شهمير سومري جي غزلن جو اڀياس
ڪڏهن ڪڏهن من تي شاعريءَ جي موسم ائين لهندي آهي جئين پياسي ٿر تي اوڙڪون ڏئي وسندڙ وڏ ڦڙو. اهو وڏ ڦڙو وجود کي جل ٿل ڪري ڇڏيندو آهي. هر پاسي هٻڪار ٿي ويندي آهي. من ڄڻ ڪارونجھر جي ڪور، ڪنهن مست مور وانگر نچڻ ۽ جھومڻ لڳندو آهي. ڪڏهن وري سرءُ جهڙي اداسي ذهن جي وڻ مان سوچ جا سارا پن ڇاڻي ڇڏيندي آهي ۽ شاعر جا لفظ مفلوج ٿي ويندا آهن، اهي پَلَ ڄڻ حياتي بي مقصد ڀاسندي آهي. تنهنڪري اهو سچ آهي ته شاعرَ ڪيفيتن جي سمنڊ تي ٻڏندا ۽ اپڙندا آهن. سونهن، سچ ۽ محبت جي ڪا موسم نه ٿي هجي، انهن جو تعلق اندر جي رُتن سان آهي. تنهنڪري من جي موسمن تي خارجي موسمون ڪڏهن به اثر انداز نه ٿيون ٿين. بقول شاعر:
سانوڻ ۾ به بهاري آ.
پن ڇڻ رُت به نياري آ
اندر جِي جي موسم اجري
هر ڪا موسم پياري آ.
(بشير احمد شاد)
شاعرَ اندر جي انهن ئي موسمن ۾ تخليق جو سفر طئي ڪندا آهن. اهو ئي سبب آهي جو سندن لفظن ۾ ڪڏهن پيار جي بهار هوندي آهي ته ڪڏهن اندر جي سانوڻ جون بوندون. ڪڏهن سار جي هير هوندي آهي ته ڪڏهن اداسيءَ جو جھولو. ڪڏهن خوشيءَ جي ڪوڪَ هوندي آهي ته ڪڏهن دُک جي هوڪَ. ڪڏهن اميدن جا گُلَ ٽڙندا آهن ته ڪڏهن نراسائيءَ جا ٿوهر. ڪڏهن حسرتن جا ٻاٻيها تڙپندي نظر ايندا آهن ته ڪڏهن حيرتن جا هنج. ڪڏهن عشق جو ساز ٻُرندو آهي ته ڪڏهن جنون جو آواز. ڪڏهن دل جو راز کُلندي محسوس ٿيندو آهي ته ڪڏهن تخيل جي پرواز.
اسپيني شاعر ۽ نقاد خوان ريمون خيمينيز جو چوڻ آهي ته “شاعريءَ جي پرواز بلندين کي ڇهي وڃڻ جي هڪ مستقل جستجو جو نالو آهي.” شاعر جي خيال جي اها پرواز تڏهن ئي بلندين کي ڇهي ٿي جڏهن هو پنهنجي زمين سان رشتو قائم رکي ٿو.
پري آهي پري رهندو اهو ئي آسمان ڏسجو
حقيقت ۾ وري ڌرتي اسان جي زندگي آهي.
(ش. س)
تخليقڪار جو فڪر ۽ آرٽ گڏجي سندس تخليق کي اعلى درجو عطا ڪن ٿا. هڪ تخليقڪار يا شاعر پنهنجي وجود جي خلا کي لفظن جي صراحين ۾ ڀرڻ جي ڪوشش ڪندي پنهنجي داخلي جذبن، امنگن ۽ ڪيفيتن کي اظهارڻ سان گڏ و گڏ، خارجي سياسي، سماجي ۽ معاشي مسئلن کي پڻ ظاهر ڪندو آهي. شايد ٽي ايس ايليٽ تڏهن ئي چيو آهي ته “شاعرُ پنهنجي دور جي شعور جو اعلى ترين نمائندو آهي.” سنڌ جي جديد شاعريءَ جي لڙهيءَ ۾ اهڙا ڪيئي جرڪندڙ موتي آهن، جن کي اسين پنهنجي دور جي شعور جا اعلى ترين نمائندا چئي سگھون ٿا. نئين ٽهي ۾ جيڪي شاعر انهيءَ موتين مالها ۾ پوئجڻ لائق آهن انهن ۾ شهمير سومري جو نالو پڻ شامل ڪري سگھجي ٿو.
