استاد بخاري جي شاعريءَ ۾ سماجي، انقلابي ۽ مزاحمتي شعور
استاد بخاري جي شاعريءَ بابت هن وقت تائين جيڪو ڪجھ لکيو ويو آهي، ان کي ٻن حصن ۾ ورهائي سگھجي ٿو. پهريون استاد جي شاعريءَ جو فني اڀياس ۽ ٻيو استاد جي شاعريءَ جو فڪري ۽ موضوعي اڀياس. استاد بخاري شاعراڻي فن ۽ ٻوليءَ جي حسناڪين جي حوالي سان هڪ اهڙي آرٽسٽ طور نظر اچي ٿو، جنهن وٽ نه رڳو لفظن جي گھڙت پر جڙت جو هنر به آهي. هو شاعريءَ جي نزاڪتن ۽ فن کان نه رڳو واقف آهي، پر ان حوالي سان هن نوان تجربا پڻ ڪيا آهن. هن وٽ پنهنجو ڌار اسلوب ۽ ڏانءُ آهي. استاد جي ڪلام جي فني اڀياس جي حوالي سان تاج جويي، مير محمد پيرزادي، تاجل بيوس ۽ ڪجھ ٻين جو ڪم ساراهه جوڳو آهي، پر مان ان کي ڪافي نه ٿو سمجھان. اهڙي طرح موضوعي حوالي سان استاد جي شاعري جماليات توڙي رومانوي، قومي، سماجي ۽ انقلابي فڪر ۽ طبقاتي شعور سان ڀرپور نظر ايندي. اها پنهنجي موضوعاتي جهان ۾ گھڻ رخي ۽ ڦهليل نظر اچي ٿي. مجموعي طور هن جو لهجو عوامي آهي، پر ان عواميت سبب استاد کي رڳو ڪنهن سگھڙ ۽ سپورنج جي سطح تي آڻي سندس شاعريءَ جي تخليقي معيار، ترقي پسندي ۽ جدت کي نظر انداز ڪري نه ٿو سگھجي. “استاد بخاري هن معنى ۾ عوامي شاعر آهي جو هو عوام لاءِ شاعري ڪري ٿو. عوام کي عشق، جدوجهد، جستجو، قربانيءَ، سورهيائيءَ جا نوان تصور ڏئي ٿو ۽ سندن سوچ، احساس ۽ عمل جي مٽي نئين سر ڳوهي کين جهالت، عقيدن ۽ خودفريبين جي ڌٻڻ مان ڪڍي، پنهنجي ۽ سماج جي قسمت بدلائيندڙ عوام ۾ تبديل ڪري ٿو. ان ڪري استاد بخاري جيڪڏهن عوامي شاعر آهي ته رواجي معنى ۾ نه پر انقلابي معنى ۾ آهي.” (2) بخاري پنهنجي فڪر ۾ هڪ جدت طراز شاعر آهي. هن کي پتو آهي ته هر نئين دور جون پنهنجون تقاضائون آهن ۽ نئين دنيا هر ساعت تبديلي ۽ تغير چاهي ٿي. تنهنڪري هو پنهنجي فڪر ۾ رجعت پرستيءَ کان ڪوهين ڏور ۽ هر نئين فڪر جي آجيان ڪندي نظر اچي ٿو.
بانس ڪري ٿو بيٺل پاڻي، دنيا آ دريا
ڇوليون ڏيندا، ايندا رهندا، فڪر نوان تازا
(گيت اسانجا جيت اسانجي ص 11)
...........
ڪلهوڪي ڳالهه کي هر هر نه دهرايو
اڄوڪي سوچ جو نُڪتو نرالو آ
(گيت اسانجا جيت اسانجي ص 57)
...........
جو ڪالهه هيو سو اڄ ناهي، جو اڄ آ سو نه سُڀان هوندو
ڪلهه دور ٻيو اڄ دور ٻيو، هر دور مٿان نئون دور ڪبو
(گيت اسانجا جيت اسانجي ص 83)
استاد بخاري جنهن دور جو آواز آهي، ان دور جو هڪ ٻيو اهم ۽ سگھارو آواز شيخ اياز آهي. جيتوڻيڪ ٻنهي شاعرن جي لب لهجي ۾ فرق به آهي پر کوڙ اهڙا موضوع آهن، جن تي ٻنهي شاعرن اتم تخليقي جوهر سان لکيو آهي. اسان رڳو هِي وڏو ۽ هُو ننڍو وارن سلوگنز کي ڇڏي ٻنهي شاعرن جي فني ۽ تخليقي حسناڪين، ٻوليءَ ۽ لهجي بابت، استدلال جو هٿ پڪڙي تقابلي مطالعو ڪندا سين ته پتو لڳي ويندو ته سندن راهه هڪ آهي يا جدا جدا. مان ٻنهي شاعرن جي مطالعي جي آڌار تي سمجھان ٿو ته ٻنهي شاعرن جا هڪ ئي دور ۾ رهندي قومي ۽ سماجي سطح تي تخليق جا محرڪ ساڳيا آهن، پر ٻنهي جي اسلوب ۽ تخليقي سطح ۾ وڏو فرق آهي. ان لاءِ هڪ ڌار مطالعي جي ضرورت آهي. البته استاد بخاري خود پنهنجي هڪ انٽرويو ۾ چيو آهي ته “همعصر شاعرن ۾ شيخ اياز جي شاعري برابر مونکي بيچين به بڻائي ٿي ۽ پنهنجي شاعريءَ کان غير مطمئن به ڪري ٿي.” (3). استاد جو اهو عدم اطمينان خود ان ڳالهه ڏانهن اشارو آهي ته هو اياز جي شعري ڪائنات کان بيحد متاثر هيو، پر استاد ڪڏهن به اياز جو اسلوب اپنائڻ جي ڪوشش نه ڪئي بلڪه تخليقي حوالي سان پنهنجي ڌار سڃاڻپ ٺاهي. هن پنهنجي هڪ انٽرويو ۾ ٻڌايو آهي ته “سوجھري رسالي ۾ رشيد ڀٽيءَ لکيو ته “هن دور جِي سڄي شاعري شيخ اياز جو پڙلاءُ ۽ پاڇو آهي.” مون کي رشيد ڀٽيءَ لاءِ وڏو احترام آهي. هو وڏو ليکڪ ۽ نقاد هو، پر ان جي جواب ۾ ساڳي سوجھري رسالي ۾ ذوالفقار راشدي لکيو ته “اهو ايڏو وڏو آمرانه رمارڪ آهي، جو اهو قبولڻ جوڳو ناهي، ڇوته استاد بخاري ۽ امداد جي شاعري شيخ اياز جو پڙاڏو نه آهي.” جنهن مان لڳي ٿو ته اسان اياز جي پيروي نه ڪئي، پر نرالا ۽ الڳ رهيا سون. جڏهن مون کي اعتماد ٿيو ته اسان ان کان نرالا آهيون ته پوءِ مان شيخ اياز کي بنان ڊپ ڊاءَ جي پڙهڻ لڳس.” (4)
شيخ اياز بيشڪ هڪ گھڻ پڙهيو ليکڪ هيو هن ادب جي دنيا جي عظيم ليکڪن ۽ شاعرن کي گھرائيءَ سان پڙهيو هيو، جن جي فڪر جا عڪس ۽ اولڙا به سندس شاعريءَ تي چٽا نظر اچن ٿا، ائين استاد به هڪ پڙهيل ڳڙهيل، ذهين ۽ زيرڪ انسان هيو. هو سنڌي ادب جو پروفيسر هيو پر هو هومر، ورجل، شيڪسپيئر جي ڏات کان به باخبر هيو، کيس سقراط، برٽينڊرسل، ماياڪو وسڪي، مائوزي تنگ، شوپنهائر، ايپيقيورس، نٽشي، فردوسي، رومي، جامي، حافظ ۽ خيام جي فڪر جي پروڙ هئي. هن ڪبير، تلسي ۽ ميران جو مطالعو ڪيو هيو. هن بلهي، باهو، وارث شاهه ۽ ماڌو لال حسين جي واٽ کي سمجھيو پئي، هو لطيف، سچل، سامي ۽ جديد سنڌي شاعرن جي شاعري پڙهندو رهندو هو. ان ڪري انهن ۽ اهڙن ٻين ڪيترن ئي ڪردارن جو هن پنهنجي ڪلام ۾ وري وري ذڪر آندو آهي، پر جيئن اسين اڳ ۾ چئي آيا آهيون ته هن جو رند ۽ پنڌ پنهنجو هيو. هن پاڻ کي عوام سان جوڙي پنهنجي لهجي کي سادگي ۽ حسن جو لباس اوڍايو ۽ هو پنهنجي دور جي احساس جو آواز ٿي اڀريو.
هڪ ڏات کي هڪ ذات مٿان ناز آهي
هڪ طرز کي نئين طرز جو اعزاز آهي
استاد بخاريءَ جو تعارف هي آ ـــ
هن دور جي احساس جو آواز آهي
(بخاريءَ جا قطعا ص 108)
سنڌ جي جديد شاعرن مان شيخ اياز خوشنصيب شاعر آهي، جنهن جي شاعريءَ بابت نه رڳو سندس حياتي ۾ پر وفات کان بعد به تمام گھڻو لکيو ويو آهي، ان ڪري اڄ جي محقق لاءِ سندس هماليه جهڙي هستي ۽ شاعراڻي حيثيت جو تعين ڪرڻ ۾ آساني پيدا ٿي پئي آهي، ان جي ڀيٽ ۾ استاد بخاري جي شاعريءَ تي ان سطح جو تحقيقي ۽ تنقيدي ڪم بنهه ٿورو ۽ سطحي ٿيو آهي. بيشڪ استاد بخاري جي شاعري جي عوامي مقبوليت سان اياز جي ڪلام جو بَر ميچي نه ٿو سگھجي پر مان سمجھان ٿو ته هي وقت آهي استاد جي شاعريءَ جي ادبي ڪٿ ۽ پرک ڪرڻ جو.
