهندو آهي، جڏهن هو ڪئنواس تي پنهنجن ڪڍيل لڪيرن جي ڪَٿ، ذهن ۾ موجود تصويري خاڪي جو تجزيو ۽ رنگن جي آميزش ۾ ترتيب ۽ توازن جو پورو خيال رکي سگهندو آهي. ساڳيءَ ريت هڪ شاعر ۽ سرجڻهار پنهنجي تخليق ۾، خيال جي سرمدي ۽ فن جي نرملتا تڏهن ئي پيدا ڪري سگهندو آهي، جڏهن ان ۾ هُن جو تنقيدي شعور شامل هوندو آهي ۽ اها تنقيد جي مختلف مرحلن مان رَچي ۽ پَچي نِڪتي هوندي آهي.
تنقيد جي فن ۽ فڪر جو تعلق نه صرف علم ۽ ادب سان هجي ٿو، پر زندگيءَ جي عام ڪار وهنوار ۾ پڻ ان جي وڏي حيثيت ۽ اهميت آهي. روزمره جي ضرورت جي عام شين کان وٺي جيون جي مختلف مامرن ۾، اسان نه رڳو تنقيد جي انيڪ ماڻن ۽ ماپن کي ذهن ۾ رکي، شين جي ڪَٿ ۽ پرک ڪندا آهيون، پر انهن مان چونڊ پڻ پنهنجي پنهنجي انداز، احساس ۽ شعوري پختگيءَ جي آڌار تي ڪندا آهيون. هڪ ٻار کان وٺي، هڪ جوان ۽ عمر رسيده ماڻهوءَ تائين هر فرد وٽ يقيناً فطري طرح تنقيد جو فهم ۽ ادراڪ انفرادي ۽ پنهنجو پنهنجو ٿئي ٿو. هر شخص پنهنجي بصيرت، مشاهدي ۽ تجربي آڌار پنهنجي آس پاس موجود شين کي ڏسي، پرکي ۽ انهن جو نه فقط تجزيو ڪري ٿو، پر پنهنجي ضرورت ۽ منشا موجب انهن کي اپنائي به ٿو، ان طرح هو شين بابت پنهنجي هڪ سوچ ۽ ڪا نه ڪا راءِ رکي ٿو، پر حقيقت ۾ ادبي تنقيد محض ‘راءِ’ کي ظاهر ڪرڻ جو نالو نه آهي، پر ان کان اُتم ۽ انتهائي اهم فني ۽ فڪري پرک ۽ پروڙ جو اهڙو عمل آهي، جنهن سان تخليقن جي گهڻ پهلوئي ڇنڊڇاڻ ڪري، انهن جي نه رڳو خوبين ۽ خامين کي عيان ڪيو ويندو آهي، پر انهن جي مجموعي جمالياتي نُدرتن کي نروار ڪري، ‘تخليق ۽ تخليقڪار’ جي معيار ۽ ادبي وقعت جو تعين پڻ ڪيو ويندو آهي، اهو ئي سبب آهي جو ايملي زولا (Emile Zola) ان حوالي سان چوي ٿو:
“Criticism no longer assumes to ascertain on authors’ place in literature. It is very well satisfied if it can say something suggestive concerning the nature and quality of his work, and it tries to say this with a little of the old air of finality as it can manage to hide its poverty in”(Mathew: p: 55).
(تنقيد جو ڪم اهو ناهي ته، اها ادب ۾ رڳو ليکڪ جي حيثيت متعين ڪري، پر ان جو اهو پڻ ڪم آهي ته اها، ان جي تخليقن جي معيار، قدر ۽ قيمت جو ڪاٿو اهڙي مدلل انداز سان ڪري، جيئن ان جي تخليقن جي خوبين ۽ خامين جي خبر پئجي سگهي.)
تخليق ۽ تنقيد جو تعلق هڪ لحاظ سان باغ ۽ مالهيءَ جهڙو به آهي. جهڙيءَ ريت هڪ مالهي پنهنجي باغ جي اؤسر ۽ آجپي، زيب ۽ زينت لاءِ، ان مان غير ضروري گند گاهه ڪڍي، ان کي صاف ۽ اُجرو ڪندو آهي ۽ نتيجي ۾ ان جا گل ۽ ٻوٽا پنهنجي پوري جوڀن ۽ جوت سان نکري ۽ نروار ٿي، پنهنجي سونهن ۽ سُندرتا پَسائيندا آهن، ائين ئي هڪ سُچيت ۽ سُڄاڻ نقاد، ادبي تخليقن جو پنهنجي مثبت، تعميري ۽ تنقيدي شعور ذريعي ‘پوسٽ مارٽم’ ڪري، انهن جي تخليقي ۽ جمالياتي رُخن کي پڙهندڙن اڳيان پڌرو ڪندو آهي.
عام طرح سان مالهيءَ جي ڪم کي آسان ۽ رواجي سمجهيو ويندو آهي، جڏهن ته اصل ۾ اهو وڏي ذميواري ۽ اُنسيت جو گهرجائو آهي، ڇو ته نازڪ گلن ۽ ٻوٽن مان خام شين کي الڳ ڪري، معصوم ٻوٽن جي وجود ۽ انهن جي موهيندڙ مُرڪن کي قائم رکڻ، انهن جي قدر ۽ قيميت ۽ سندن سونهن ۽ سندرتا کي نروار ڪرڻ، ڪو معمولي ڪم نه آهي. ساڳيءَ طرح نقاد به تخليقن جي باغ جو هڪ اهڙو گهڻ تجرباتي، پارکو ۽ باذوق مالهي هجي ٿو، جيڪو ان جي خوبين ۽ خوبصورتين کي نمايان ڪرڻ خاطر، ان ۾ موجود نقصن ۽ خامين کي نه رڳو الڳ ڪري ٿو، پر پنهنجي سُرت ۽ صلاحيت سان انهن جي باطن ۽ جَڙَن ۾ موجود جوهر ۽ جمال جي، پنهنجي طور تي جهلڪ پَسائڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪري ٿو.
”صحتمند تنقيد، نئين تخليق کي جنم ڏيندي آهي. هڪ نقاد جڏهن ڪنهن فنپاري جو مطالعو ڪندو آهي ته، ان تي تخليق جا پوندڙ اثر، ان جي احساسن ۾ شامل ٿي ويندا آهن ۽ جڏهن هو فنپاري جي تشريح ۽ تعبير ڪندو آهي ته، انهن ئي تاثراتن ۽ تجربن مان گذرندو آهي، جنهن مان مصنف پهريان گذري چڪو هوندو آهي. ان ريت هو فنپاري جي ٻيهر تخليق ڪندو آهي ۽ تنقيد ۾ سندس تخليقي صلاحيتون به شامل ٿي وينديون آهن. تخليقڪار، زندگيءَ کان جيڪو ڪجهه حاصل ڪندو آهي، پنهنجي تخليق ۾ اهو ئي پوئيندو آهي ۽ نقاد ان تخليق جي مطالعي مان جيڪو ڪجهه پِرائيندو ۽ پُرجهندو آهي، ان ۾ پنهنجي احساس ۽ شعور کي شامل ڪري، ان جي تشڪيلِ نو ڪندو آهي” (شهزاد: 1985: 6).
ان مان ثابت ٿيو ته، تنقيد نه رڳو تخليق جي مجموعي رنگن ۽ رعنائين تي روشني وجهي، ان جي تخليقي ۽ فني پهلوئن کي وڌيڪ نمايان ڪندي آهي، پر اها تخليق ۽ تخليقڪار جي پنهنجي وقت ۽ حالتن سان وابستگي ۽ سماجي ڪارج کي پڻ واضح ڪندي آهي.
“True criticism consists in studying each being that is each author, each talent, according to the conditions of his nature, in giving a vivid and faithful description, but always providing that it classifies him and puts him in place of the order of art”(Saints Bury).
(سچي تنقيد همه گير مطالعي تي مبني هوندي آهي، جيڪا هر تخليق ۽ تخليقڪار کي نه صرف ان جي فطري حالتن موافق پرکيندي ۽ ان جو واضح ۽ ايماندارانه طريقي سان ذڪر ڪندي آهي، پر اهو پڻ ڌيان ۾ رکندي آهي ته، اهو ذڪر انهيءَ تخليق يا تخليقڪار کي سندس مقام مهيا ڪرڻ سان گڏ هن جي فن جي دنيا ۾، حيثيت متعين ڪرڻ جو سبب بڻجي.(
ڊاڪٽر احسان دانش جو پنهنجي همعصر دؤر جي مختلف جديد شاعرن جي تنقيدي مطالعي تي محيط هي ڪتاب ‘پيهي پروڙيوم’ پڻ هڪ اهڙي ئي ڪوشش آهي، جنهن ۾ هن جديد سنڌي شاعريءَ جي اهم ۽ پنهنجي منفرد لب و لهجي جي شاعرن جي تخليقن جو تجزيو ڪري، انهن جي شاعريءَ ۾ موجود مختلف فني ۽ فڪري خوبين ۽ خوبصورتين کي نه رڳو نروار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، پر تنقيد جي جديد معيارن آڌار انهن جي ڪوتائن جي ڪَٿَ ڪري، انهن ۾ موجود اوڻائين جي نشاندهي پڻ ڪئي آهي.