شهمير سومرو بنيادي طور غزل جو شاعر آهي ۽ غزل بيشڪ شاعريءَ جي هڪ حسين صنف آهي. ان صنف ۾ جيترو حسن ۽ جمال آهي اوتري ئي اها نزاڪتن جي گھرجائو آهي. غزل جي صنف کي ڇهڻ لاءِ احساسن جي ڪوملتا ۽ جمال جي نگاهه کپي. ڪڏهن ڪڏهن اها صنف کهرن هٿن ۾ اچي پنهنجو حسن وڃائي ويهندي آهي. غزل جي نزاڪتن کي ساڃاهڻ لاءِ جمال احسانيءَ جو اهو شعر پڙهڻو پوندو ته:
جمال کھيل نهيں هے کوئي غزل کهنا
که ايک بات بتاني هے اک چھپاني هے.
شهمير سومري جي غزلن جي مجموعي “اکڙين جي ڀاڪر ۾” جي مطالعي بعد اهو احساس ٿئي ٿو ته هن شاعريءَ جي ان حسين صنف سان نڀائڻ جي پوري پوري ڪوشش ڪئي آهي. هن جي غزلن ۾ غزل جو بنيادي رنگُ رومانيت، غالب نظر اچي ٿو. هن پنهنجي وس آهر پنهنجن غزلن ۾ سليس ٻولي ڪتب آندي آهي ۽ تز لفظن جو استعمال ڪيو آهي. سهڻن قافين ۽ رديفن جو استعمال ڪندي هن پنهنجن غزلن ۾ خيال جي ندرت ۽ نزاڪت کي ڌيان ۾ رکندي منجھن معنوي حسن پيدا ڪيو آهي. هن جا گهڻا غزل جديد عهد جي سنڌي شاعري ۾ سهڻو اضافو آهن ۽ اهي پڙهندڙن جو ڌيان ڇڪائين ٿا.
شهمير سومري جي غزلن تي هي اڀياس لکندي مونکي بار بار سندس تڪيه ڪلام “چڱائي آ” ياد پيو اچي. سدائين ۽ هر ڪنهن مان چڱائيءَ جي اميد رکڻ ۽ سڀ ڪنهن لاءِ چڱائيءَ جو سوچڻ يقيناً ڪنهن فرد جي ذات جو نهايت هاڪاري پاسو آهي. اوليور وينڊيل هومز چيو هو ته “سمورين چڱائين مان پهرين چڱائي اها آهي ته ٻين لاءِ سٺو سوچيو.” سو سچ ته اهو آهي ته مان اوليور جي انهيءَ ڳالهه کي ڌيان ۾ رکندي هي اڀياس لکي رهيو آهيان ۽ هي اڀياس لکندي مونکي فيضي جو اهو شعر به وري وري ياد اچي ٿو ته:
اعتدال معاني از من پرس،
که مزاجِ سخن ساخته ام.
(اچ ته توکي ٻڌايان ته معنى ۽ مفهوم مان مزو ڪيئن وٺبو آهي. اهڙي ترتيب پاتي اٿم جو سخن شناسي منهنجي مزاج جو حصو بڻجي وئي آهي.)
سچ اهو آهي ته مان شهمير جي شاعري پڙهندي واقعي به مزو ورتو آهي. ان ۾ اهڙيون ڪيتريون ئي خوبيون آهن جيڪي ڪنهن به پڙهندڙ کي پنهنجي حصار ۾ آڻي سگھن ٿيون.