هڪ اعلى ۽ عمده شاعر جي ڪلام ۾ جيڪي گڻ هجڻ کپن انهن مان سڀ کان اهم پنهنجي ٻوليءَ تي گرفت هجڻ آهي. يعني شعر ۾ استعمال ڪيل ٻولي اهڙي هجي، جو ان جو هڪ هڪ لفظ موتين وانگر ڀاسي، ان ۾ هم معنى لفظن، استعارن، تشبيهن ۽ ترڪيبن جو هڪ مانڊاڻ هجي. “سچو شاعر نه صرف پنهنجي ٻوليءَ جو ڄاڻوڪار ٿئي ٿو، پر هو پنهنجي سماج جي نفسياتي مامرن کي به بخوبي سمجھندو آهي ۽ هن کي پنهنجي ڪلچر، روايتن ۽ مٿ جي به ڄاڻ هوندي آهي. ڇوته جيسين شاعر پنهنجي ماڻهن جي ثقافتي وٿن (Values) ۽ نفسياتي پيچيدگين کي نه ٿو سمجھي تيسين ٻوليءَ جي واڌاري ۽ سماجي ترقي ۽ تبديليءَ لاءِ ڪابه انفرادي يا اجتماعي ڪوشش ڪري نه سگھندو ۽ نه سندس پيغام کي ادبي ۽ دائمي حيثيت ملندي. استاد بخاري انهن شاعرن مان آهي، جيڪي پنهنجي ٻوليءَ جي واڌاري واري عمل ڏانهن هلندي پاڻ کي سماج آڏو جوابدار سمجھندا رهيا.” (5) استاد بخاري سنڌي ٻوليءَ جو وينجھار شاعر آهي. هو لفظ لفظ کي سوڌي سنواري، اجاري موتين جو روپ ڏئي ٿو ۽ هڪ هڪ موتيءَ کي جَڙي لفظن جي اهڙي مالها ٺاهي ٿو، جيڪا سنڌي شاعريءَ جي ڳلي جي سونهن ۾ اضافو آڻي ٿي. حقيقت اها آهي ته استاد لفظن جو جادوگر آهي. “لفظ سقراط کان وٺي سارتر تائين ۽ هومر کان وٺي ڀاڳو ڀانَ تائين انسان جي اندر جو اظهار رهيا آهن. ويدن ۾ لکيل آهي ته جڏهن ڪجھ به نه هو ته شبد هئا ۽ اسلام ۾ ڪائنات جي تخليق به هڪ لفظ “ڪُن” جي محتاج هئي. استاد لفظن سان کيڏندو به آهي ته لفظن جي ڀرپور عظمت ۽ سگھ جو قائل به آهي. سندس هڪ نظم جو عنوان ئي آهي “لفظ”.
لفظ پنهنجي پنهنجي هستيءَ جو هجن ٿا يادگار
هير کان هلڪا به آهن لفظ ۽ ڪي ڪوهسار
لفظ ڪي مفلوج، ليلهر فلسفا
لفظ ڪي ڪمزور، لنگڙا نظريا (6)
استاد جي شاعريءَ ۾ لفظن جو هڪ وڏو جهان آباد آهي ۽ لفظ ئي ته ٻوليءَ جو بنياد آهن. سنڌي ٻولي به ائين ئي حسين لفظن جو شاهڪار آهي. بخاري جي شاعريءَ ۾ سنڌي ٻوليءَ جي حسناڪين جا هزارين رنگ پَسي سگھجن ٿا. “استاد بخاري جي شاعريءَ جي ٻولي ۾، فن، تخليقي تجربن، منفرد تخليقي تشبيهن، علامتن، استعارن جي حَسين استعمال ۽ خيال جي اڻت جا پاسا به ايترائي باڪمال آهن جيترا هن جا فڪري يا تخليلاتي پاسا آهن...... هن جي ٻولي، اسلوب، فن، بندشون ۽ ترڪيبون پڻ بيحد انوکيون، نيون، منفرد ۽ تخليقي آهن..... هن جي شاعريءَ ۾ بنهه غير شاعراڻا لفظ به نئون معنوي جنم وٺي وڏيءَ حسناڪيءَ سان جھومڻ لڳن ٿا.” (7) جيئن ته هو گھڻو ڪري سنڌ جي عوام سان مخاطب آهي، تنهنڪري سندس ٻولي ۽ لهجو عوامي آهي. هن پنهنجي شاعريءَ ۾ جيڪي تشبيهون، محاورا ۽ استعارا ڏنا آهن اهي به گھڻو تڻو سنڌ جي دهقاني زندگيءَ سان سلهاڙيل آهن. انهن ۾ هڪ نج پڻو ۽ ڪشش موجود آهي. هن جو شاعراڻو فن، ٻوليءَ جي انهيءَ حسن سبب اڃا به نکري پيو آهي. “هن جي گيتن جو ماحول ٻهراڙيءَ جي ڳوٺن، ڪچي، ڪاڇي، ڪَتين، ڪيٽين، درياهه جي نظارن، چانڊوڪين ۽ چيٽن، مٽرن ۽ چڻن جي پَليءَ، سرنهن جي ڦولار، ڄانڀي ۽ ڄمونءَ جي رنگن، ٻاجھريءَ جي سنگن، جوئر جي آنڀن ۽ هارين ۽ پورهيتن جي پورهيي ۽ تقدس تي مشتمل آهي.” (8) ڊاڪٽر الهداد ٻوهيي لکيو آهي ته “استاد، سولي ۽ سلوڻي سنڌيءَ جي انداز ۽ ڍنگ ۾ پنهنجي فڪري قوت ڀري، ان ۾ شاعريءَ جون قوتون وڌايون آهن ـــ ۽ مان يقين سان چوان ٿو ته ٻوليءَ جي معصوميت، اثرائتي استعمال ۽ بيان جي رواني واري خصوصيت، استاد جي مقابلي ۾ اسان مان مشڪل ڪنهن وٽ ملي.” (9)
ڪلفت ڪٺي ڪرڻ کان محبت رَتي چڱي آ
ڪوڙي قصي کڻڻ کان هڪ سِٽَ سچي چڱي آ
کاريون کَٽيون نه کوليو، ٻوليون مٺيون ڪي ٻوليو
رَسوَل رکي چڱي آ، ماکي چکي چڱي آ
(اوتون جوتون ص 184)
استاد بخاري جي شاعري پنهنجي فن ۽ گھاڙيٽي ۾ مڪمل ۽ اثرائتي آهي. شاعريءَ ۾ هن کي نه رڳو ٻولي پر فن تي به پوري پوري گرفت آهي. غلام حسين رنگريز لکيو آهي ته “استاد جنهن به گھاڙيٽي بيت، وائي، گيت، آزاد نظم، نظم وغيره جي ڪوٺاريءَ ۾ سوچ جو سونُ پگھاريو آهي سو خود سونو بڻجي پيو آهي. هن جي شعرن ۾ ترنم، لئي، نغمگي ۽ بيان جو قلب و ذهن کي ڇُهندڙ عنصر ڪٿي به ڪِريو، جُھريو ۽ جَھڪو نه ٿيو آهي. استاد جي شاعريءَ ۾ ٽئگور واري نهٺائي، ڪاليداس واري رنگيني، هومر واري رزميه انداز، دانتي ۽ ورجل واري سياسي گرفت، حافظ و خيام واري دل لڳي، لطيف واري نازڪ خيالي ۽ خلفي نبي بخش وارو گجگوڙ به شامل آهي.” (10) انهيءَ ڪري هن جي شاعري گھڻ موضوعي ۽ ڳتيل آهي. هن ڪڏهن به پنهنجي فن تي غرور نه ڪيو، هن وٽ عجيب نهٺائي هئي، هن رڳو اهو ئي پئي چاهيو ته شعر لکڻ پويان سندس جيڪو مقصد آهي ان کي ساڃاهيو وڃي، سندس ارادي ۽ نيت کي ڏٺو وڃي.
نه استاد جو فنُ ۽ شعر ڏسجو
ارادن کي، مقصد کي نيت کي ڏسجو
(گيت اسانجا جيت اسانجي ص 62)
استاد بخاري جي سموري شاعري ۾ هڪ ڌڙڪندڙ ۽ تڙپندڙ دل موجود آهي. ان ڌڙڪ ۽ تڙپ کي سندس لفظ لفظ مان محسوس ڪري سگھجي ٿو. هن جي شاعريءَ جي اڀياس مان معلوم ٿئي ٿو ته هو بنيادي طور هڪ رومانوي شاعر آهي. حسن ۽ عشق هن جي شاعريءَ جو جوهر آهن ۽ عوامي سطح تي به استاد جي سڃاڻپ جو اهوئي حوالو سڀ کان اتم ۽ سگھارو آهي. هن جا مشهور گيت ۽ غزل “تنهنجا مون تي ٿورا ڪي ٿورا ته ناهن“، “هٽڪي هٽڪي هٽڪي هٽڪي، وڃي آخر دل اٽڪي“، “جيءُ جنهن کي چيم، جھڻڪ تنهن کان مليم“، “تنهنجا مون تي ٿورا ڪي ٿورا ته ناهن” وغيره سندس شاعريءَ جي رومانويت واري پهلو کي اجاگر ڪن ٿا پر جڏهن اها رومانويت قومي ۽ سماجي شعور سان سلهاڙجي وڃي ٿي ته استاد جي شاعري هڪ نئون موڙ کائي ٿي.