اسان وٽ عام طرح ٿيندو ائين آهي ته، پنهنجن همعصرن ۽ ذاتي واسطيدارن لاءِ تنقيد جي نالي ۾ رڳو تعريف ۽ مداحي هوندي آهي، پوءِ ڇو نه انهن جو ڪم سطحي ۽ رواجي هجي، پر انهن جي ثنا خواني ۾ زمين آسمان هڪ ڪيو ويندو آهي، پر جيڪڏهن ڪنهن سان ذاتي عداوت ۽ نا اتفاقي هوندي آهي ته، ان لاءِ فقط تضحيڪ ۽ تذليل جا سرٽيفڪيٽ ئي هوندا آهن.
اسان وٽ گهڻو ڪري تنقيد کان تلوار جو ڪم ورتو ويندو رهيو آهي. اها مخالفَ ۽ راءِ جو اظهار ڪرڻ واري خلاف ايتري بي رحمي سان استعمال ٿي آهي، جو تنقيد جو لفظ ٻُڌندي ئي ڪيترن جا لڱ ڪانڊارجي ۽ جيءَ گهٻرائجي وڃن ٿا. توڙي جو اها تنقيد ئي آهي، جيڪا زندگي ۽ سماج جي مَرندڙ قدرن کان وٺي ادب ۽ آرٽ جي بي ساهي وجود ۾، نئون روح ڦوڪي، ان ۾ جوت ۽ جياپي جو احساس پيدا ڪري سگهندي آهي.
سنڌي ادب، خاص ڪري سنڌي شاعريءَ جي تنقيدي تاريخ تي جڏهن نظر وجهجي ٿي، تڏهن اوائل کان اڄ تائين صورتحال ڪا اُتساهيندڙ ۽ بهتر نظر نه ٿي اچي. شاعريءَ جي تنقيدي نظرين، سماجي تنقيد، علمي تنقيد، عملي تنقيد، نظرياتي تنقيد، تجزياتي تنقيد، نفسياتي تنقيد، وجودي تنقيد، جمالياتي تنقيد، فڪري تنقيد کان وٺي فني ۽ ٻين انيڪ تنقيد جي قسمن تائين، تذڪرا ته عام ۽ جام ٻُڌا آهن، پر شاعريءَ تي انهن جو اطلاق گهٽ ۽ اَٽي ۾ لوڻ برابر ملي ٿو. تخليق هجي يا تنقيد اها پنهنجو مڪمل ڪارج ادا ڪري ۽ اثرانگيز تڏهن ئي ٿي سگهي ٿي، جڏهن اها پنهنجي وقت ۽ حالتن سان هم آهنگ ۽ پنهنجي دؤر جي ترجمان هوندي.
شاعريءَ جو تجزيو، ان جي تشريح، ماڻ ۽ ماپا به مختلف وقتن ۾ مختلف رهيا آهن. ڪڏهن شعر جي ڇند ۽ عروض، لغت ۽ لفظيات، دقيق ترڪيبن، تشبيهن ۽ عقل کان ماورا تمثيلن جي ڪسوٽيءَ تي شاعريءَ کي پرکيو ويو آهي، ته ڪڏهن خيال، تخيل، احساس، عڪسيت، استعارن، ڪناين، قافيي، رديف ۽ ترنم کي بنياد بڻائي، شاعريءَ جون تشريحون ۽ تاويلون ڪيون ويون آهن، ته ڪڏهن وري فڪرن ۽ نظرين جي فٽ پٽين سان شاعريءَ جي اظهار ۽ احساس کي ماپي، ان جون پنهنجي منشا ۽ مرضيءَ موجب مفهومَ ۽ معنائون پيش ڪيون ويون آهي. هر ڪنهن پنهنجي انداز سان ويچارن جا واهڙ وهايا آهن، پر شاعري، جنهن وشال آرٽ ۽ احساس جو جهان آهي، ان کي گهٽ ئي ڇُهيو ويو آهي. جيتري تائين عملي تنقيد جو تعلق آهي ته اڪثر ڪري تعلقات خراب ٿيڻ جي خوف کان همعصر دؤر ۽ سهيوڳي شاعرن تي بنهه نه جي برابر ڳالهايو ويو آهي. جيڪڏهن ڪنهن تنقيد جي نالي ۾ پنهنجي راءِ جو اظهار ڪيو به آهي، ته اهو فقط تعريف ۽ تبصري تائين محدود رهيو آهي. سنڌي ادب ۾ تنقيد اڃان عبوري مرحلا اُڪري رهي آهي، ۽ معياري دؤر ۾ داخل ٿيڻ لاءِ کيس اڃان ڪافي ڪشالا ڪرڻا آهن. انهيءَ ڪري اهڙو مواد تمام ٿورو ملي ٿو، جيڪو تنقيد جي معيارن تي پورو هجي، پر پوءِ به اهو ضرور آهي ته ڪجهه نقادن جي ڪم مان روايتي تنقيد جي برعڪس، تخليق جو حقيقي عڪس ۽ احساس پَسي سگهجي ٿو.
احسان دانش پنهنجي هن ائنٿالاجي ۾، گهڻي قدر انهن شاعرن جي شاعري تي، پنهنجي اتفاق ۽ اختلافِ راءِ جو اظهار ڪيو آهي، جيڪي سندس سهيوڳي آهن، جن مان ڪيترن سان سندس ذاتي مراسم ۽ قريبي تعلقات به آهن، پر هُن کرائي، ادبي سچائي ۽ پنهنجي ايمانداريءَ سان انهن جي تخليقن بابت پنهنجن خيالن جو اظهار ڪيو آهي، جنهن کي آءٌ موجوده روايتي تنقيد جي ملول ماحول ۾ هڪ مثبت ۽ منفرد وک سمجهان ٿو.
منهنجي نظر ۾ تنقيد بذات خود هڪ تخليقي ۽ تعميري ڪم آهي، پر ان جو ‘پراسس’ انوکو ۽ غير روايتي آهي. هڪ تخليقڪار پنهنجن خيالن ۽ احساسن جي آميزش سان ‘تخليق’ کي جنم ڏيندو آهي، يعني هڪ سرجڻهار اڻ گهڙيل محرڪات (Raw material) کان تراشيل ۽ تڪميل کي رسيل (Finished goods) راهه جو راهي هوندو آهي، جڏهن ته نقاد ان تخليق جي مختلف عنصرن جي فڪري، احساساتي ۽ فني ڇنڊڇاڻ ڪري، ان مان نئين تخليقي نُدرتن ۽ فڪري نقطن کي نروار ڪرڻ سان گڏ نئين خيالن ۽ احساسن جي دنيا کي دريافت پڻ ڪندو آهي. سرجڻهار ۽ نقاد ٻنهي جو ڪم پنهنجي پنهنجي طور تي نه فقط تخليقي ۽ تعميري هجي ٿو، پر هڪ لحاظ سان نقاد جو پورهيو وڌيڪ محنت طلب، جستجو، ذميواري، صبر، جهجهي مطالعي، مشاهدي ۽ بُردباريءَ جي تقاضا ڪري ٿو. تخليقڪار گهڻي حد تائين خود ڪفيل، اظهار ۽ احساس جي معاملي ۾ آزاد هوندو آهي، پر نقاد جو انحصار مڪمل طور’تخليق’ تي هجي ٿو. هو هر لمحي تخليق سان ذميواري ۽ فرض شناسيءَ سان نڀائڻ، غير جذباتي ۽ سائنسي انداز سان ان جو تجزيو ڪري، ان جي حقيقتن ۽ حُسناڪين کي پڌرو ڪرڻ لاءِ سرگردان هوندو آهي.
هڪ سُچيت نقاد ۽ سگهاري سرجڻهار جو ڪم ۽ ڪردار هڪ ٻئي کان مختلف ۽ منفرد ضرور ٿئي ٿو، پر ان کي ‘متضاد ۽ مخالف’ چئي نه ٿو سگهجي. “تخليقڪار ۽ نقاد ٻئي هڪ ئي سلسلي جي ڪَڙي هوندا آهن، پر سندن پهچ (Approach) جو عمل هڪٻئي کان الڳ هوندو آهي. تخليقڪار تاثرات کي بيان ڪندو آهي، يعني تاثرات کان بيان ڏانهن ويندو آهي ۽ نقاد بيان کان تاثرات يا ان جي محرڪات تائين پهچندو آهي....تخليقڪار سينٿيسس (Synthesis) يا ترتيب ڏيڻ ۽ ڳنڍڻ جو عمل ڪندو آهي ۽ نقاد ڇنڊڇاڻ (Analysis) جو عمل اختيار ڪري، سينٿيسس (Synthesis) کي پرکيندو آهي” (بدر:1985: 3).