شاعريءَ جو گھڻ موضوعاتي هجڻ تمام وڏي وقعت ۽ اهميت رکي ٿو. ڪي شاعر محدود موضوعن جي دائري ۾ گھاڻي جي ڏاند وانگر پيا ڦرندا آهن. اهڙن شاعرن وٽ ڀلي اسلوب جون ندرتون ڇونه هجن پر هڪ نقاد وٽ سندن شاعري گھڻي اهميت واري نه ليکبي. شاعريءَ جي گھڻ موضوعاتي هجڻ سان شاعر توڙي جذبي، تصور ۽ تخيل جي وسعت کي محسوس ڪري سگھبو آهي ۽ قاري ڪويءَ جو ڪلام پڙهندي بوريت جي ڄارَ ۾ نه ڦاسندو آهي. شهمير سومري جي غزلن جو مطالعو ڪندي مونکي محسوس ٿيو ته وٽس موضوعن جو ڀنڊار آهي ۽ هن شعوري طور انهن موضوعن جو ورجاءُ به ڏاڍو گھٽ ڪيو آهي. سندس شاعريءَ جي اها خوبي بيشڪ ساراهڻ جوڳي آهي. “اکڙين جي ڀاڪر ۾” جي مطالعي دوران مونکي منجھس انيڪ موضوع نظر آيا جن ۾ محبت، نفرت، رنجشون، رساما، چاهه، سازش، آس، نراس، روپ، ٻهروپ، وفا، جفا، يادون، تقدير، آرزو، زندگي، موت، سرءُ، بهار، ڌرتي، سرتي، دکُ، خوشي، گناهه، ثواب، احساس، وشواس، سچ، ڪوڙ، غربت، اميري، حسن، ادا، دعا، ظلم، انصاف، سادگي، دوستي، بندگي، آوارگي، صبر، قهر، وقت، سفر، خواب، ساڀيائون، روئڻ، کلڻ، وصل، فراق، عاشقي، شاعري، واعدو، اقرار، بي قراري، انتظار ۽ اهڙا ٻيا به ڪيئي موضوع شامل آهن. انهن موضوعن کي ڏسي شهمير جي شاعريءَ جي ڪئنواس جو اندازو ڪري سگهجي ٿو.
شهمير جي غزلن جي اڀياس مان خبر پوي ٿي ته هن جي فن ۾ جدت آهي. خاص طور هو ڊگھن ۽ منفرد رديفن وسيلي پنهنجي غزلن کي انفراديت ۽ جمال بخشي ٿو.
پيار جي احساس کي پاڻي ڏيو
دوستو وشواس کي پاڻي ڏيو.
...........
اسان جي وفا نئين رلي ٿي سبي
وري دلربا نئين رلي ٿي سبي
...........
ريشمي وار سڳيءَ ۾ بند ڪر
منهنجا آزار سڳيءَ ۾ بند ڪر
هن جي غزلن ۾ اهڙا ٻيا به ڪيترائي منفرد رديف ملن ٿا جئين ٽاڪي وئي، اسان جي زندگي آهي، ٿيڙ کاڌا، سمهي پيو آ، نيڻ آلا ها، تسبيح جا داڻا ها، چنڊ چاهه جو، ڀاڪر ۾، ڇرڪ نڪري ويو، زور ڏئي وئي آ، اسان جو خير آ، پرينءَ جي گھاگھر جو، جاڳي پيا خير سان، ملي وئي مونکي، اسان چريا آهيون، حياتي اسان جي، ننڊ ڪيئن ايندي، مرڪ تُنهنجي مٺا، سُڪون آيو آ، اڌورو رهجي ويو، مان جِي رهيو آهيان، دانهن نڪري وئي، مزوري ڳولهن ٿا، رنگ پيلو ٿي ويو، حياتي ٻوڙي ويو وغيره. اهڙن رديفن وسيلي هڪ پاسي هو پنهنجن غزلن کي فن جي هڪ دائري ۾ بند ڪري ٿو ٻئي پاسي سندس خيال جو دائرو ويڪرو ۽ اکٽ ميدان وانگر محسوس ٿئي ٿو.