ڇا قوم تي لکان مان يا حسن تي لکان مان
افسوس زندگي هڪ، پورو نه ٿو پوان مان
مظلوم ٿو پُڪاري، محبوب پيو نهاري
ڪيڏي ڀڄي ڀڄان مان، ڪيڏي ڊُڪي ڊُڪان مان
هو وقت ٿو سڏي پيو، هي يارُ ٿو اچي پيو
توسان، وڃان، ڪيان ڇا، بيٺو ٻڏان تران مان
(گيت اسانجا جيت اسانجي ص 48)
استاد ابتدا ۾ ان ٻُڏَ تَرَ ۾ ضرور هيو پر جلد ئي هن رومانويت کي انقلابيت سان سلهاڙي هڪ نئون رستو اختيار ڪيو. يعني هاڻي هن جي شاعريءَ ۾ انقلابي رومانويت جو ظهور ٿيڻ لڳو. استاد جي شاعري ۾ کوڙ جاين تي عشق خود انقلاب جو استعارو بڻجي اچي ٿو. استاد پاڻ اهڙو اظهار پنهنجي هڪ انٽرويو ۾ هن طرح ڪيو آهي: “منهنجي رومانوي شاعريءَ ۾ به قومي شعور واري جھلڪ آهي، جيڪو پڻ منهنجو پنهنجو اسٽائيل آهي. ادب انقلابي هجي يا مجازي ۽ سماجي هجي، ان ۾ رومانيت پاڻ مرادو اچي وڃي ٿي.” (11) اها قومي ۽ انقلابي رومانويت استاد جي شاعريءَ ۾ جا بجا نظر اچي ٿي.
سڄو وقت آهيون اسان انقلابي
رُتن کي ڳتن کان وٺي ٿا گھمايون
خزائن کي لوڌي، لُڪن کي تڙائي
بهاريون گھرايون، کٿوريون ورهايون
(سوچون، ڀڻڪا، واڪا ص 43)
استاد بخاريءَ وٽ اها انقلابي سوچ عمر جي آخري ڏهاڙن تائين رهي. هن سدائين خزائن کان بڇان ڏيکاري ۽ بهارن جي آجيان ڪئي. انقلاب ئي هن جو رومانس هيو، تنهنڪري هن جي رومانوي موضوعن مان به انقلابيت بکي ٿي. جامي چانڊيي لکيو آهي ته “استاد بخاري پنهنجي ڳَر ۽ جوهر ۾ بنيادي طور هڪ رومانوي انقلابي شاعر آهي. واضح هجي ته انقلابي جو مطلب نعري بازي ناهي پر اهو فڪر آهي جيڪو دنيا کي نه رڳو گھرائيءَ سان سمجھڻ جو شعور ڏي پر ان کي تبديل ڪرڻ جو شعور به ڏي.” (12) استاد پنهنجي شاعريءَ کي سماجي تبديليءَ جي راهه ۾ هٿيار طور استعمال ڪيو. حالتن جي جبر، طبقاتي تضاد ۽ سماجي فڪر استاد جي شاعريءَ ۾ ان انقلابي شعور کي جنم ڏنو.
ٻاٽ کُٽندي وڃي
واڍ ٽٽندي وڃي
جند چٽندي وڃي
انقلاب آڻجي!
نئون ڪو باب آڻجي
بي حجاب آڻجي
سوجھرو سوجھرو
(ڳائي پيو جاڳائي پيو ص 192)
جڏهن بخاري چوي ٿو ته انقلاب آڻجي! ته ڄڻ سماج جي سمورين فرسوده ۽ مدي خارج ريتن ۽ رسمن کي للڪاري ٿو. هن کي پتو آهي ته انقلاب وسيلي ئي دنيا کي تبديل ڪري سگھجي ٿو ۽ گھگھ اونداهي ۾ سوجھرو آڻي سگھجي ٿو. هن کي خبر آهي ته متحرڪ ۽ باغي فرد ئي انقلاب جي راهن کي روشن ڪندا آهن. ان ڪري هو پاڻ کي سماج ۽ سماج جي فردن سان جوڙي ٿو ۽ ساڻن ئي مخاطب آهي.
مان نه موسى جو لِڪي الله سان ڳالهيون ڪريان
آءٌ احمد شاهه انسانن سان اوريندو وتان
(زندگي زندگي ص 18)
هر شاعر پنهنجي عمر ۾ مختلف فڪري ۽ ارتقائي مرحلن مان گذرندو آهي، ۽ فڪري ۽ موضوعاتي حوالي سان سندس شاعريءَ جا مختلف دور هوندا آهن. بخاري جي شاعري به ائين ئي مختلف دورن ۾ ڌار ڌار فڪري ڌارائن جو اثر قبول ڪيو آهي. هڪڙو دور سندس روايتي شاعريءَ جو دور آهي ٻيو رومانوي شاعريءَ دور آهي ته ٽيون وري قومي، سماجي، مزاحمتي ۽ انقلابي شاعريءَ جو دور آهي. ان لاءِ اسان کي الڳ سان استاد جي شاعريءَ جو موضوعي ۽ معروضي مطالعو ڪرڻو پوندو. استاد پاڻ پنهنجي هڪ انٽرويو ۾ چوي ٿو ته “منهنجي شاعريءَ جو هڪ وڏو دور اهڙو رهيو آهي، جنهن ۾ مون منهنجي شاعريءَ ۾ پنهنجي داخلي جذبن کي وڌيڪ موضوع بڻايو آهي..... پر جڏهن کان شعور آيو آهي ته شاعري سماجي مسئلن تي به ڪري سگھجي ٿي ۽ ان جو سماجي ڪارج به ٿئي ٿو ۽ زندگيءَ جي ڏکن سکن کي به ان ۾ جاءِ ملڻ گھرجي، تڏهن کان مون اهڙي قسم جي شاعري به ڪئي آهي، جنهن ۾ قومي ۽ سماجي مسئلن تي لکيو آهي.” (13) ڊاڪٽر شمس سومرو ڪنهن به تخليقڪار جي تخليقي ارتقا کي مختلف ڏاڪن ۾ ورهائي استاد بخاري جي ادبي حيثيت جي ڪٿ هنن لفظن ۾ ڪري ٿو: “هر سرجڻهار پنهنجي تخليقي اوسر ۾ مختلف ڏاڪن (Mile Stones) کي اڪرندي تخليق جو سفر طئي ڪندو آهي. تخليق جي پهرين ڏاڪي تي اهي بي ترتيب ۽ ڇڙوڇڙ سوچون هونديون آهن، جيڪي هن کي سماجي حالتن ۽ پنهنجي ذهني ولوڙ جي ٿانوَ مان ملنديون آهن. پهرين ڏاڪي تي اهي بي ترتيب سوچون ترتيب وٺڻ لڳنديون آهن. ٻئي ڏاڪي تي اهي سوچون، خيال جي پختگيءَ کي جنم ڏينديون آهن ۽ ٽئين ڏاڪي تي خيال جي تاڃي پيٽي مان هڪ فڪر ۽ ڏاهپ اسرڻ شروع ڪندي آهي. انهيءَ ڏاڪي تي پهچي انسان هڪ ‘شخصيت’ جو روپ ڌاري امر ٿي ويندو آهي. استاد بخاري اهي سڀ ڏاڪا نهايت ڌيرج ۽ حوصلي سان ڏاڍي پُر وقار نموني سَر ڪيا.” (14)
استاد بخاري جي شاعري متحرڪ سوچن، جذبن، احساسن ۽ امنگن جي شاعريءَ آهي، جيڪا پنهنجي دور ۾ هڪ تحريڪ وانگر اڀري. هن کي پنهنجو سنيهو سنڌ جي عام لوڪ تائين پهچائڻو هيو، تنهنڪري هن پنهنجو ڊڪشن عوامي بڻايو. هن جي شاعريءَ ۾ جڳهه جڳهه تي سماجي شعور جون ڌارائون نظر اينديون ۽ هن پنهنجي شاعريءَ وسيلي هڪ سماجي مفڪر طور پنهنجي قوم کي اٿارڻ، ڌونڌاڙي متحرڪ ڪرڻ ۽ مثبت سماجي تبديليءَ لاءِ جاڳائڻ جي ڪوشش ڪئي.
پوک، مزدوري، هنر، ڌنڌو پڙهو!
رات توڙي ڏينهن مڙسيءَ سان ڪمايو، دوستو!
جھنگ ۾ پکڙي وڃو ۽ شهر کي چهٽي وڃو
پنهنجي ڌرتيءَ تي قدم پنهنجا ڄمايو دوستو.
(ميلا ملهالا ص 52)
پڙهيل ماڻهو ڀليل ماڻهوءَ کي سمجھائي
پڙهائيءَ جي ائين تحريڪ ٿي ويندي
برابر سنڌ سورن ۾ ٿي چيچلائي
دوا ٿيندي ته رڳ رڳ ٺيڪ ٿي ويندي
(ميلا ملهالا ص 57)
جي چورَ جُو به پورهيو قدرت نه ٿي وڃائي
ڪيڏي نه ڪاميابي، جي ساڌ ڪو ڪمائي
محنت ۽ سخت محنت، هن وقت جي تقاضا
جو وقت کان لنوائي، سو پاڻ کي گنوائي
(ميلا ملهالا ص 64)
جھنگ، جھر ۾ روشنيون اڀري پون!