ڊاڪٽر احسان هِن ڪتاب ۾ اهي ٻئي ڪم سُهڻي سليقي سان ڪيا آهن. يعني هُن پنهنجن تحريرن ۾، تخليقي تاثرن ۽ فڪري خيالن جو برجستو اظهار به ڪيو آهي، ته تنقيدي معيارن کي مدِنظر رکي مختلف سرجڻهارن جي تخليقن جو مناسب ڇيد به ڪيو آهي. هُو اهو سڀ انهيءَ ڪري به ڪري سگهيو آهي، جو پاڻ هڪ ئي وقت سُچيت اديب ۽ شاعر هجڻ سان گڏ سٺو پاڙهو، محنتي محقق ۽ سُڄاڻ نقاد به آهي. هن وٽ تخليقڪار واري جمالياتي بصيرت ۽ فڪري آگهي به آهي، ته وٽس نقاد وارو فهم، فڪر، استعداد، علمي اشتياق ۽ نواڻ جي تلاش جو سدا جوان جذبو به موجود آهي، جيڪو ئي هڪ تخليقڪار کي نقاد ۽ نقاد کي تخليقڪار سان ڳنڍي رکڻ ۽ روايتي ويڇن ۽ وڇوٽين کان باز رکندو آهي.
احسان دانش هن وقت تائين علمي ۽ ادبي لحاظ سان چڱو پورهيو ڪيو آهي. هڪ ڪهاڻي ڪتاب، ‘بي سڪون خواب جو سچ‘، شاعريءَ جي مجموعي، ‘لفظن جي خوشبو’ ۽ لطيف تي پي ايڇ ڊي مقالي، ‘شاهه لطيف جي شاعريءَ جو سماجي ڪارج’ ڇپجڻ کان علاوه تاريخ، ادب ۽ سماجيات جي مختلف موضوعن تي سندس ٽي اهم مرتب ڪيل ڪتاب پڻ منظر عام تي اچي چڪا آهن، جن جي پنهنجي علمي، ادبي، تحقيقي ۽ تخليقي اهميت ۽ افاديت آهي، پر تيرنهن جديد شاعرن جي تنقيدي اڀياس تي مشتمل سندس هي ڪتاب ‘پيهي پروڙيوم’ انهيءَ ڪري به مختلف ۽ منفرد آهي، ڇو ته اهو هڪ طرف تحقيق ۽ تنقيد جي جديد لاڙن ۽ رجحانن جو اطلاق آڇي ٿو، ته ٻي طرف ان ۾ جديد سنڌي شاعريءَ جي پرک ۽ ڪٿ جي حوالي سان نئون انداز به ملي ٿو. هيٺ ڪتاب ۾ موجود مقالن ۽ مضمونن تي ترتيبوار هڪ طائرانه نظر وجهي، پنهنجي مختصر راءِ جو اظهار ڪجي ٿو.
ڪتاب ۾ شامل پهريون مقالو جديد سنڌي شاعريءَ جي مهندار، شيخ اياز جي شاعريءَ جي هڪ اهم پهلو ‘ترنم جي خوبي ۽ خوبصورتيءَ’ تي لکيل آهي. هن مقالي ۾ ڊاڪٽر احسان، شاعريءَ جي وصف، فڪري وسعتن، احساساتي نفاستن، معنوي گهراين ۽ فني حُسناڪين جي مختلف مامرن تي پنهنجا مفيد ويچار ونڊڻ کان پوءِ شاعريءَ ۾ موسيقيءَ جي اهميت ۽ حيثيت بابت مختلف عالمن جي ڏنل راين جي روشنيءَ ۾ لاڀائتو بحث ڪيو آهي. حقيقت ۾ شاعري ۽ موسيقيءَ جو تعلق، ميوي سان مٺاس جي سُٻنڌ جهڙو آهي. جيئن ميوو مٺاس کان سواءِ بي چسو ۽ بي لذت محسوس ٿيندو آهي، ائين ئي شاعري موسيقيءَ کان سواءِ بي اثر ڀاسندي آهي. شاعريءَ ۾ ترنم، نه صرف رقص جي ڪيفيت پيدا ڪندو آهي، پر لفظن ۾ تاثير کي اُڀاري، معنى ۽ مفهوم جو ابلاغ پڻ آسان بڻائيندو آهي.
هن مقالي ۾ احسان، شيخ اياز جي دوهن، غزلن، گيتن، نظمن، آزاد نظمن، منظوم ڊرامن ۽ ڏيڍ سٽن ۾ موجود موسيقيءَ جي مختلف عنصرن تي، نه صرف ڀرپور نموني سان لکيو آهي، پر هن جي تخليقن جو شاعراڻي ۽ تخليقي انداز سان فني ڇيد پڻ ڪيو آهي. هو اياز جي شاعريءَ جي مختلف صنفن ۾ موجود ترنم جي خوبين ۽ خوبصورتين جي حوالي سان پنهنجي مقالي ۾ لکي ٿو،”شيخ اياز جي سموري شاعريءَ ۾ غنائيت ۽ موسيقي سمايل آهي، پر خاص طور هن جا نظم، غزل، گيت، منظوم ڊراما، دوها ۽ ڏيڍ سٽا ان خوبي سان سرشار آهن. انهن کي پڙهندي ماڻهو پاڻ کي سُرن جي لهرن ۾ لُڙهندي محسوس ڪري ٿو. اياز جا لفظ پڙهندڙ کي احساس جي هندورن ۾ لوڏين ٿا ۽ اندر جي تارن کي ڇيڙي هڪ اهڙي سرور واري ڪيفيت پيدا ڪن ٿا، جيڪا ڪڏهن خوابن جي رنگينين سان هم آهنگ ڪري ٿي، ته ڪڏهن جاڳ ۾ جوڳ جون رمزون پَسائي ٿي”.
مجموعي طرح هي مقالو، نه رڳو شيخ اياز جي شاعريءَ ۾ ترنم جي اٿاهه نُدرتن، تخليقي فنڪاري ۽ سندس فني جماليات تي روشني وجهي ٿو، پر اهو جديد تحقيق ۽ تجزياتي تنقيد جي معيارن جو پڻ سٺو پورائو ڪري ٿو.
ٻيو مقالو جديد سنڌي شاعريءَ جي سوناري شاعر استاد بخاريءَ تي آهي. جديد سنڌي شاعرن ۾، استاد بخاري پنهنجي اسلوب، انداز ۽ لب و لهجي جو نرالو ۽ نرمل شاعر آهي. هن جي شاعريءَ جا نه رڳو موضوع، لفظيات، ڪردار ۽ اظهاري احساسَ عوامي آهن، پر هن جي شاعريءَ جي ٻولي، ترڪيبون، تشبيهون، استعارا ۽ ڪنايه نج پج پنهنجا ۽ تخليقي آهن. جيئن هجومن ۾ به ڪي ماڻهو، پنهنجن انفرادي گڻن ۽ صلاحيتن سبب نشانبر ۽ نروار نظر ايندا آهن، ائين ئي استاد جي شاعري پنهنجن هم عصرن جي هَشامن ۾، ٻولي، هيئت، فڪر، اظهار ۽ تاثر جي لحاظ کان نه فقط منفرد ۽ مختلف آهي، پر اها نشانبر ۽ نروار به نظر اچي ٿي، ڇو ته ان جا وصَفَ ۽ ورلاپ پنهنجا ۽ پري کان پڌرا آهن. استاد جي شاعري لهجي ۽ لطف ۾ رومانوي، خيال ۾ گهري ۽ سليس، ترنم ۾ روان ۽ تاڃي پيٽي ۾ عامي ۽ عوامي آهي. استاد جي شاعري جيتري گائڪي جي ذريعي ماڻهن تائين پهتي آهي، ايترو ان جو علمي تجزيو ۽ تشريح ڪري، ادبي ڦهلاءُ گهٽ ٿيو آهي. ڊاڪٽر احسان پنهنجي مقالي ۾، استاد جي شاعريءَ جي مختلف پهلوئن جو تفصيلي جائزو وٺندي، ان جو تت ڄڻ هنن لفظن ۾ پيش ڪيو آهي. “استاد بخاري شاعراڻي فن ۽ ٻوليءَ جي حُسناڪين جي حوالي سان هڪ اهڙي آرٽسٽ طور نظر اچي ٿو، جنهن وٽ نه رڳو لفظن جي گَھڙت، پر جَڙت جو هنر به آهي. هو شاعريءَ جي نزاڪتن ۽ فن کان نه رڳو واقف آهي، پر هن نوان تجربا پڻ ڪيا آهن. هن وٽ پنهنجو ڌار اسلوب ۽ ڏانءُ آهي. هن جو لهجو عوامي آهي، پر ان عواميت سبب استاد کي رڳو ڪنهن سُگھڙ ۽ سپورنج جي سطح تي آڻي سندس شاعريءَ جي تخليقي معيار، ترقي پسندي ۽ جدت کي نظر انداز ڪري نه ٿو سگھجي. موضوعي حوالي سان استاد جي شاعري جماليات توڙي رومانوي، قومي، سماجي ۽ انقلابي فڪر ۽ طبقاتي شعور سان ڀرپور نظر اچي ٿي”.