ڳاڙها ڳاڙها شباب پاڻيءَ ۾.
آيـــا ترندا گلابَ پاڻيءَ ۾
تون ملي وئين ته مون ڇڏيا اُڇلي
هاڻ سارا خوابَ پاڻيءَ ۾.
هڪڙي ميهارَ لئه سَٺا سهڻيءَ
هاءِ ڪيڏا عذابَ پاڻيءَ ۾.
شهمير جي شعري خوبين ۾ سڀ کان وڏي خوبي خوبصورت تشبيهن ۽ استعارن جو استعمال آهي. هو پنهنجن غزلن ۾ حسين تشبيهون ۽ نرالا استعارا ڏئي پنهنجي اظهار کي انوکو بڻائي ٿو. هو پنهنجي فڪر ۽ خيال کي فن جي ان سانچي ۾ اهڙي نموني وجھي ٿو جو اهي ٻئي هڪ ٻئي ۾ جذب ٿيندي محسوس ٿين ٿا. پهريان سندس غزلن ۾ تشبيهه جي خوبي ڏسو:
اکيون نيلم جيان تُنهنجون ۽ چپ ياقوت جهڙا هن
..........
پيار تُنهنجو پرين ڪڪر وانگي
روح منهنجو سڄو ئي ٿر وانگي
..........
تيسين سُک جا سلا نه ٿا نڪرن
ڏُک جيسين لڳي نه هر وانگي
..........
تُنهنجي يادن سان واسجي ويو آ
تن بدن ۽ ذهن عطر وانگي
..........
اکين ۾ خوابَ اچن ٿا مسافرن وانگي
..........
زندگي تو سواءِ رڻ وانگي
اکيون نيلم ۽ چپ ياقوت جهڙا هجڻ، پيار ڪڪر وانگي ۽ روح ٿر وانگي هجڻ، ڏک جو هرَ وانگي لڳڻ، يادن سان تن بدن ۽ ذهن عطر وانگي واسجڻ، اکين ۾ خوابن جو مسافرن وانگر هجڻ ۽ زندگيءَ کي رڻ سڏڻ شهمير جي غزلن جي اعلى تشبيهاتي خوبي کي اڀاري ٿو. مٿين شعرن ۽ مصرعن ۾ رومانس سان گڏ و گڏ زندگي جي ڪرب کي به محسوس ڪري سگھجي ٿو. انهن ۾ هڪ شاعر جي اداس من جي صدا به آهي ته آس ۽ اميد جي نوا پڻ.
شهمير پنهنجن غزلن ۾ جتي خوبصورت تشبيهون ڏنيون آهن اُتي انوکن استعارن جو به استعمال ڪيو آهي. استعارو شاعريءَ جو حسن آهي جنهن سان شعر ۾ جدت ۽ نکار پيدا ٿئي ٿو. شعر ۾ استعاري جي حسن ۽ لطافت جو هڪ عمدو مثال ساحر لڌيانوي جي هن شعر مان جھلڪي ٿو:
تم نے صرف چاہا ہے ہم نے چھو کے دیکھے ہیں
پیرہن گھٹاؤں کے جسم برق_پاروں کے
شهمير جا غزل به استعاري جي حسن ۽ نکار سان مالا مال آهن. رڳو هڪ جھلڪ ئي ڏسو:
چاهه جي چانڊاڻ پائي ٿو گھمان.
..........
سازشن جي اُس تکي آهي گھڻي
..........
آس جي آلاڻ پائي ٿو گھمان.