برپٽن ۾ زندگيون اسري پون!
ماڻجن جيئري ئي جڳ ۾ جنتون
سنڌ تنهنجا ڳوٺ جي سڌري پون
(بخاريءَ جا قطعا ص 143)
اهو سماجي شعور ۽ جاڳرتا جو سڏ سماجي تعمير ۾ يقيناً اهم ڪردار ادا ڪري سگھي ٿو. استاد جو سماجي شعور اوچو ۽ عقليت پسند آهي. هن وٽ سماجي تبديليءَ لاءِ پختا دليل ۽ سائنسي سوچ موجود آهي. استاد بخاري هڪ باشعور سجاڳ ۽ وقت جو نبض شناس شاعر هيو، هن کي نه رڳو پنهنجي قوم جي مرض جو پتو هيو پر هو ان جو علاج به ڄاڻي پيو. استاد پنهنجي ڌرتيءَ تي سُک جا سلا ڏسڻ چاهي پيو. هو چاهي پيو ته سندس قوم پورهئي، هنر ۽ ڌنڌي وسيلي پنهنجي ڌرتيءَ تي پنهنجا پير ڄمائي. هو علم ۽ ڄاڻ جي تحريڪ ۾ سماج جي سمورن سورن ۽ ناسورن جو علاج ڏسي پيو. هو چوي پيو ته محنت ۽ وقت تي ڪڏهن به ڪمپرومائيز نه ٿو ڪري سگھجي. هو سنڌ جي ڳوٺن ۾ خوشحالي چاهي پيو ۽ ان خوشحالي لاءِ وري به علم ۽ هنر جي ئي ضرورت تي زور ڏئي پيو. تنهنڪري مجموعي طور سماجي تبديليءَ ۾ ئي استاد کي قوم جي تعمير ۽ ترقي نظر اچي پئي.
سماجي بي حسي، غربت ۽ جهالت قومن جو ٻيڙو ٻوڙي ڇڏيندي آهي، استاد بخاري سنڌي قوم جو به اهڙو ئي حشر ڏسندي پنهنجي ڪلام ۾ دک جا ڳوڙها ڳاڙيا آهن. هن کي سنڌ ۾ هڪ پاسي غربت جي ڏائڻ ڏسڻ ۾ اچي ٿي ته ٻي پاسي جهالت جا نانگ ٿا ڏنگين. تنهنڪري چوي ٿو ته سنڌ جي سورن جو ڪو آند پاند ئي ڪونهي. بخاري غيرت جي نالي ۾ رشتن جي قتلام تي ڇڀندڙ طنز ڪئي آهي:
سنڌ جي سورن جو ڪونهي آند پاند
گھر ڊٺل، وهڪيل ڍڳي، ڪمزور ڏاند
پوءِ به شهپر کي وٽيندي ٿو چوي
سوٽَ سان ڪرڻو اٿم جلدي پلاند!
(ميلا ملهالا ص 51)
جڏهن ڪا قوم پنهنجن کي ئي چيڀاٽي چٿي مارڻ کان نه ڪيٻائيندي ته ان کي ٻئي جي ڏک جي ڪهڙي پرواهه هوندي، اها سماجي بي حسي ۽ بي پرواهي قومن کي جھڪائي ڇڏيندي آهي. استاد کي پتو هيو ته اسين جيسيتائين ٻي جي دک کي پنهنجي دل جو روڳ نه بڻائينداسين ۽ ڪُڇڻ جي ڪفر کي نه اپنائينداسين تيسيتائين سماج ۾ هاڪاري تبديلي ممڪن نه هوندي. هن کي پتو هيو ته انهيءَ طرح سماجي جاگرتا ممڪن آهي. ان ڪري هن پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪي سوالَ اڀاريا آهن ۽ اهي سوال جن ۾ طنز جا نشتر به موجود آهن، هڪ ستل سماج کي لوڏڻ، ڌوڏڻ ۽ سجاڳ ڪرڻ لاءِ ڪافي آهن.
ڪٿي ڪنهن جي ٻيڙي ٻڏي وئي ته ڇاهي؟
جي لوڙهي تان جھرڪي اُڏي وئي ته ڇاهي؟
سڄو ڳوٺ دهلن دمامن تي جھومي
جي گھر مان ڪا گونگي گُڏي وئي ته ڇاهي؟
(بخاريءَ جا قطعا ص 29)
استاد بخاري هڪ دردمند دل رکندڙ شاعر هيو. هن جي سموري شاعريءَ ۾ لوڇ پوڇ، تڙپ ۽ تشنگي جو احساس ٿئي ٿو. هو سماج ۾ بيچيني نه ٿو چاهي، هو پٿر دل ماڻهن کي ڌونڌاڙي سندن دل ۾ رحم جي احساس جي چڻنگ ٻارڻ چاهي ٿو ۽ ان لوڇ ۽ تڙپ جو احساس ڏيارڻ چاهي ٿو جيڪو هر انسان ۾ سماجي ظلم ۽ ڏاڍ ڏسڻ وقت پيدا ٿيڻ کپي.
تنهنجي اک ۾ پُتلي ناهي، پٿري آهي
سنڌ سڙي پئي تنهنجي اک روئي به نه ٿي
تنهنجي بُت ۾ رتُ جي بدلي ريتي آهي
خلق لڇي پئي تنهنجي دل ڇرڪي به نه ٿي
(بخاريءَ جا قطعا ص 40)
استاد بخاري سماج ۾ صدين کان موجود طبقاتي تضاد کي محسوس پئي ڪيو. اهو طبقاتي تضاد جنهن زرعي سماج مان جنم ورتو هيو، اهو اڄ تائين اسان جي معاشري ۾ موجود آهي. اڄ جتي دنيا امن انسانيت ۽ برابريءَ جا گيت ڳائي ٿي اتي اسان وٽ اڃا تائين آقا ۽ غلام وارو تصور موجود آهي. استاد پنهنجي هڪ انٽرويو ۾ ان طبقاتي فرق ۽ ڪلاس سسٽم کي واضح ڪندي چيو هو ته “ڪلاس ٿلهي ليکي آهن ئي ٻه ــ وڌيڪ چٽيءَ طرح چئجي ته ظالم ۽ مظلوم، ڦريل ۽ ڦٻيل. جيڪڏهن سرمائيدار، جاگيردار ۽ امير نه هجي ها ته ايڏو وڏو هنگامو ڪونه مچي ها، پر جيئن ته انهن سان گڏ ظالم هجڻ لازمي آهي، ان ڪري دنيا ۾ هڪ ظالم آهي ۽ ٻيو مظلوم...... مون انهن جا ڪٿي ڪٿي ظاهر ظهور نالا به ورتا آهن، جهڙوڪه هاري، مزدور، سرمائيدار ۽ جاگيردار وغيره. اُهي سٺا آهن يا بُرا آهن، پر انهن کي هن طبقاتي سماج ۾ پنهنجو پنهنجو ڪارج آهي، پر جي شاعريءَ ۾ ائين نه چئجي ۽ ان سڄي معاملي جي تشريح به نه ڪجي ۽ رڳو ظالم ۽ مظلوم جي ڳالهه ڪجي، تڏهن به انهن ٻن طبقن جو ذڪر ٿي وڃي ٿو....... حاڪم ۽ محڪوم به ان ۾ اچي وڃي ٿو، آمر ۽ معمور به ان ۾ اچي ٿو وڃي، جابر ۽ مجبور به ان ۾ اچي ٿو وڃي ۽ ڏاڍو ۽ هيڻو به ان ۾ اچي ٿو وڃي.” (15) استاد بخاري جڏهن طبقاتي سماج جي ڳالهه ڪري ٿو ته ان ۾ رڳو سنڌي سماج جو عڪس ناهي پر عالمي سطح تي هو ان طبقاتي فرق کي سٺو نه ٿو سمجھي. جتي هن کي ٿر جي بک نظر اچي ٿي اُتي اٿوپيا جا بکارا به ياد اچن ٿا.
لکين ٽن ڀَرِي ڪڻڪ ڀانڊن ۾ پئي آ
ٿري لک بکارا، نڌڻڪا نه آهن؟
گذارن غلامن جان پنهنجي وطن ۾
هي سنڌي سگھارا، نڌڻڪا نه آهن؟
اٿوپيا ۾ انسان لولي لئي ڦتڪي
هي گگدامَ ڪارا نڌڻڪا نه آهن؟
(زندگي زندگي، ص 37 ۽ 38)
هن دنيا ۾ موجود هر طبقي لاءِ اصول ۽ قانون به پنهنجا پنهنجا آهن. هڪ پاسي برابري ۽ مساوات جون ٺلهيون دعوائون آهن ته ٻئي پاسي هڪ مفلس، مجبور ۽ لاچار کان وٺي طاقت جي ٻَلَ تي راڄ ڪندڙ هڪ سفاڪ، ظالم ۽ بي رحم لاءِ قانون ۽ انصاف جا الڳ الڳ معيار نظر اچن ٿا. استاد ان سماجي تضاد ۽ طبقاتي استحصال کي سٺو نه ٿو سمجھي ۽ قوم اڳيان سوالَ ٿو رکي.