هي مقالو استاد بخاريءَ جي شاعريءَ جي فني، فڪري ۽ احساساتي رُخن تي نه رڳو بهترين روشني وجهي ٿو، پر سندس شاعريءَ جي موضوعاتي مانڊاڻ، خاص طرح سان رومان، انقلاب، مزاحمت، امن، انسانيت، آزادي، ڌرتي، قوم، فطرت ۽ زندگيءَ سان لاڳاپيل ٻين اهڙين ڪيترين ئي سچائين ۽ سندرتائن جي علمي ۽ تجزياتي ڇنڊڇاڻ ۽ تنقيد ڪري ٿو.
تنوير عباسي جو تحقيق ۽ تنقيد جي کيتر ۾ ڳاڻ ڳڻيو ڪم آهي. هُنَ ڪلاسيڪل ۽ جديد دؤر جي ڪجهه شاعرن جو، پنهنجن مهاڳن، مضمونن ۽ مقالن ۾، جنهن عالماڻي ۽ تخليقي انداز سان اڀياس ۽ تجزيو ڪيو آهي، اهو تمام گھڻو اهم ۽ مُلهائتو آهي. خاص ڪري هن جنهن سائنسي انداز سان شاهه لطيف جي شاعريءَ جو ڇيد ڪري، ان جي جمالياتي جهان جي منظرن ۽ مظهرن جي تشريح ڪئي آهي، اها انتهائي موهيندڙ ۽ متاثر ڪندڙ آهي. تنوير عباسي جهڙو سڀاءُ ۾ سُلڇڻو ۽ حليم هو، اهڙي ئي سندس شاعري نرمل ۽ نفيس آهي. هن جي شاعريءَ ۾ وڏن فڪرن ۽ فلسفن بجاءِ زندگيءَ جي سادي ۽ سُندر عڪاسي ملي ٿي. هن جو شعر پڙهي ائين محسوس ٿيندو آهي ڄڻ ماڻهو پرهه ڦٽيءَ جو ڪنهن ڦلواڙيءَ جو سير ڪري آيو هجي. تنوير جي شاعريءَ ۾ گلن، پوپٽن، سڳنڌن ۽ زندگيءَ جي وشال سندرتائن جي هڪ انوکي دنيا آباد آهي.
ڊاڪٽر احسان جو هي مقالو، ڊاڪٽر تنوير جي شاعريءَ جي، نه صرف انهن جمالياتي حُسناڪين جي شاعراڻي اک سان هڪ جهلڪ پَسائي ٿو، پر سندس شاعريءَ کي ٽن مکيه دؤرن ـــ روايتي دور، ترقي پسند دور ۽ جديد دور ۾ تقسيم ڪري، انهن جي مناسب تجزياتي اوک ڊوک پڻ ڪري ٿو. دانش هن مقالي ۾ تنوير جي شاعريءَ جي اوسر، فڪري لاڙن، فني پهلوئن ۽ تخليقي تغير جي نُدرتن تي دلجمعي سان لکيو آهي. هن مقالي کي’تنوير شناسي’ جي سلسلي ۾ هڪ اهم قدم چئي سگهجي ٿو.
انور پيرزادي جو شمار چند انهن قلمڪارن ۽ اديبن ۾ ٿئي ٿو، جن سڄي زندگي ‘ڌرتي ۽ ڌرتي واسين’ سان، نه فقط پنهنجي ساهه ۽ سُرت جو سَڳو سلهاڙي رکيو، پر آخري پَساهن تائين انهن جي ڏکن ۽ سُکن کي پنهنجن تحريرن ۽ تخليقن ۾ اوتيو ۽ اظهاريو آهي. انور جي پورهئي ۽ پيار جو محور ‘صحافت، سياحت، ادب، تاريخ ۽ تحقيق’ هو، پر سندس سوچ ۽ فڪر جو خاص مرڪز ‘ڀٽائي ۽ مُهين جو دڙو’ هئا. هُن جو جُسو ۽ جان مُهين جي دڙي جي مٽيءَ مان ڳوهيل هو ۽ سندس روح لطيف جي ‘کاهوڙڪي کير’ سان رنڱيل ۽ رتل هو، اهو ئي سبب آهي جو هن جي تخليقن مان مُهين جي مٽيءَ جي سُڳنڌ ۽ ڀٽائي جي ‘سيلاني ساڃاهه’ جو واس اچي ٿو.
انور جا مڙئي حوالا پنهنجي طور تي معتبر ۽ منفرد آهن، پر سندس شاعراڻو حوالو پڻ سگهارو آهي. توڙي جو سندس شاعريءَ جو هڪڙو مجموعو ‘اي چنڊ ڀٽائيءَ کي چئجان’ ئي آهي، پر اهو ‘رومان ۽ انقلاب’ جو حسين امتزاج پيش ڪري ٿو. هن جي شاعري ۾ مزاحمت جو عنصر وڌيڪ ملي ٿو، ان جو وڏوسبب سندس دؤر ۽ ان جون معروضي حالتون آهن، پر اهو ڪرخت ۽ اُڇاترو نه آهي، ان ۾ فڪري گهرائي ۽ فني نفاست موجود آهي، جنهن ڪري اهو اُڪتاهٽ بدران اُتساهه ۽ آجپي جو احساس آڇي ٿو. ڊاڪٽر احسان پنهنجي هن مضمون ۾ سندس شاعريءَ جو تجزيو ڪندي لکي ٿو،”انور پيرزادي جي گھڻي شاعري ان آمراڻي دور جو نوحو آهي، جنهن ۾ آڪسيجن گھٽجي ويندي آهي ۽ ماڻهو ساهه نه کڻي سگھندا آهن. اظهار تي پابنديون هونديون آهن. سچ جو نعرو بلند ڪندڙن جي زندان جون ديوارون آجيان ڪنديون آهن. ان ڪري هن جي شاعريءَ ۾ علامتن جا ميڙا آهن. انور جي اهڙن علامتي نظمن مان زندگي ۽ ان جي تلخين جا مختلف روپ پَسي سگهجن ٿا.”
انور پيرزادي جي شاعريءَ جي ترقي پسند، مزاحمتي ۽ انسان دوست پهلوئن تي، توڙي جو دانش هن مضمون ۾ هڪ طائرانه نظر وڌي آهي، جيڪا سندس شاعريءَ جي ڪجهه رخن کي نمايان ضرور ڪري ٿي. انور جي شاعري ‘محبت، مزاحمت ۽ جماليات’ جو هڪ گوناگون جهان آهي، جيڪا گهڻ رخي اڀياس ۽ تجزيي جي تقاضا ڪري ٿي.
ادل سومرو هڪ شخص کان شاعر تائين انتهائي موهيندڙ ۽ متاثر ڪندڙ ماڻهو آهي. هن جي طبيعت ۾ عجيب ماٺار، نماڻائي، بُردباري ۽ نرملتا آهي. هن توڙي جو نثر، خاص ڪري تحقيق جي شعبي ۾ ذڪر جوڳو ڪم ڪيو آهي، پر سنڌي ادب ۾ سندس حوالو هڪ شاعر طور وڌيڪ نمايان آهي. هُن وڏن لاءِ شاعري ڪرڻ سان گڏ ٻارن لاءِ شاعري پڻ ڪئي آهي، جيڪا سندس شخصيت وانگر خوبصورت ۽ تخليقي رنگن ۽ احساساتي روح سان مالا مال آهي.
ادل جي شاعريءَ جي اهم خوبي اها آهي ته، ان ۾ ڪلاسيڪي روايتن جي پاسداري به ملي ٿي ته، اها پنهنجي عصري حالتن جي عڪاس به آهي. سندس شاعريءَ ۾ تخيل جي تازگي، تصور جي سگهه ۽ تفڪر جي گهرائي کان علاوه علامتن ۽ عڪس نگاري جو فن پڻ پنهنجن سمورين نُدرتن سان موجود ملي ٿو. هن وٽ اظهار جو انداز ۽ اسلوب نه فقط پنهنجو ۽ انفرادي آهي، پر سندس ٻولي، ترڪيبون ۽ تشبيهون پڻ تخليقي ۽ نيون آهن.