..........
موت جو سيڪ ٿو وڃي چڙهندو.
..........
سفر جو ٿَڪُ لهي ويو سڀ، اکين سان زور ڏئي وئي آ.
..........
ڏکن جي ڪَن مهٽ ٿي وئي ويا سڀ سور ٿي سيرا
..........
سار جي ٻوڏ جو ستايل هان،
دل جي خيمي ۾ ڪير ترسائي.
نيڻن تي هٿ پرينءَ جي خوابن رکي ڇڏيا.
..........
ٻڏندڙ ڏيئو ٿي سونهن هوائن جو خيال ڪر.
..........
اميد کي اڌ رنگو ٿي پيو آ ۽ جان بي جان ٿي وئي آ.
..........
دل جي ڳوٺ مان ڌڙڪن ڄڻ ته لڏي وئي آ.
..........
ڪاغذ جي مٿان ٿي آ لفظن جي عزاداري
مٿين شعرن ۽ مصرعن ۾ جيڪو معنوي حسن آهي ان کي هڪ پاسي رکندي رڳو منجھن موجود استعارن کي ڏسون ٿا ته من ۾ ڪيف ۽ سرور اچي وڃي ٿي. چاهه جي چانڊاڻ، سازشن جي اُس، آس جي آلاڻ، موت جو سيڪ، ڏکن جي ڪَن مهٽ، سار جي ٻوڏ، دل جو خيمو، خوابن جا هٿ، سونهن ٻرندڙ ڏيئو، اميد جو اڌ رنگو، دل جو ڳوٺ، لفظن جي عزاداري اهڙا پيارا استعارا آهن، جيڪي نه رڳو شهمير جي غزلن جي اسلوب جو تعين ڪن ٿا پر کين معنوي حسن به بخشين ٿا. اهڙي ريت سندس غزلن ۾ ٻيا به ڪيئي استعارا نظر اچن ٿا جيئن هٿڙن جا اوجاڳا، نيڻن جي مسجد، ڪنڊن جو بدن، لڙڪن ٻارڻ، قربتن جو ڪڪر، هٿن جي ننڊ، نيڻن جي بُک، زم زم جھاتي، حسن جا پيرا وغيره.
خيال جي ندرت ۽ نزاڪت شاعريءَ جي حقيقي سونهن آهن. ڪي ماڻهو خيال جي ندرت ۽ جدت کي پنهنجي ڪلاسيڪي ۽ روايتي ادبي ورثي کان بغاوت جو نالو ڏيندا آهن پر حقيقت ۾ خيال جي جدت ئي اهو جوهر آهي جنهن سان شاعريءَ ۾ پرواز جي قوت پيدا ٿئي ٿي، جنهن جو هن کان اڳ اسين خوان ريمون جو حوالو ڏيندي ذڪر ڪري آيا آهيون. فيض احمد فيض هڪ جاءِ تي لکيو آهي ته “شاعر جو تجربو جيترو گھرو ۽ همه گير هوندو، ايترو ئي وڌيڪ منجھس متاثر ڪرڻ جي صلاحيت هوندي.” شهمير جا غزل زندگيءَ جي پيڙا ۽ سندس ذات جي تجربن ۽ مشاهدن جو نچوڙ آهن، تنهنڪري انهن کي پڙهندي قاري کي هڪ ڀرپور تاثر ملي ٿو. هن جي غزلن جي مطالعي بعد منجھس نازڪ خيالي ۽ ندرت جا ڪيئي مثال ملن ٿا.
جھوپڙيءَ ۾ وڃي سُتي آهي
گھگھ اوندهه ۾ هوءَ بتي آهي.
..........
در جو کڙڪيو ته ڇرڪ نڪري ويو
در جو کوليو ته ڇرڪُ نڪري ويو
گھر جي ڀرسان خدا جو گھر آهي
قهر ڪڙڪيو ته ڇرڪ نڪري ويو.