ڪو ڪِيلي چڀاٽي ته پاپي چئون ٿا
ڪو قومون ئي ماري ته پو ڇا چئون؟
ڪو هڪ ٽار ڏاري ته ناحق سڏيون ٿا
ڪو ٻيلا ئي ٻاري ته پو ڇا چئون؟
(بخاري جا قطعا ص 132)
استاد بخاري قوم جو عيوضي شاعر آهي. هو پنهنجي دک کي سڄي سماج جو دک بڻائي ٿو ۽ سڄي قوم جي تڪليف کي پنهنجي دل جو روڳ ڀانئي ٿو. ان ڪري سندس انداز انفرادي اظهار وارو هوندي به قومي ۽ اجتماعي محسوس ٿئي ٿو.
مون ڪُڇيو ڪجھ ناهه، چي: دانهون نه ڪر!
مان کڻان ٿو ساهه، چي: آهون نه ڪر
ڏاڍ ڏئي ٿو ڏنڀ چوکنڀو ٻڌي
جي چُري ٿو ماس، چي: آهون نه ڪر
(سوچون، ڀڻڪا، واڪا ص 45)
استاد بخاري جي شاعريءَ جو علامتي مطالعو ڪبو ته هن جو سماجي، انقلابي ۽ مزاحمتي فڪر اڃا به واضح ٿي پوندو. “ڪوڪڻ يا ڪلياڻ” جي ‘موکي’ جو مطالعو ڪجي ٿو ته محسوس ٿو ٿئي ته استاد، موکيءَ جا سمورا مَٽَ پي، هوا ۾ ڀرپور مستي ڀري ڇڏي آهي. ‘سُر مومل راڻي’ ۾ مومل کي مقصد قرار ڏئي، ماڻهو ماڻهوءَ کي مينڌرو بنائي استاد ٻڌايو آهي ته منزل ۽ مقصد ماڻڻ لاءِ قد ڪڇبا نه آهن، ۽ منزل ماڻي ئي معجزو ڏيکارڻو آهي. هن سُر گھاتو ۾ ‘مڇ’ کي فاشزم جو اهڃاڻ ڄاڻائي، ان سان ويڙهه جو سبق ڏئي، ‘ڳاڙهن بلبلن’ پيدا ڪرڻ /انقلاب آڻڻ جو ڏس ڏنو آهي. سُر ڪيڏاري ۾ ٽلٽيءَ کان ٽوڙهيءَ جو تسلسل بيان ڪندي، استاد جديد ڪيڏاري کي جنميو آهي.” (16)
استاد جي سماجي شعور مان مزاحمتي ۽ قومي شعور جا ڪرڻا ڦٽن ٿا. هو سماج ۾ ڪنهن به ظلم ۽ تشدد جي ريت کي قبول نه ٿو ڪري ۽ قوم کي ان خلاف بغاوت ۽ مزاحمت لاءِ اتساهي ٿو. هو ڪنهن به آمراڻي سوچ ۽ جبر اڳيان جھڪڻ کي بزدلي سمجھي ٿو.
تڙڪي جي تَتَان، سمنڊ سُڪي ناممڪن
ڪڪرن جي پٺيان ڪوهه ڊُڪي ناممڪن
تاريخ ڪري چيخ چيو: او آمر!
جابر جي اڳيان سنڌ جھُڪي ناممڪن
(بخاريءَ جا قطعا ص 115)
استاد، حق ۽ انصاف وارو سماج چاهي ٿو، هڪ اهڙو سماج جتي مظلوم جو ڪو سڏ ورنائڻ وارو هجي، جتي عدل جي ريت هجي ۽ ماڻهوءَ کي ڪُچلڻ بداران اٿڻ جو حوصلو ملي، جيڪڏهن ڪنهن معاشري ۾ ائين نه هوندو ته فطري طور بغاوت ڪَرُ کڻڻ لڳندي.
جنهن دور ۾ انصاف نه ٿيندا آهن
حقدار کي ڪو حق نه ڏيندا آهن
ٻڌجي ٿو ته ان دور سندا پيءُ ۽ ماءُ
اولاد به باغي ئي ڄڻيندا آهن
(بخاري جا قطعا ص 14)
استاد جي ڪلام ۾ اها بغاوت ۽ انقلابيت جا بجا نظر اچي ٿي. هو سماجي تبديلي لاءِ گناهن جو قتلام چاهي ٿو، دولت ۽ اقتدار جي ٻَل تي مزا ماڻيندڙ چند ماڻهو جيڪي پنهنجي وقت جا لات منات بڻجي وڃن ٿا، تن جي پوڄا کان کيس بُڇان آهي. هو سماج مان غربت ۽ تنگ دستيءَ جو خاتمو گھري ٿو. اهو ئي انقلابي ۽ سماجي شعور استاد جي شاعريءَ جو اهم حوالو آهي.
گھٽيءَ گھٽيءَ ۾ گناهن جو قتل عام ٿئي
انهيءَ جو پوءِ ڀلي انقلاب نام ٿئي
اڃا به ڪاٺ جي ڪرسيءَ جي پئي هلي پوڄا
اڃا پيو لات مناتن جو احترام ٿئي
خدا اوهان جي اميري اوهان کي بخش ڪري
اسان گھرون ٿا غريبيءَ جو اختتام ٿئي
(گيت اسانجا جيت اسانجي ص 65)
بخاري پنهنجي وقت جو آوز هيو ان ڪري سندس لفظ لفظ هڪ دور جي تاريخ ۽ هر ڪيفيت سندس اندر جي اجاڙ دنيا جي تصوير لڳي ٿي. صدين جو درد ۽ سماجي بي چيني هن جي دل جي ڌرتيءَ کي ڌوڏي ٿي ڇڏي ۽ هو تڙپي، لُڇي لکي ٿو. استاد پاڻ چيو آهي ته “شاعر جيئن ته ڪنهن قوم جو شعور ٿئي ٿو ۽ اک به ٿئي ٿو، ڇوته هو تاريخ جو مطالعو رکي ٿو، ان ڪري ئي اسان اهڙي صورتحال سامهون اچڻ کان پوءِ دل کولي سماجي ۽ قومي مسئلن تي شاعري ڪئي آهي..... اسان کي حالتن مجبور ڪيو آهي ته، اسان پنهنجي ادب فن ۽ شاعريءَ کي زندگيءَ جي مسئلن سان قومي مسئلن سان ۽ سماجي مسئلن سان واڳيون ۽ انهن جي پنهنجي شاعريءَ ۾ ترجماني ڪريون.” (17) جڏهن سماجي حالتون زهر آلود هونديون آهن، ته هڪ سجاڳ شاعر جا گلاب لفظ به ٽانڊا ٿي پوندا آهن. هن جو سينو جلڻ لڳندو آهي ۽ پوءِ سندس قلم کي بجلي جي نوڪ ملي ويندي آهي.
گلابَ لفظ ڪڍان ٿيو پون رڳا ٽانڊا
گلي کي آڳ لڳي آهي مان چوان نه چوان
(زندگي زندگي ص 10)
...........
تو واري “استاد” قلم کي، بجليءَ جي آ نوڪ ــ پون ٿا
گھڙيءَ گھڙيءَ ۾ گوڪَ
(گيت اسانجا جيت اسانجي ص 26)
استاد بخاري جي سماجي، انقلابي ۽ مزاحمتي شاعري آهي ته سڄي دنيا جي مظلوم ۽ محڪوم عوام لاءِ پر ان ۾ سنڌ جون مقامي حالتون واضح نظر اچن ٿيون. ٻين لفظن ۾ چئجي ته سندس سماجي فڪر جو مرڪز سنڌ آهي. بخاري سنڌ تي ٿيندڙ هر ظلم، ڏاڍ ۽ بربريت کي ڪنهن به صورت ۾ برداشت نه ٿو ڪري ۽ هر ڏاڍ خلاف پنهنجن لفظن وسيلي مزاحمت ۽ انقلاب جو جھنڊو بلند ڪري قوم جو آواز بڻجي وڃي ٿو. هن جي سموري شاعريءَ ۾ قومي ۽ انقلابي شعور ۽ طبقاتي فڪر جي جوت جلندي نظر اچي ٿي ۽ ان ۾ سنڌ جي عصري ۽ سماجي حالتن جو اولڙو پَسي سگھجي ٿو.
جيڏيون منهنجي جندڙي، گھنگھر جا گھمسان
صدين جوڙي سنڌڙي، اڄڪلهه آ لبنان
(هي گجرا هي گولا ص 21)
سنڌ، جنهن سان بخاريءَ کي بي پناهه پيار آهي، هو ان کي پنهنجي ممتا سمجھي ٿو. سنڌ جي سونهاري مٽيءَ جي هڳاءَ کي سدا پنهنجي ساهن ۾ تحليل ڪرڻ چاهي ٿو، کيس سنڌو جو پوتر پاڻي امرت ڌارا جيان محسوس ٿئي ٿو. استاد جو پنهنجي جيجل سنڌ سان محبت جو ان کان وڏو مثال ڪهڙو ٿي سگھي ٿو جو بخاري مرڻ پڄاڻان به پنهنجي ڌرتيءَ جي ڌوڙ بڻجڻ جي تمنا ٿو ڪري ۽ پنهنجي وجود کي سنڌو جل بڻائي ڇڏڻ چاهي ٿو. هو موت کان پوءِ به پنهنجي وجود کي سنڌ جي مٽيءَ ۽ پاڻيءَ سان گڏڻ ۾ ئي سرهائي محسوس ڪري ٿو.
ڌڌڙ جو جھول بڻجان ها مرڻ کانپو
سڄي سنڌڙي تي ڇٽڪاريوم ها ساٿي!