ڊاڪٽر احسان پنهنجي هن مضمون ۾ ادل جي نرمل شخصيت ۽ گهڻ پهلوئي شاعريءَ بابت نه صرف پنهنجن جذبن ۽ خيالن جو اظهار ڪيو آهي، پر سندس شاعريءَ جي ٽن اهم پهلوئن، رومانوي، سماجي ۽ عڪسي حُسناڪين ۽ حقيقتن جي حوالي سان پڻ پنهنجا علمي ويچار ونڊيا آهن. هو لکي ٿو، “ادل جي شاعري ۾ پيار جي اُجري دنيا ملي ٿي، جنهن ۾ اڻ ڇهين احساسن جي سڳنڌ محسوس ڪري سگهجي ٿي. سندس شاعريءَ ۾ سماج جي ڏتڙيل ۽ پيڙيل طبقي جي اهنجن ۽ عذابن کي آساني سان پَسي سگهجي ٿو”. ائين هن جي عڪسي شاعريءَ ۾ پڻ فطرت ۽ زندگيءَ جا سمورا رنگ پنهنجي پوري جاذبيت سان نظر اچن ٿا. هي ليک ادل جي شاعريءَ جي فڪري ۽ مختلف موضوعي پهلوئن تي جوڳي روشني وجهڻ سان گڏ سندس شاعريءَ ۾ موجود احساساتي رنگن ۽ تخليقي رعنائين کي عيان ڪري ٿو.
اياز گل جديد شاعريءَ جي چمن جو اهڙو گل آهي، جنهن جي شاعريءَ جي نه رڳو رنگت ۽ رونق نرالي آهي، پر ان جي سُڳنڌ ۽ سرهاڻ پڻ پنهنجي آهي. هُن وٽ احساسن جي امرت کي لفظن جي ساغر ۾ اوتڻ جو سليقو به آهي، ته بي جان لفظن ۾ جذبن جو ساهه وجهڻ جي سگهه ۽ سُرت به آهي. اياز پنهنجي سڀاءُ ۽ تخليقي صلاحيتن ۾ سچ ته هڪ مڪمل ۽ سگهارو شاعر آهي.
اياز گل گهڻو ڪري سنڌي شاعريءَ ۾ مروج مڙني صنفن، بيت، وائي، گيت، نظم، آزاد نظم، نثري نظم، هائيڪو وغيره تي طبع آزمائي ڪئي آهي، پر غزل هن جي خاص شناخت آهي. سنڌي غزل کي ‘گيڙو ويس’ اوڍائڻ ۽ پنهنجي مٽيءَ جي مهڪ سان معطر ڪرڻ جو ‘ڪريڊٽ’ ته شيخ اياز ڏانهن وڃي ٿو، پر ان روايت کي قائم رکي، ان ۾ پنهنجي تهذيب ۽ تمدن، ڪلچر ۽ عصري حالتن جي سچائين کي سمائي وڌيڪ نُدرت ۽ جاذبيت پيدا ڪرڻ ۾، جن سرجڻهارن جو ڪردار آهي، انهن ۾ اياز گل جو نالو سرفهرست آهي.
گل جي غزل ۾ رومانوي رنگَ نمايان ۽ ٻين موضوعن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ حاوي آهن ۽ اهي سندس شاعريءَ ۾ پنهنجي پوري روح ۽ تخليقي رنگيني سان نظر اچن ٿا. هن جا رومانوي احساس اُٻهري جذبات ۽ سکڻي تخيل تي محيط نه آهن، پر انهن ۾ زندگيءَ جي حسيت ۽ محبتن جي اَڇوتي احساسن جي حُسناڪي آهي. سندس رومانوي شاعري ۾ پيار جي هڪ مڪمل ۽ اُجري دنيا پَسي سگهجي ٿي، جنهن ۾ خوابن ۽ خيالن، صداقتن ۽ سُندرتائن جو هڪ نئون ۽ نرمل جهان موجود آهي.
ڊاڪٽر احسان هن مضمون ۾ اياز گل جي شاعريءَ جي انهيءَ نئين ۽ نرمل جهان ۾ جهاتي پائي، ان ۾ موجود تخليقي نُدرتن ۽ جمالياتي حُسناڪين کي پائڻ ۽ اهي ٻين کي پَسائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. خاص ڪري اياز جي غزل جي گهڻ پهلوئي فني ۽ فڪري رُخن تي روشني وجهي، احسان سندس شاعريءَ جو سهڻو تجزيو ڪيو آهي. مجموعي طرح مضمون ڳردار آهي ۽ اياز جي شاعريءَ جي ڪجهه تخليقي تهن کي کولي، انهن جي تشريح ڪري ٿو، پر گل جي شاعريءَ جي گوناگون فني ۽ فڪري پهلوئن تي جامع انداز سان تنقيد ۽ تجزيي جي ضرورت محسوس ٿئي ٿي.
سعيد ميمڻ جو نالو انهن چند شاعرن ۾ شامل آهي، جن جديد سنڌي شاعريءَ کي پنهنجن تخليقي تجربن، فني جدت ۽ فڪري سگهه سان نئين تازگي ۽ توانائي عطا ڪئي آهي. هن جي شاعري اهڙي آبشار ڌارا وانگر آهي، جنهن مان نه رڳو ڪيترن پياسن پنهنجي اُڃ اُجھائي آهي، پر ان انيڪ راهه ڀٽڪي ويل مسافرن کي پنهنجي گس ۽ پيچري تي آڻي، انهن کي منزل ڏانهن وڌڻ جو اُتساهه ۽ حوصلو پڻ بخشيو آهي.
شاعريءَ ۾ سعيد جو نه صرف رَند ۽ پنڌ پنهنجو آهي، پر هُن ان ۾ نوان فڪري ۽ فني دڳ دريافت ڪري، ان کي نئين اسلوب، انداز ۽ احساس سان پيش ڪيو آهي، جيڪو هر لحاظ کان موهيندڙ ۽ تخليقي محسوس ٿئي ٿو. هن جي شاعريءَ جو تجزيو ڪجي ٿو، ته اها مکيه چئن ڌارائن تي مشتمل نظر اچي ٿي. هڪ هن جي فطرت پسندي آهي، ٻي رومانيت، ٽين سماجي ۽ عصري حالتن جي عڪاسي ۽ چوٿين داخليت، جيڪا گھڻو ڪري تصوف جي گيڙو رتن رنگن ۾ رَتل ملي ٿي.
احسان جو هي مضمون دراصل، سعيد ميمڻ جي طويل غزل، جيڪو سندس شعري مجموعي ‘ازل جو آڏاڻو’ ۾ موجود آهي، ان تي هڪ فني ۽ فڪري اڀياس آهي، جنهن ۾ هو پنهنجي مثبت تنقيدي راءِ جو اظهار هن ريت ڪري ٿو، “سعيد جو هي غزل پنهنجي طوالت جي باوجود پنهنجي فني، لسانياتي، فڪري ۽ اسلوبي خوبين سبب پڙهندڙ جي حواسن تي بار نه ٿو وجھي. هن غزل ۾ نه رڳو خيالن جو هجوم آهي، پر اظهار جي بيساختگي به ان کي حسن بخشيو آهي... هن غزل ۾ شعري مبالغي، ابهام، استعاري ۽ تشبيهه جو حسن ۽ اسلوب جي رنگيني عيان آهي. فني لحاظ کان هي غزل ٻه رخو محسوس ٿئي ٿو. ڪٿي هن ۾ هڪ ئي موضوع جي وهڪري سبب مسلسل غزل وارو انداز آهي، ته ڪٿي ٽڙيل پکڙيل خيالن جي رنگيني هن کي غير مسلسل بڻائي ٿي... هن ڊگھي غزل ۾ ‘حدي خوانو‘، ‘دار و رسن’ ۽ ‘ڪميت’ جهڙا ڀاري لفظ، غزل جي فطري حُسن ۽ رواني کي متاثر ڪن ٿا.”
مجموعي طرح ڊاڪٽر احسان جو هي مضمون سعيد جي شاعريءَ ۾ موجود ڪيفيتن جي مانڊاڻ ۽ سندس مختلف فڪري خيالن جي سٺي اوک ڊوک ڪرڻ سان گڏ هن جي شاعريءَ جي ڪيترن ئي اڻ ڇهيل پهلوئن جي پنهنجي انداز سان وضاحت ۽ تشريح ڪري ٿو.