..........
اُس تيز تپي صحرا قدرت جو ڪمال آهي
هڪ سمنڊ مٿان ايڏا ڇا لاءِ جھڙالا هن
هڪ چنڊ بڻيو ساقي ۽ جام ستارا هن
ٿي ڏات پيئي هر هر هي ڪيف نرالا هن
..........
تون نه آيو آن منهنجي گھر جو در
سِرُ پيو ڀت سان يار ٽڪرائي.
رنجشون شرم ۾ مري وينديون
پيار کي جيڪڏهن ڪو ڦهلائي
..........
ٽارين تي رکي ڪنڌ سمهي گل پيا
هير آئي ته جاڳي پيا خير سان.
خواب نيڻن ۾ پاسا ورائي ٿڪا
ننڊ آئي ته جاڳي پيا خير سان
ٻانهن وارا ڪنگڻ ٻئي ڪرائي جڏهن
تو ورائي ته جاڳي پيا خير سان
هتي ڏنل رڳو اهي ڏهه شعر ئي شهمير جي غزلن جي ان خوبيءَ کي ظاهر نه ٿا ڪن جنهن کي اسين نازڪ خيالي چئون ٿا، پر سندس شاعريءَ ۾ اهڙا ٻيا به ڪيئي شعر ملندا..... شعر ۾ معنوي حسن پيدا ئي تڏهن ٿئي ٿو جڏهن لفظن ۽ خيالن جي تڪرار مان ڪا نئين ۽ اڻ ڇهي معنى نڪري ٿي. ‘جھوپڙي ۾ وڃي سُتي آهي‘، هڪ عام رواجي خيال آهي، جنهن ۾ ڪا وڏي اڇل نه آهي پر شعر جي ٻي مصرع ان خيال کي نئون ۽ حسين بڻائي ڇڏي ٿي. شاعر چوي ٿو ته ‘گھگھ اوندهه ۾ هوءَ بتي آهي‘. مصرعن جي ميلاپ سان هڪ اهڙو احساس جنم وٺي ٿو، جيڪو دل کي ڇهي وڃي ٿو. لفظن جي تڪرار مان خوبصورت معنى تراشڻ هڪ وڏو آرٽ آهي. در جو کڙڪڻ ۽ کولڻ ٻه عمل آهن ۽ ٻنهي جو هڪ ٻئي سان ويجھو تعلق آهي. بلڪه جيڪڏهن در جي کڙڪي کي عمل ۽ در کولڻ کي رد عمل چئجي ته به مناسب لڳندو. شهمير ان عمل ۽ رد عمل کي ‘ڇرڪ نڪري ويو’ جي رديف سان ملائي شعر ۾ جيڪو معنوي حسن تراشيو آهي اهو داد لائق آهي. ساڳي غزل ۾ گھر جي ڀرسان خدا جو گھر هجڻ باوجود قهر ڪڙڪڻ تي ڇرڪ نڪرڻ ڌرتيءَ تي ٿيندڙ سمورين بي انصافين ۽ ظلمن جي داستانن کي ذهن ۾ تازو ڪري ٿو. ساڳي طرح ٻئي غزل ۾ صحرا ۾ تيز تکي اُس ۽ سمنڊ مٿان جھڙالو هجڻ کي قدرت جو ڪمال چئي شاعر ان فطري تضاد کي ظاهر ڪري ٿو جيڪو سمجھ کان ٻاهر آهي. ساڳي غزل جي ٻئي شعر ۾ شهمير، چنڊ کي ساقي ۽ تارن کي جام سڏي شعر ۾ خيال جي ندرت پيدا ڪئي آهي ۽ اڳتي جڏهن ساڳي شعر ۾ ڏات جي مئڪشي جو ذڪر اچي ٿو ته شعر ۾ سرئلسٽ ايپروچ اچي وڃي ٿي. اهڙي ريت پرين جي نه اچڻ سبب گھر جي در جو ڀت سان سِر ٽڪرائڻ به هڪ حسين ۽ نازڪ خيال آهي. ساڳي غزل ۾ پيار کي ڦهلائڻ سان رنجشن جو شرم ۾ مرڻ هڪ نڪور خيال آهي. اهڙي طرح ٽارين تي ڪنڌ رکي ستل گلن کي هير جو جاڳائڻ، خوابن جو نيڻن ۾ پاسا ورائڻ بعد ننڊ اچڻ سان جاڳڻ ۽ ٻانهن ڪرائيءَ ورائڻ سان ڪنگڻن جو جاڳڻ، سچ پچ بلڪل نوان ۽ نازڪ خيال آهن.