گھڙو پاڻيءَ جو پسجان ها مرڻ کانپو
کڻي سنڌوءَ مٿان هاريوم ها ساٿي
(بخاري جا قطعا ص 58)
سنڌ سان محبت جو اهو عالم آهي جو استاد سنڌ جي بيابان کي به جنت ٿو سمجھي. فيض ته چيو هو ته ‘اور ڀي غم هين زماني مين محبت ڪي سوا’ پر اسان جو استاد، فيض کان ٻه قدم اڳتي وڌي سڌو سنئون پنهنجي جنم ڀومي ‘سنڌ’ کي ساهه سڏي ان کان سواءِ جيئڻ جو تصور به نه ٿو ڪري، جڏهن ته پرينءَ سواءِ زندگي گذارڻ ممڪن سمجھي ٿو.
تنهنجو شيطان ٿو ڪوثر تي ٻڌي بندَ خدا!
منهنجو فردوس، بيابان ۽ بَرُ ٿي ويندو
سِنڌ آ ساهه، بنا ساهه نه جِي سگھبو آ
منهنجا محبوب! سوا تنهنجي گذر ٿي ويندو.
(بخاريءَ جا قطعا ص 77)
استاد سنڌ جي چپي چپي سان چاهه رکي ٿو ۽ پنهنجي ڌرتيءَ کي قومي ملڪيت سمجھي ٿو. هو وري وري ورجائي، پنهنجي پُر اعتماد لهجي سان چوي ٿو ته هيءَ ڌرتي سنڌ جي سوڍن ۽ دودن جي آهي.
کاري کان ماٿيلي تائين، ساري سڌڙي تنهنجي آ
تون سنڌڙيءَ جو سوڍو آهين!
تون ڌرتيءَ جو دودو آهين، دودا ڌرتي تنهنجي آ
تنهنجي آ
تنهنجي آ
(ڳائي پيو جاڳائي پيو ص 42)
استاد بخاري جو فڪر ۽ خيال پڌرو ۽ چِٽو آهي. هن کي خبر آهي ته تحرڪ ۽ جدوجهد سواءِ سماج تبديل نه ٿو ٿي سگھي. متحرڪ ۽ اڻ ٿَڪ فرد هڪ اعلى ۽ آدرشي سماج کي جنم ڏيندا آهن. جيئڻ جي جنگ ۾ هر صورت اڳتي وڌڻ ضروري آهي. جڏهن زندگي ميدانِ رزم ۾ پير ڌري وٺي ته پوئتي ڀڄڻ ۽ ڊڄڻن گيدين جو ڪم هوندو آهي. اصل ۾ اهو ڀٽائي جو فلسفو آهي، جنهن چيو آهي ته:
سورهيه مرين سوڀ کي، ته دل جا وهم وسار
هڻ ڀالا، وڙهه ڀاڪرين، آڏي ڍالَ مَ ڍار
مٿان تيغ ترار، مار ته متارو ٿيئن.
(سُر ڪيڏارو)
سوڀ لاءِ دل جي وهمن کي وسارڻو پوندو آهي ۽ همت ۽ حوصلي سان قدم قدم اڳتي وڌڻو پوندو آهي. استاد جي شاعريءَ ۾ به اهو قومي ۽ سماجي شعور موجود آهي. هن وٽ به اهڙي ئي مزاحمت ۽ بي خوفي آهي. هن جو فڪر لطيف جي ان سوچ جو به پڙاڏو محسوس ٿئي ٿو ته:
ڀڳو آءٌ نه چوان، ماريو ته وسهان
ڪانڌ مُنهن ۾ ڌڪڙا، سيڪيندي سُهان،
ته پڻ لڄ مران، جي هئنس پُٺ ۾.
(سُر ڪيڏارو)
استاد بخاري جون هي سٽون شاهه جي ڪيڏاري جو تسلسل ناهن ته ٻيو ڇاهن؟
تنهنجي پُٺ ۾ گھاءُ،
تون ڪيئن منهنجو پُٽ ٿئين؟
مان ته نه تنهنجي ماءُ.
(ميلا ملهالا ص 43)
استاد بخاري، شاهه جي سُر ڪيڏاري جي روايت کي اڳتي وڌائيندي هڪ پورو ڪتاب “ڪاري ڪڪر هيٺ” سرجيو ۽ سنڌ سميت دنيا ۾ ظلم جي تاريخ ورجائيندي وسيع تناظر ۾ هڪ شعري جهان جوڙيو آهي. ان ۾ انهن جوڌن، جوانن ۽ جونجھارن کي به سلام پيش ڪيل آهي جن پنهنجن سرن تي ڪفن ٻڌي ڌرتي ۽ جياپي جي جنگ جوٽي. هو ان ڪتاب ۾ پنهنجي پاران ۾ لکي ٿو: “آءٌ طبعي طور مالهي مزاج ماڻهو آهيان. حسين رنگن لذيذ هڳساڻن، شيرين نغمن جو پياسي، پر باغ کي جو باهه لڳائي وئي آهي ته مان به ڀڙڪي پيو آهيان. حسن پرست، پيار پڄاري، امن علمبردار هوندي، جيون ــ جياپي، امن، آجپي لاءِ جھونجھار بڻجھي پيو آهيان. سُر ڪلياڻ، سورٺ، ڪوهياري ڳائڻ وارو ڪلاڪار، ڪيڏاري ۾ ڪاهجي پيو آهيان ـــ خوشيءَ کان نه پر دلي جَليءَ کان. منَ ــ مَستيءَ کان نه پر قومي غيرت ۽ تاريخي ضرورت کان، گھوگھي اچڻ تي اکيون ڦوٽارڻ، ڌاڙي لڳڻ تي ڌاڙ ڌاڙ ڪرڻ واري مجبوريءَ کان. تنگ آيد بجنگ آيد.” (استاد بخاري، ڪاري ڪڪر هيٺ ص 9) استاد جي هن ڪتاب سنڌي شاعريءَ ۾ مزاحمت ۽ انقلابيت جو پڙاڏو پيدا ڪيو. هن ڪتاب ۾ سنڌ جي هم عصر دور سان گڏ دنيا جو تاريخي رزميو به ملي ٿو. “ڪاري ڪڪر هيٺ” (سر ڪيڏارو) ۾ اوائلي تاريخ جي جنگين، سڪندر ۽ ميدن (مهاڻن) جي ويڙهه، سورهيه سانبس جي سورهيائيءَ، يونانين، فنيقن ۽ مصرين سان ميدن جي مڙسيءَ جي معرڪن، سومرا دور، سمن ۽ ارغون دور جي جوٽڻين، مخدوم بلاول ۽ شاهه عنايت شهيد جي حب الوطنيءَ ۽ هيڻن جي حمايت تي شاعراڻي ڏات ذريعي روشني وڌي اٿس. (18)
استاد بخاري ظلم کي هر صورت نندي ٿو، ڏاڍ جي ڏونگرن هيٺان دٻجڻ قبول نه ٿو ڪري ۽ انسان جي تحرڪ، جدوجهد ۽ عظمت ۾ ويساهه رکي ٿو، هو پنهنجي دل مان وهمن ۽ وسوسن کي ڪپي ۽ ڪوري ٻاهر ڪڍي ٿو، هو رڳو بهادريءَ ۽ بيباڪيءَ جي ئي ڳالهه نه ٿو ڪري پر کيس جديد علم ۽ تحقيق ۾ به يقين آهي.
انسان جي عظمت کي مڃون ٿا سو مڃون ٿا ــ
ڌرتيءَ کان هلي چنڊ وڃون ٿا سو وڃون ٿا؛
تحقيق جي مضبوط هٿوڙي سان نڪوري
وهمن جا ٺلها ٺاٺ ڀڃون ٿا سو ڀڃون ٿا
(بخاريءَ جا قطعا، ص 21)
استاد هڪ حوصله مند شاعر آهي. هن جي سماجي نظريي مطابق تڪليفون ڪيڏيون به هجن، طوفان ڪيڏا به هجن پر حوصلو ناهي هارڻو. استاد وٽ سماجي سجاڳي جو سنيهو هڪ جذبو ۽ جولان بڻجي وڃي ٿو. ڀلي پير ڦٽيل هجن، روحَ رڌل هجن، پر جيئڻ جي جنگ، امن، انصاف ۽ قومي حقن لاءِ مِڙي مُٺِ ٿيڻو آهي ۽ اڳتي وڌڻو آهي. ان رند ۽ پنڌ تان جو هٽندو سو ڪٽبو. اڳيان باهه، پويان پاڻي ۽ مٿان اوٿر ڇونه هجي پر باهمت ماڻهوءَ وٽ انهن مان نڪرڻ جا سؤ طريقا هوندا آهن. استاد کي يقين آهي ته قوم جي خماريل اکين ۾ جاڳ جي جوت آهي، سندن هٿن ۾ ڀاڳ جون ريکائون آهن، هي سماج سوڀ جي سگھ رکي ٿو. قوم جو هر فرد عظمت جي بلندين تي پهچي سگھي ٿو، چنڊ به سندن قدمن تي سجده ريز ٿي سگھي ٿو رڳو ان ارڏي عزم سان اڳتي وڌڻو آهي، جنهن عزم وسيلي پاپ پرزا ٿي سگھي.
پير پيا ٿَوَ ڦَٽيا، هانءُ پيو ٿَوَ رَڌو، ڪجھ ته اڳتي وڌو!
جو هٽيو سو ڪٽيو، مونکي آهي پتو، ڪجھ ته اڳتي وڌو!