روبينه ابڙو جديد سنڌي شاعريءَ جو هڪ نرمل ۽ معتبر نالو آهي. هن پنهنجي ڏات ۽ ڏانءَ سان سنڌي شاعريءَ کي نيون ندرتون ۽ لطافتون عطا ڪيون آهن. هن جي شاعريءَ ۾ خيال ۽ جدت جو هڪ نئون ۽ نڪور جهان ملي ٿو. هن جي شاعريءَ کي پڙهي، ماڻهو فڪري ۽ احساساتي طرح نه رڳو پنهنجو پاڻ کي تازو توانو ۽ پُرمسرت محسوس ڪري ٿو، پر سندس شاعري انسان جي اندر ۾ انيڪ ڪيفيتن ۽ داخلي دردن جي درياهه کي پڻ اُٿلائي وجهي ٿي. روبينه جي شاعريءَ ۾ رومانس جا حسين رنگ به نظر اچن ٿا، ته داخلي سورن ۽ سماجي دکن دردن جو احساس به ملي ٿو.
هن جي شاعريءَ جو موضوعاتي ڪئنواس وسيع آهي، جنهن ۾ فطرت جي گوناگون مظهرن کان وٺي زندگيءَ جي ظاهري ۽ ٻين انيڪ باطني لقائن تائين جي منظرڪشي، اهڙي اثرائتي انداز ۾ ڪئي وئي آهي، جنهن کي پَسي، لفظن ۾ مصوري جو احساس ٿيڻ لڳي ٿو. هن جي شاعريءَ ۾ هڪ انوکي بي چيني ۽ تشنگيءَ جو احساس پڻ ملي ٿو. سندس شاعريءَ ۾ ترنم ۽ فڪر پنهنجي پوري توازن سان موجود آهي.
ڊاڪٽر دانش هن مقالي ۾ روبينه جي شاعريءَ جو مختلف فني، فڪري ۽ احساساتي زاوين کان اڀياس ڪري، نه صرف سندس شاعريءَ جي ڪيترين ئي خوبين جو کُليءَ دل سان اعتراف ڪيو آهي، پر سندس شاعريءَ ۾ موجود ڪجهه اوڻائين جي نشاندهي پڻ هن ريت ڪئي آهي: “روبينه جي شاعري ۾ جتي گھرو تخيل ۽ تفڪر، ڳوڙهو فهم ۽ ادراڪ، انوکي ڏات ۽ شعور موجود آهي، اتي کوڙ ڪچايون ۽ ڪمزوريون به آهن، ڪافي هلڪا ۽ معمولي خيال ۽ فني جھول پڻ به نظر اچن ٿا. سندس شاعريءَ ۾ ڪٿي لفظن جو اجايو اڊمبر ۽ شور آهي، ته ڪٿي لفظي ابهام ۽ بي معنويت جو گمان ٿئي ٿو. ائين ئي ڪٿي وري شعري طوالت جي شوق ۾ قافيه پيمائي جي ٽُنب ٽوپ، ته ڪٿي خيالن جو اجوڳو استعمال ۽ ورجاءُ سندس شاعريءَ جي حسن کي متاثر ڪري ٿو”. ڊاڪٽر احسان پنهنجي هن مقالي ۾ روبينه جي شاعريءَ جي مختلف فني توڙي فڪري پهلوئن جي ڀرپور ڇنڊڇاڻ ڪئي آهي، پر اوڻائين جي ثبوت لاءِ سندس شاعريءَ مان ڪجهه مثال شامل هجن ها ته، مضمون اڃان وڌيڪ جامع ۽ جاندار محسوس ٿئي ها.
اياز جاني انهن ٿورن شاعرن مان هڪ اهم ۽ نمايان شاعر آهي، جنهن پنهنجي تخليقي پورهئي، فني ۽ فڪري ڏات ۽ ڏانءَ سان، جديد سنڌي شاعريءَ ۾ پنهنجي هڪ الڳ جاءِ جوڙي آهي. جاني بنيادي طور تي هڪ تخليقي، قومي شعور رکندڙ ۽ ڌرتيءَ سان واڳيل شاعر آهي. هو خلائن ۾ خيالي پُلاءَ پَچائيندڙ نه، پر پنهنجي مٽي ۽ ماڻهن جي درد جي دانهن جو وارث ۽ پنهنجي مجموعي عهد جي سورن ۽ پورن جو سرجڻهار آهي.
هن جي شاعري کي پڙهي اهو احساس شدت سان ٿئي ٿو ته شاعر واقعي خيالن جا کيڙائو ٿيندا آهن، جيڪي پنهنجي ديس ۽ ديس واسين جي دردن کي پنهنجن تخليقن ۾ پوئي اهڙي اثرائتي انداز سان پيش ڪندا آهن، جو انهن جو اظهار بي زبان ماڻهن جي زبان بڻجي پوندو آهي. هن جي شاعري ٻنهي عصري صداقتن ۽ شاعراڻي نزاڪتن سان معمور آهي، انهيءَ ڪري اها فڪري طرح موهي ۽ متاثر به ڪري ٿي، ته فني ۽ جمالياتي لحاظ سان جاذب ۽ اثرائتي به لڳي ٿي.
اياز جاني غزل ۽ وائيءَ جو منفرد شاعر آهي. جاني جي غزلن ۾، روايتي غزل جي موضوعن، ترڪيبن ۽ تشبيهن جي برعڪس نئين حسيت، فڪري جدت ۽ تخليقي حسناڪي ملي ٿي. هن جون وائيون پڻ پنهنجي اظهار، احساس ۽ فني تاڃي پيٽي جي لحاظ کان موهيندڙ ۽ منفرد آهن. ڊاڪٽر احسان هن مقالي ۾، جانيءَ جي شاعريءَ جون نه رڳو انيڪ خوبيون ۽ خوبصورتيون پَسايون آهن، پر پنهنجي علمي پرک ۽ تنقيدي تجزيي سان هن جي شاعريءَ جي فني ۽ فڪري ڪمين ۽ ڪوتاهين جي نشاندهي پڻ ڪئي آهي.
هو پنهنجي مقالي ۾ لکي ٿو، “ وائي ۾ جاني جدا جدا تجربا ڪيا آهن. هن ڏيڍوڻي، ٻڻي ۽ ٽيڻي وائي لکي آهي. جيتوڻيڪ هن جون ڪجھ وايون اڻ پورين ماترائن سبب ڪنهن مئه خوار جيان ٿيڙ به کائن ٿيون، ته ڪڏهن وري بي معنويت جو شڪار به ٿين ٿيون، ڪٿي انهن جون وراڻيون بندن سان تز نه هجڻ ڪري اوپريون ۽ اجوڳيون به ڀاسن ٿيون... ساڳي ريت سندس ڪجھ غزلن ۾ وزن ٿيڙ کائي ٿو ۽ هن کوڙ اکرن کي زوري حذف ڪري وزن جو پورائو ڪرڻ جي ڪوشش به ڪئي آهي. ائين ئي سندس ڪجهه غزلن جي شعرن ۾ ابلاغ جا مسئلا پڻ موجود آهن، پر مجموعي طور سندس شاعري فڪر، فن ۽ تصور ۾ نهايت جامع ۽ پختي آهي”. ڊاڪٽر دانش مجموعي طرح هن مقالي ۾ اياز جانيءَ جي شاعريءَ جي فني ۽ فڪري پاسن تي عالماڻي ۽ مدلل انداز سان ڳالهايو ۽ انهن جي تنقيدي ڇنڊڇاڻ ڪئي آهي.
جواد جعفري بنيادي طور غزل جو شاعر آهي. هن ٻين صنفن ۾ پڻ طبع آزمائي ڪئي آهي، پر هو پنهنجي اظهار کي غزل ۾ ڀرپور نمونيءَ سان اظهارڻ ۽ اورڻ جي پوري سگهه ۽ سُرت رکي ٿو. هن وقت تائين جواد جو شعري مجموعو ته هڪ ئي ڇپيو آهي، پر سنڌ جي اڪثر معروف فنڪارن سندس شاعري جهجهي انداز ۾ ڳائي آهي، انهيءَ ڪري هو پنهنجن همعصر شاعرن ۾ وڌيڪ خوشنصيب ان ڪري به آهي، جو سندس شاعري گهڻن ماڻهن تائين پهتي آهي ۽ انهن کيس پسند پڻ ڪيو آهي. ڊاڪٽر احسان هن مضمون ۾، جواد جي شاعريءَ جي مختلف پهلوئن، خاص ڪري سندس غزلن ۾، خيال جي ندرتن، ترنم جي تازگي، تشبيهن، ترڪيبن ۽ مجموعي فني ۽ جمالياتي سونهن جي حوالي سان سٺو بحث ڪيو آهي.