شهمير سومري جا غزل جتي انيڪ خوبين ۽ خاصيتن سان جھنج آهن اُتي منجھن کوڙ جھول به نظر اچن ٿا. اهي گھڻو ڪري معنوي ۽ فني جھول آهن. هن پنهنجن ڪن غزلن ۾ ڪمزور قافيا استعمال ڪيا آهن ته ڪٿي خيال کي پورو ڪرڻ لاءِ وزن جي اڻ پورائي جو بنهه خيال نه رکيو آهي. ڪٿي انوکن استعارن جي استعمال جي چڪر ۾ سندس شعر بي معنويت جو شڪار ٿيو آهي ته ڪٿي وري مختلف شاعرن جي شعرن جي اثرن سندس غزلَ جي تخليقي سگھ ۽ اصليت ڦُري آهي. ڪجھ مثال ڏسو:
ڏسي حال منهنجو دوائن دعا ڪئي
مگر تون نه آئينءَ شفا ٿيڙ کاڌا.
هن شعر ۾ شفا جو شرط پرين جي اچڻ کي قرار ڏنو ويو آهي ته پوءِ دوائن جي دعا ڪرڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي؟ جڏهن پرينءَ جي اچڻ بنا ڪا ڦڪي فرق ڪري ئي نه ٿي سگھي ته پوءِ دوائن جون دعائون يقيناً بي اثر هونديون.
شهمير سومري جتي خوبصورت رديفن وسيلي پنهنجن غزل کي حسن ۽ جمال بخشيو آهي اُتي سندس ڪي اهڙا غزل به ملن ٿا جن ۾ منفرد رديفن جي استعمال جي شوق ۾ هن جي غزلن جون معنائون وائڙائپ جو شڪار ٿين ٿيون.
جيت جو نظريو هار جو نظريو
پيار ڄڻ راند آ يار جو نظريو
مان منجھي ٿو پوان بادلن کي ڏسي
تُنهنجي زلفن ۾ آ ڄار جو نظريو
هاڻي ‘نظريو’ هڪ وسيع لفظ آهي، جنهن جو مفهوم جاچڻ لاءِ اسان کي فلسفي جون لغتون کولڻيون پونديون. جيت ۽ هار ڪو نظريو نه آهن نه ئي وري ڪوئي پيار کي راند چئي پنهنجو نظريو پيو ٻڌائي. ٻيو ته ڇڏيو شهمير بادلن کي ڏسي محبوب جي زلفن کي ڄار جي نظريي طور پيش ڪري سچ ته لفظن جي بي حرمتي ڪئي آهي.
ڏسان ته ڪيئن ڏسان ڀلا حسن تُنهنجو
حجاب ڀي نقاب ٿا اچــن پائي
شايد شهمير سومري کي ڄاڻ نه آهن ته لفظ ‘حجاب’ جي معنى ئي پردو آهي، سو پردن جو نقاب پائڻ مان ڇا مراد؟
معنوي جھول ۽ مطالعي جي ڪمي جو هڪ ٻيو مثال:
هيل ڀي ويل آ جو سياسي رڍون
نئين سري سان ربابن تي گھمنديون رهيون
سنڌي ۾ چوڻي آهي ته ‘رڍن اڳيان رباب، وڄائيندي ورهيه ٿيا’ ٻين لفظن ۾ رڍن جو ربابن سان ڇا وڃي. يا کڻي چئجي ته بي حس ماڻهن تي ساز ۽ سرود به اثر نه ڪندا آهن پر هتي شهمير سياسي رڍن کي ربابن تي گھمندي ڏيکاريو آهي، جيڪو شعر ۾ ابهام پيدا ڪري ٿو.