زندگي جنگ جاري جيئڻ جي، مگر امن، انصاف لئه
پنهنجي قومي حقن لئه اچو ۽ مچو، ڪجھ ته اڳتي وڌو!
هائو آڙاهه آڏو آ، درياهه پويان آ، اوٿر مٿان
ڪنهن به ڪهڙو به، پر ڪو طريقو ڪڍو، ڪجھ ته اڳتي وڌو!
جاڳ اک ۾ اٿوَ، پنهنجون کوليو اکيون، ڀاڳ هٿ ۾ اٿوَ
سوڀ سگھ ۾ اٿوَ، ساٿ جوڙيو سگھو، ڪجھ ته اڳتي وڌو!
چنڊُ سجدا ڪندو آ، عظيم آدميءَ جي قدم تي جھڪي
پاپ پرزا ڪندو عزم پنهنجو پڪو، ڪجھ ته اڳتي وڌو!
(ڳائي پيو جاڳائي پيو، ص 83 ۽ 84)
استاد بخاري هڪ اميد پرست (Optimist) شاعر آهي. اها اميد پرستي (Optimism) سندس سڄي شاعريءَ تي ڇائنيل آهي. ان ڪري هو وري وري عزم، حوصلي، جستجو ۽ اڳتي وڌڻ جي ڳالهه ڪري ٿو.
پنهنجا رستا پاڻ ٺاهيو دوستو!
قافلي کي تيز ڪاهيو دوستو!
ڄاڻ پهتؤ دور ناهيو دوستو،
دل نه لاهيو، دل نه لاهيو دوستو!
(سوچون، ڀڻڪا، واڪا ص 48)
استاد رڳو پنهنجي دور جي سياسي، سماجي ۽ معاشي حالتن کان باخبر نه هيو، پر هو سنڌ جي دردناڪ ماضي کان به واقف هيو. هن وٽ وڏو تاريخي شعور هيو، تنهنڪري هن هر لٽيري ۽ ڦورو کي سڃاتو پئي، کيس پتو هيو ته ماضي جيان حال ۾ به ڪي درندا سنڌ جي ڪونئري جسم کي پٽيندا رهن ٿا پر هن جي ان پختي يقين لاءِ ڇا چئجي جو هو ڪڏهن به سنڌ کي مِٽجندي نه ٿو ڏسي.
آريا به لٽيرا ها، لُٽي لُٽجي ويا
ترخان، مدد خان ڦري، ڦرجي ويا
هي سنڌ بهرحال جيئي پئي، جيئندي
ڪئين بار ڪٽڪ آيا، ڪٽي، ڪٽجي ويا
(بخاريءَ جا قطعا، ص 16)
بخاري قوم کي خوف جي پاري مان ڪڍي جوش جي اڱرن ڀرسان ويهاري ٿو. خوف ماڻهوءَ کي ڪمزور ڪري ڇڏندو آهي ۽ بي خوفي، بهادري ۽ جرئت منزلن تي رسائيندي آهي، ان ڪري استاد چوي ٿو ته:
ڏانگ ڦيري ته ڏس، نانگ نوڙي اٿئي
پير، ٻوڙي ته ڏس، باهه پاڻي اٿئي
ڪنڌ پڪڙي ته ڏس،
شينهن ٻڪري اٿي.
دل شڪستو نه ٿي
(ڳائي پيو جا ڳائي پيو ص 184)
اهو لهجو سنڌ ۾ گھٽ شاعرن وٽ ملندو، سچ ته اهو خالص بخاري جو لهجو آهي. استاد جي شاعريءَ مان انهيءَ بي خوف لهجي جا ڪجھ ٻيا مثال ڏسو:
جي جھنگ ڪندو تنگ ته ساڙي اچبو
هوندو جي بيابان ته لتاڙي اچبو
او منزلِ مقصود، هي واعدو آهي
آيو جي اڳيا اُڀ ته ڦاڙي، اچبو
...........
اچبو ته جگر شير جو ڌاري اچبو
هر ديوَ ۽ راڪاس کي ماري اچبو
او منزلِ مقصود، هي واعدو آهي
هر حال ۾ انجام کي پاري اچبو.
(بخاريءَ جا قطعا، ص 9)
اها للڪار، اهو عزم ۽ جوش جيتوڻيڪ منشي، سرويچ ۽ سرڪش وٽ به آهي پر استاد جي انفراديت اها آهي ته هن جي شاعريءَ ۾ جذبي جي شدت سان گڏ هڪ خاص قسم جي نفاست موجود آهي. استاد بخاريءَ وٽ بيان جي جرئت ڪمال جي آهي. اصل ۾ اها جرئت، بهادري، ارڏائي، ولولو، جوش ۽ بي باڪي استاد جي شاعريءَ جو حسن آهي.
پير پنهنجا کوڙ، جي کوڙي سگھين او ڪوڙ ٻُڌ!
ڌوڙ ٿي ويندين، جو آهين زلزلي جي سامهون
استاد بخاري شاعرَ جي سماجي ۽ انقلابي ڪردار تي وڌيڪ زور ڏئي ٿو. “گيت اسانجا جيت اسانجي” جي منڍ ۾ هن لکيو آهي ته “شاعر اهو به آهي جو پنهنجي قوم، پنهنجي ملڪ بلڪه سڄي انسان ذات جي زبان بڻجي، امن جو آواز اٿاري، ظلم سان جنگ جوٽي.” (19) استاد شاعرَ جي انهي منصب کي سمجھندي پنهنجي شاعريءَ کي هڪ تحريڪ ۾ تبديل ڪيو. استاد بخاري امن پسند ۽ انسان دوست شاعر آهي. هو پنهنجي شاعريءَ ۾ اجتماعي سماجي ڀلائي لاءِ آواز اٿاري، ‘جيئو ۽ جيئڻ ڏيو’ جي نعري کي ورجائي ٿو. تاج جويي پنهنجي مضمون “ڪيڏاري جو امر ڪلاڪار” ۾ لکيو آهي ته “استاد بخاري هن ڌرتيءَ تي جنگ، ويڙهه، فساد ۽ جھيڙن جو مخالف رهيو آهي ۽ سندس آس رهي آهي ته هيءَ ڌرتي، امن، اتحاد، محبت ۽ پيار جو مسڪن رهي. ڪوبه آمر، ڪوبه جابر، ڪوبه هاڪارو ۽ دل ڪارو، ڌرتيءَ جي ٻچن جي زندگي زهر نه بڻائي، سندن آزاد زندگيءَ جو حق نه کَسي ۽ انسانيت، امن ۽ آزاديءَ جي پينگي ۾ مسرت جا جھوٽا کائيندو رهي.” (20) بخاري، ڌرتيءَ تي بارود جي دونهين جا بادل نه ٿو ڏسڻ چاهي، هن جي اکين ۾ امن ۽ انسانيت جا خواب آهن. هو هڪ اهڙو آدرشي سماج چاهي ٿو جتي غريب ۽ امير ۾ دولت ۽ اقتدار سبب ڪوبه ويڇو نه هجي. ٻين لفظن ۾ هو ڪلاس ليس سوسائٽي جو حامي آهي. هڪ اهڙو معاشرو جتي سڀني کي پنهنجا حق حاصل هجن، ڪو جھيڙو ۽ جنگ نه هجي.
بهشت ڀونءِ بڻايو، جيئو ۽ جيئڻ ڏيو
جهانَ کي نه جلايو، جيئو ۽ جيئڻ ڏيو
صدي نئين کي ته روڪيو، ڄڻي نه جنگ نئين
عظيم امن اُپايو، جيئو ۽ جيئڻ ڏيو
غريب ڪوبه ڇو تڙپي، امير ڇو ٿڙڪي
سماج اهڙو سجايو، جيئو ۽ جيئڻ ڏيو
مزو ته ڪيڏو وڏو آ جناب جيوت ۾
رڳو عذاب هٽايو، جيئو ۽ جيئڻ ڏيو
(ڳائي پيو جاڳائي پيو ص 110 ۽ 111)
استاد وٽ انسان جي عظمت جا ڪجھ معيار آهن. پهريون معيار جيئو ۽ جيئڻ ڏيو آهي ۽ ٻيو معيار دکي انسانن جي دل جوئي ڪرڻ آهي. استاد جو فڪر اهو آهي ته ماڻهو ڀلي ڪيڏي به مادي ترقي جي منزلن تي ڇونه پهچي وڃي، پر ماڻهپي جو اصل مقام هڪ ٻئي جي دکن جو درمان ٿيڻ ۾ آهي. حقيقت ۾ اهو ئي سماجي شعور استاد کي هڪ ترقي پسند ۽ انسان دوست شاعر بڻائي ٿو.
پهاڙن جون وڏيون چوٽيون جهڪائين تون
خلائن ۾ اپالن کي ڊڪائين تون
عظيم انسان مان توکي مڃيندس پو
جڏهن سنسار جا آنسو سڪائين تون
(بخاريءَ جا قطعا ص 61)
زهري جا پانڌيئڙا پنهنجي، ـــ ڌرتيءَ تي ڪجھ پَسُ ــــ او سائين
واڪا منهنجو واسُ
(گيت اسانجا جيت اسانجي ص 35)
استاد بخاري نه رڳو سنڌي سماج جي سمورين ڪمزورين کان واقف هيو پر سڄي دنيا جي اندر جيڪي خباثتون ۽ خرابيون هيون تن تي به سندس گھري نظر هئي، هن سڄي حياتي ظلم ۽ استحصال کان نفرت ڪئي، جنگ ۽ جبر کي ننديو ۽ دنيا جي هر خرابيءَ کي ڌڪار جي نگاهه سان ڏٺو ان ڪري سندس خواهش هئي ته ڪاش سنڌ سميت هيءَ سڄي دنيا ٻيهر اڏجي.