هو سندس ڪلام ۾ موجود ترنم کي سندس شاعريءَ جي وڏي خوبي ڪوٺيندي لکي ٿو: “هن جي ڪلام ۾ غنا ۽ ترنم جي خوبي اتم درجي تي موجود آهي. اهو ئي سبب آهي جو سندس اڪثر غزل سنڌ جي ڳائڻن ۽ ڳائڻين ڳائي مڃتا ماڻي آهي. هن جي شاعريءَ ۾ موجود اها فطري موسيقي ۽ ترنم کيس هم عصر شاعرن ۾ نمايان ڪري بيهاري ٿو”. هن مضمون ۾ ڊاڪٽر احسان، جواد جي شاعريءَ جي تبصراتي ۽ روايتي انداز سان تشريح نه ڪئي آهي، پر تنقيدي ۽ تجزياتي انداز ۾ هن جي ڪوتائن جي ڪٿ ڪري، سندس شاعريءَ ۾ موجود خوبين ۽ خامين کي نروار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.
شبير هاليپوٽي جو نالو جديد سنڌي شاعرن جي طويل فهرست مان چند انهن آڱرين تي ڳڻڻ جيترن شاعرن ۾ شمار ڪري سگهجي ٿو، جن جي شاعري نه رڳو روحن کي نرمائڻ ۽ گرمائڻ جي سگهه رکي ٿي، پر اها آڪسيجن وانگر ماڻهن جي مُنجهيل ساهن ۾ توانائي ۽ تازگي ڀري، انهن کي احساساتي آٿت عطا ڪرڻ جو ساهس پڻ رکندي آهي. شبير هندي شاعر سورداس وانگر نيڻن جي نور کان محروم هو، پر سچ ته هن جي دل جي ديد ايتري منور هئي، جو هن نه رڳو ان سان هن دنيا جي قابلِ ديد شين جي حقيقتن ۽ حُسناڪين کي محسوس ڪيو ۽ ماڻيو، پر زمان ۽ مڪان کان مٿي انيڪ اهڙين سندرتائن کي پڻ پَسيو، جنهن کي اڄ تائين اکين جي نور وارا ڏسي ۽ پائي ڪين سگهيا آهن.
شبير هاليپوٽي شاعريءَ جي مڙني مروج ۽ اهم صنفن تي طبع آزمائي ڪئي آهي، پر گيت نه صرف هن جي من جا ميت آهن، پر هن جو شاعراڻو مزاج پڻ گهڻو ڪري ‘گيتاڻو’ آهي. گيت جيئن ته جيءَ جي جولانن، جذبن جي بيساخته اُڇل ۽ پوري وجودي ڪيفيتن جا سچا پچا عڪاس هوندا آهن، انهيءَ ڪري اڪيلائين ۽ تنهائين جا راهي انهن کي پنهنجو رفيق ۽ راحت جو ذريعو سمجنهدا آهن. شبير به ائين سمجهي ۽ گيتن ۾ پنهنجن لڙڪن ۽ مرڪن کي پوئي ۽ پِروئي ٿو.
شبير جي شاعريءَ ۾ تصور ۽ تخيل جي دنيا تمام گهڻي گهري، حسين ۽ رنگين آهي. هن جي شاعريءَ ۾ منظرن ۽ محسوسات جو ته پنهنجو هڪ الڳ ۽ نرالو جهان آهي، پر سندس تخليقن ۾ جيڪا حسي رنگن جي حسين ڪائنات موجود آهي، اها پَسڻ، محسوس ڪرڻ ۽ پُرجهڻ جهڙي آهي. ڊاڪٽر احسان هن اڀياس ۾ پڻ انهن حسي رنگن کي بحث هيٺ آڻي، شبير جي شاعريءَ جي وضاحت ۽ تشريح ڪئي آهي. احسان، شبير جي شاعري ۾ موجود ڇهن عڪسن، نظري عڪس (Visual Image)، ٻڌڻ جو عڪس (Auditory Image)، سنگھڻ جو عڪس (Olfactory Image)، چکڻ جو عڪس (Taste Image)، ڇهڻ جو عڪس (Tactile Image) ۽ ٿڌي گرم جو تاثر ڏيندڙ عڪس (Thermal Image) کي سامهون رکي، جنهن عڪسي ۽ احساساتي انداز سان سندس شاعري جو مطالعو ۽ تجزيو ڪيو آهي، اهو بلاشبه تخليقي ۽ نئين نوع جو آهي. هڪ شاعر پنهنجن حواسن سان تخليقي رنگ ڪيئن رچي ۽ انهن جي سندرتا ٻين تائين ڪيئن اثرائتي انداز سان پهچائي سگهي ٿو، انهيءَ سچائي کي سمجهڻ لاءِ ڊاڪٽر دانش جو شبير هاليپوٽيءَ جي شاعريءَ جي مختلف داخلي توڙي خارجي رنگن جي عڪسي اڀياس تي محيط هي مضمون ضرور پڙهڻ گهرجي.
شهمير سومرو جو نالو ويجهي ماضيءَ ۾ نئين ٽهيءَ جي اُڀري آيل ڪجهه اهڙن شاعرن ۾ شامل ڪري سگهجي ٿو، جن پنهنجي صلاحيت ۽ سُرت سان ادبي کيتر ۾ پنهنجو هڪ حوالو ۽ سڃاڻپ حاصل ڪرڻ ۾ چڱي سڦلتا ماڻي آهي. شهمير غزل جو سٺو شاعر آهي. خاص ڪري غزل ۾ هن ڊگھن ۽ منفرد رديفن کي استعمال ڪري، پنهنجي اندر جي مختلف ڪيفيتن کي اورڻ ۽ اظهارڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جنهن ۾ هو ڪافي سوڀارو رهيو آهي.
هُن جي غزلن ۾ گهڻو ڪري رومانيت جو رنگ حاوي آهي، پر ان سان گڏ سماجي مسئلن جي اپٽار پڻ سندس تخليقن ۾ موجود ملي ٿي. ٻولي جي سلاست، لفظن جي چونڊ، تز تشبيهن، ترڪيبن، مناسب قافين ۽ متوازن رديفن جو استعمال سندس غزلن ۾ انوکي نُدرت ۽ نزاڪت کي جنم ڏئي ٿو.
ڊاڪٽر احسان جو هي مضمون دراصل شهمير جي شعري مجموعي، ‘اکڙين جي ڀاڪر ۾’ تي لکيل تنقيدي اڀياس آهي، جيڪو هن سندس ڪتاب جي مهورت جي موقعي تي پڙهيو. هن مضمون ۾ ڊاڪٽر دانش، شهمير جي غزلن جي معنوي ۽ فني خوبين کي نروار ڪرڻ ۽ انهن جي اندر موجود ڪيترن ئي ڳوڙهن احساسن، ڪلچرل مفهومن، فڪري احساس ڌارائن ۽ علامتن کي کولي بيان ڪيو آهي. ان سان گڏوگڏ سندس غزلن ۾ موجود ڪجهه فني ۽ فڪري ڪچائين کي پڻ عيان ڪيو آهي. هو پنهنجي مضمون ۾ لکي ٿو،”شهمير ڪجهه غزلن ۾ ڪمزور قافيا استعمال ڪيا آهن ته ڪٿي خيال کي پورو ڪرڻ لاءِ وزن جي اڻ پورائي جو بنهه خيال نه رکيو آهي. ڪٿي انوکن استعارن جي استعمال جي چڪر ۾ سندس شعر بي معنويت جو شڪار ٿيو آهي، ته ڪٿي وري مختلف شاعرن جي شعرن جي اثرن سندس غزلَ جي تخليقي سگھ ۽ اصليت ڦُري آهي.”
توڙي جو هن تحرير ۾ احسان جو لهجو ٿورو تُرش آهي، پر هن پنهنجي دليل ۽ منطق سان ڪيترن ئي ڳالهين جي اهڙي سليقي ۽ سيبتائيءَ سان نشاندهي ۽ وضاحت ڪئي آهي، جو تلخي، دليل جي اثر ۾ دم وڃائي، وڻندڙ تاثير جي احساس ۾ تبديل ٿي وڃي ٿي.
ڪتاب ۾ آخري مضمون گوهر شيخ جي شاعريءَ تي آهي، جيڪو اصل ۾ سندس شعري مجموعي،’پڃرا تنهنجي پنبڻين جا’ تي لکيل آهي. گوهر شيخ جو شمار اهڙن شاعرن ۾ ڪري سگھجي ٿو، جن وٽ اسلوب ۽ اظهار جو انداز پنهنجو ۽ انفرادي آهي. هن جي شاعريءَ جي مجموعي اڀياس کان پوءِ سُڌِ پوي ٿي ته هو فڪر توڙي تخيل ۾ غير روايتي رندن ۽ پنڌن جو راهي آهي. هن جي شاعريءَ ۾ گھري علامتي مانڊاڻ کان علاوه تجريدي خيالن ۽ شعوري وهڪري ۾ سرجيل احساسن جي اپٽار ملي ٿي، جيڪي عام فهم هجڻ بدران گھڻي حد تائين ڳوڙها آهن. علامت ۽ فڪري ڳوڙهائي شاعريءَ جي سونهن هوندي آهي، پر شرط اهو آهي ته ان ۾ ابلاغ، احساس ۽ تاثر جي خوبي موجود هجي. گوهر جي شاعريءَ ۾ ابلاغ گھٽ ۽ ابهام جھجھو ملي ٿو.