دل چوي ٿي سنڌ ڇا، سنسار کي نئين سِر اڏيان
شهر، گھر آهن سڻاوا بحر بر، ڳوليان پيو
(نه ڪم نبريو نه غم نبريو ص 57)
سچ اهو آهي ته مونکي استاد جو مٿيون شعر ڀٽائي جي ان عظيم دعا جو تسلسل محسوس ٿئي ٿو جنهن ۾ هن سنڌ سميت عالَمن لاءِ دعا گھري آهي. فرق رڳو اهو آهي ته لطيف وٽ دعا آهي ۽ بخاري وٽ تبديليءَ جي خواهش.
استاد بخاري جي سموري شاعري هڪ اهڙي باشعور ۽ حوصله مند انسان جي اندر جو اڌمو آهي، جنهن وٽ انسان دوستي وارو فڪر نهايت اتم ۽ اعلى پد تي نظر اچي ٿو. هو جڏهن سنڌ وطن جي سورن جي ڳالهه ڪري ٿو تڏهن به سندس تحت الشعور ۾ سڄي دنيا جا دکي انسان آهن. هو ڪنهن به ماڻهوءَ جي ڳل تان ڪريل لڙڪ تي لڇي پوي ٿو، پوءِ اهو ماڻهو سنڌ جو هجي يا هند جو. هو بکي جي اذيت کي محسوس ڪري ٿو پوءِ اهو ٿر جو هجي يا ايٿوپيا جو. استاد سڀني دکي انسانن کي دکن ۽ تڪليفن مان رستو ڪڍڻ جو حوصلو بخشي ٿو. هو پنهنجي شاعريءَ ۾ هيڻن جو بازو محسوس ٿئي ٿو. هن وٽ سماجي سجاڳيءَ جو جذبو موجود آهي. هن وٽ جيڪا بغاوت ۽ انقلابيت نظر اچي ٿي اها سماجي تعمير لاءِ آهي. هو ڪنهن به سماجي ۽ طبقاتي تضاد ۽ استحصال کي پسند نه ٿو ڪري. ان ڪري سندس شاعري ۾ ان جي جابجا نندا ملي ٿي.
استاد بخاري سماجي تبديليءَ لاءِ مفروضن جو سهارو نه ٿو وٺي، پر هن وٽ تاريخي شعور ۽ سائنسي سوچ موجود آهي. هن وٽ سماجي تبديلي جي سوچ، انقلابيت ۽ مزاحمت بي بنياد نه آهي پر ان لاءِ هن وٽ اعلى دليل موجود آهن. سنڌ جيڪا هن جي عشق جو مرڪز آهي، هو ان جي مسئلن کان ته آگاهه آهي پر کيس اهو به پتو آهي ته ان جا حل ڪهڙا آهن. هو جڏهن علم، سائنس ۽ فلسفي تي زور ڏئي ٿو، هو جڏهن اتحاد، ايڪي، بهادري، سجاڳي ۽ پاڻ سڃاڻڻ جي ڳالهه ڪري ٿو ته معلوم ٿئي ٿو ته هن جي اکين ۾ هڪ اهڙي سماج جو خواب سانڍيل آهي، جتي جديد علمن، فلسفن ۽ نئين سوچ جي آجيان ٿئي، جتي ڪنهن به قسم جي انتهاپسندي نه هجي، جتي ماڻهو پنهنجي فڪر ۽ اظهار ۾ مڪمل طور آزاد هجن. هن جو مزاحمتي ۽ انقلابي فلسفو انهن ئي ڳالهين تي بيٺل نظر اچي ٿو.... استاد جي سماجي شعور مان مزاحمتي ۽ قومي شعور جي جوت جرڪي ٿي. اهو قومي شعور ۽ جاگرتا جو سڏ سندس سٽ سٽ ۾ موجود آهي. هن کي سماج ۾ ڪنهن به قسم جو ڏاڍ قبول نه آهي اهو ئي سبب آهي جو سندس ڪلام ۾ بغاوت جا ٽانڊا ٻرندي نظر اچن ٿا، اها بغات هر ڪڌي ريت کان آهي، اها بغاوت هڪ اعلى ۽ آدرشي سماج جي اڏاوت لاءِ آهي. انهيءَ ڪري بخاري پنهنجي شاعريءَ ۾اجتماعي سماجي ڀلائي ۽ جيئو ۽ جيئڻ ڏيو جي پيغام کي وري وري ورجائي ٿو. هن جي شاعريءَ جي سماجي، انقلابي ۽ مزاحمتي فڪر کي سمجھڻ لاءِ سندس ڪلام جي علامتن کي به سمجھڻو پوندو. بخاري جي سموري شاعري متحرڪ سوچن ۽ تازي فڪر سان ڀرپور آهي، استاد بخاريءَ جي شاعريءَ ۾ انقلابي شعورــ عصري جبر ۽ طبقاتي تضادن سبب اڀريو ۽ هن پنهنجي ڪلام کي سماجي تبديلي جي راهه ۾ مشعل راهه بڻايو.
حوالا
1. بخاري استاد “اوتون جوتون” (تعارف: ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو)، روشني پبليڪيشن، 2005ع، ص 11
2. چانڊيو جامي، “سندي جوڳيان ذات” پيڪاڪ پرنٽرس اينڊ پبلشرس، ڪراچي، 2016 ص 131 ۽ 132
3. ڪانڌڙو آزاد انور “سمي صحرا سمي دريا” ڪويتا پبليڪيشن حيدرآباد، 2007ع، ص 81
4. حوالو ساڳيو ص 60
5. بلوچ تاج (ايڊيٽر) ماهوار “سوجھرو” ڪراچي، مقالو “استاد بخاري ــ هن دور جي احساس جو آواز ـــ سڌايو غلام نبي ڊاڪٽر“، جولاءِ 2012ع، ص 8
6. رنگريز غلام حسين “سونهن، سهائي سوچ” سچائي اشاعت گھر 2014ع ص 101
7. چانڊيو جامي، حوالو ساڳيو، ص 138
8. جويو تاج “استاد بخاري ــ سنڌ جي جوڀن جو شاعر” ثقافت کاتو، حڪومتِ سنڌ، 2010ع ص 96
9. بخاري استاد “اوتون جوتون” (تعارف: ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو)، روشني پبليڪيشن، 2005ع، ص 7
10. رنگريز حوالو ساڳيو ص 103
11. ڪانڌڙو آزاد انور، حوالو ساڳيو، ص 268
12. چانڊيو جامي، حوالو ساڳيو ص 133
13. ڪانڌڙو آزاد انور، حوالو ساڳيو ص 32
14. سومرو شمس ڊاڪٽر، “تخليقي ادب جا ترڪيبي جزا” شمس سومرو يادگار سٿ، 2016ع، ص 190
15. ڪانڌڙو آزاد انور، حوالو ساڳيو ص 49 ۽ 50
16. جويو تاج، حوالو ساڳيو ص 169
17. ڪانڌڙو آزاد انور، حوالو ساڳيو ص 33
18. جويو تاج، حوالو ساڳيو ص 58
19. بخاري استاد “گيت اسانجا جيت اسانجي” کيرٿر پبليڪيشنس، دادو، حيدرآباد، ڇاپو پهريون 1971ع، ص 6
20. جويو تاج، حوالو ساڳيو ص 54
مقالي ۾ ڏنل شعر استاد بخاري جي هيٺين ڪتابن مان ورتل آهن.
• بخاري استاد “گيت اسانجا جيت اسانجي” کيرٿر پبليڪيشنس، دادو، حيدرآباد، ڇاپو پهريون 1971ع
• بخاري استاد “ڪاري ڪڪر هيٺ“، سنڌي ساهت گهر، ڇاپو پهريون مارچ 1991ع
• بخاري استاد “زندگي زندگي“، سنڌي ساهت گهر، مئي 1991ع
• بخاري استاد “نه ڪم نبريو نه غم نبريو” 1992 سنڌي ساهت گھر حيدرآباد ڪتاب نمبر 93
• بخاري استاد “لهري لهري ۾ لالاڻ” سنڌي ساهت گھر ڪتاب نمبر 94، 1992
• بخاري استاد “سوچون، ڀڻڪا، واڪا” سنڌي ساهت گھر، ڇاپو ٻيو 1995ع
• بخاري استاد “لهر لهر دريا“، سنڌي ساهت گهر
• بخاري استاد “اوتون جوتون“، سنڌي ساهت گهر
• بخاري استاد “ڳائي پيو جاڳائي پيو“، سنڌي ساهت گهر، ڇاپو پهريون، 1998ع
• بخاري استاد “بخاريءَ جا قطعا“، سنڌي ساهت گهر، ڇاپو پهريون اپريل 2000ع
• بخاري استاد “ميلا ملهالا” روشني پبليڪيشن، ڇاپو ٽيون 2005
• بخاري استاد “ڌرتي سرتي“، روشني پبليڪيشن ڪنڊيارو، 2008ع
• بخاري استاد “هي گجرا هي گولا“، سنڌي ساهت گهر، ڇاپو پهريون، ڊسمبر 2013ع
(استاد بخاري اڪيڊمي دادو طرفان 9 آڪٽوبر 2017ع تي دادو ۾ استاد بخاري جي 25 هين ورسي جي موقعي تي ٿيل پروگرام ۾ پيش ڪيل.)