هن مضمون ۾ ڊاڪٽر احسان، گوهر جي شاعريءَ جي ٽن صنفن، ‘وائي، غزل ۽ نظم’ جو تنقيدي ڇيد ڪري، انهن مان هر هڪ تي پنهنجي راءِ ڏني آهي. هن جي نظر ۾،”گوهر شيخ هڪ مشڪل پسند شاعر آهي. سڌو سنئون اظهار کيس پسند ناهي، ان ڪري هو پنهنجي فڪر ۽ تخيل کي انوکين علامتن، ترڪيبن ۽ استعارن، تشبيهن، اشارن ۽ ڪناين وسيلي ظاهر ڪري ٿو. هڪ عام پڙهندڙ لاءِ هن جا غزل دماغ جون Nerves پڪڙيندڙ آهن”.
هن اڀياس ۾ ڊاڪٽر دانش، گوهر جي شاعريءَ تي مجموعي راءِ اها ڏئي ٿو ته ان ۾ غير ضروري ابهام ۽ لفظي مغالطا آهن، جنهن ڪري صحيح نموني سان ابلاغ نه ٿو ٿئي. هو گوهر جي غزلن ۽ واين مان ڪيترا ئي مثال پيش ڪري، ثابت ڪري ٿو ته هن جي شاعريءَ ۾ خيال ۽ فڪر جا مونجهارا آهن، جيڪي ڪوشش باوجود سمجهه جي دائري ۾ نه ٿا اچن. احسان، گوهر کي نظم جو ڪامياب ۽ سگهارو شاعر ڪوٺيندي، هن جا ڪجهه نظم نموني طور پيش ڪري ٿو.
حقيقت ۾ شاعري لفظن جو منظوم ميڙ نه آهي، پر جذبن ۽ خيالن جي اهڙي بي ساخته اُٿل آهي، جنهن ۾ سرمستي ۽ سُرت به هوندي آهي، ته نفاست، نرملتا ۽ نغمگي به، جيڪا جڏهن سماعتن کي ڇُهندي آهي، ته ماڻهوءَ جي سموري وجود ۾ راحتن ۽ رقص جي مجذوبي جاڳي پوندي آهي.
ڊاڪٽر احسان جا هي مضمون ۽ مقالا مختلف وقتن ۽ موقعن تي لکيل آهن، جن مان ڪجهه ڪتابن جي مهورتي تقريبن جي موقعن تي پڙهيل آهن، ڪجهه شاعرن سان رچايل رهاڻين جي پروگرامن ۾ پيش ڪيل آهن، ته ڪجهه وري اهڙا اڀياس آهن، جيڪي جديد سنڌي شاعريءَ جي تجزيي ۽ تنقيد جي سلسلي ۾ لکيل آهن، پر گهڻو تڻو مواد اهڙو آهي، جيڪو مختلف ادبي ميڙاڪن ۽ محفلن ۾، جديد سنڌي شاعريءَ بابت پنهنجي نقطه نظر کي پيش ڪرڻ خاطر سِرجيل ۽ پيش ڪيل آهي، انهيءَ ڪري هر تحرير جو معيار ۽ مقصد نه رڳو پنهنجو ۽ انفرادي آهي، پر انهن جو تاثر ۽ نتيجو الڳ ۽ مختلف آهي. ڪجهه لکڻيون فڪري ۽ تجزياتي طور پختيون، بيلنسڊ ۽ مجموعي تاثر ۾ نئين تازگي رکندڙ ۽ تنقيد جي جديد تخليقي معيارن جو پورائو ڪندڙ آهن، ته ڪجهه وري شاعريءَ بابت مروج ماڻن ۽ ماپن جو احاطو ڪندڙ، پر حقيقت اها آهي، ته اهي سمورا مضمون/ مقالا شاعريءَ جي مختلف پهلوئن تي روشني ضرور وجهن ٿا ۽ ان جي جزيات ۾ تشريح، توضيح ۽ تنقيد پڻ ڪن ٿا. هي تحريرون هڪ طرف احسان جي شعوري ۽ فڪري اوسر کي عيان ڪن ٿيون، ته ٻي طرف انهن مان جديد سنڌي شاعريءَ جي سفر ۽ تخليقي جوت ۽ فني جهان جي سُڌ پوي ٿي.
فيض احمد فيض اعلى شاعريءَ جي خوبين ۽ خوبصورتين تي ڳالهائيندي پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکيو آهي ته،”سهڻو شعر اهو آهي، جيڪو نه فقط فن جي معيار تي، پر زندگيءَ جي معيار تي به پورو لهي سگهي” (فيض: 2012: 31)
ساڳي ڳالهه آءٌ ڊاڪٽر احسان دانش جي هن مقالن/ مضمونن جي حوالي سان محسوس ڪئي آهي، ته اهي نه صرف تنقيد جي جديد قدرن جي پاسداري ڪن ٿا، پر زندگيءَ جي صداقتن سان پڻ سلهاڙيل لڳن ٿا. مارگريٽ فلر (Margret fuller)چواڻي:
“Criticism is not only praising and appreciating but also saying no. things must be examine, comparing, shifted and winnowed as they are” (H.M.C: p. 241).
(تنقيد صرف واکاڻ ۽ ثناخواني جو نالو ناهي، پر اها شين جي پرک ۽ تجزيو ڪري، انهن کي اصل جوهر ۾ ڏسڻ، ڄاڻڻ ۽ ڇنڊڇاڻ ڪرڻ آهي.)
ڊاڪٽر احسان جا هي اڀياسي مضمون ۽ مقالا تنقيد جي روايتي ثناخواني واري مفهوم کان هٽي ڪري، گهڻو ڪري تخليقن جي پرک ۽ اوک ڊوک جو چڱو عڪس پَسائن ٿا. هي مواد شاعريءَ جي تفهيم جي سلسلي ۾ نه رڳو عام توڙي شاعريءَ سان چاهه رکندڙ ماڻهن کي سٺي رهنمائي ۽ سهائتا فراهم ڪري سگهي ٿو، پر شاعريءَ جي شائقن ۽ پارکن کي تنقيدي معيارن بابت اهم ۽ ڪارائتي معلومات پڻ آڇي ٿو.
جديد سنڌي شاعريءَ جو سفر پنهنجي جوت ۽ جوهر ۾ گهڻ رخو، وسيع ۽ وشال آهي، ان جي مجموعي ۽ سڀ طرفي اڀياس ۽ تجزيي لاءِ وڏا دفتر درڪار آهن. منهنجي ذاتي راءِ اها آهي ته هن وقت تائين جديد سنڌي شاعريءَ جي تنقيد، تشريح ۽ تفهيم جي سلسلي ۾ ڪو گهڻو ۽ معياري ڪم ڪو نه ٿي سگهيو آهي، پر ڪجهه ذڪر جوڳو ڪم ضرور ٿيو آهي. آءٌ ڊاڪٽر احسان دانش جي هن تنقيدي پورهئي کي قدر جي نگاهه سان ڏسندي اهميت جو حامل سمجهان ٿو، ڇو ته اهو جديد سنڌي شاعريءَ جي تخليقي، فني، فڪري ۽ جمالياتي رخن ۽ رعنائين جو هڪ عڪس ۽ آئينو پيش ڪري ٿو.
[b]حوالا[/b]
1. ڊاڪٽر شمس الدين عرساڻي، ‘سنڌي ادب ۾ تنقيد‘، اوسر اشاعتاڻو، حيدرآباد.
2. John Morley, `critical miscellanies`, London.
3. اسحاق سميجو، ‘شاعريءَ سان دشمني‘، نئون جنم پبليڪشن، حيدرآباد.
4. Mathew Arnold, history of criticism, vol: ii.
5. شهزاد منظر، ‘ردِ عمل‘، منظر پبليڪشن، ڪراچي.
6. بدر ابڙو، ‘تنقيد نگاري ارتقائي جائزو‘، سنڌي ادبي سنگت، ڪراچي.
7. فيض احمد فيض/ ڊاڪٽر نواز علي شوق، ‘ميزان‘، ثقافت کاتو، حڪومت سنڌ.
[b]ڊاڪٽر فياض لطيف
[/b] 12 ــ ڊسمبر 2017
لاڙڪاڻو