شهمير جي شعرن ۾ معنوي وائڙائپ جو هڪ ٻيو مثال سندس هي شعر به آهي:
تُنهنجون تصويرون مون سان گڏ نڪتل
ڄڻ وفاقي وزارتون آهن.
هن قسم جا شعر غزل جي حسن کي ڌڪي وجھندا آهن. هاڻي ڀلا گڏ نڪتل تصويرن جو وفاقي وزارتن سان ڪهڙو تعلق! ٿي سگھي ٿو شاعر ان کي هن طرح Justify ڪري ته پرينءَ سان گڏ نڪتل تصويرن کي هو اهڙي خوشيءَ وانگر سمجھي ٿو جهڙي ڪنهن سياستدان کي وفاقي وزارت ملڻ وقت ملندي آهي، پر اهو خيال به غزل جي گھاڙيٽي ۾ اجوڳو ۽ غير جمالياتي لڳي ٿو.
شهمير سومرو هڪ پختو شاعر آهي جيڪو غزل جي فن جي چڱيءَ پر ڄاڻ رکي ٿو پر ڪٿي ڪٿي هو شعر ۾ وزن جي پورائي خاطر لفظ ‘ته’ جو استعمال ڪري غزل کي داغي وجھي ٿو، جيتوڻيڪ ان ‘ته’ جي جاءِ تي ڪو ٻيو لفظ وجھڻ سان به سندس غزل پنهنجو حسن برقرار رکي سگھي پيو. مثال:
زماني جون بڻيون رسمون اسان جي لئه شڪاري هن
اسان کي اڄ به ڳولهن ٿيون اسان آهيون ته ڄــڻ ڳيرا
اها مصرع هن طرح به لکي سگھجي پئي:
اسان کي اڄ به ڳولهن ٿيون، هجون ڄڻ پاڻ ڪي ڳيرا
يا سندس هڪ ٻيو شعر آهي:
پنکڙي کي پٽي جيئن ڦٽي تـــو ڪيو
ماس منهنجو به ائين غم ته روڙي ڇڏيو
ٻي مصرع کي هن طرح لکي سگھجي پيو:
ماس منهنجو به دُک ائين روڙي ڇڏيو.
دنيا جا شاعر هڪ ٻئي جو اثر قبول ڪندا آهن، ان ۾ ڪو حرج به ناهي ۽ ڪڏهن ڪڏهن وري شاعرن جا اتفاقي طور به هڪ ٻئي سان خيال ملي ويندا آهن. جيڪڏهن ڪو شاعر ڪنهن ٻئي شاعر جي خيال کي پنهنجي شعر ۾ آڻڻ چاهي ته شاعريءَ ۾ ان لاءِ هڪ صنعت تضمين موجود آهي، پر جيڪڏهن خيالن جو اهو ميلاپ اتفاقي آهي ته ان ۾ شاعر جو ڪو قصور نه ليکبو بلڪه ائين سمجھبو ته اهي شعر لکندي ٻنهي شاعرن جي اندر جي ڪيفيت ساڳي هئي. شهمير جي غزلن ۾ پڻ ٻين شاعرن سان خيالن جي هڪ جهڙائيءَ جا ڪي مثال ملن ٿا، جيئن سندس هڪ غزل جي مصرع آهي ‘ ايڏا نه درد ڏي تون، پٿر نه ٿي وڃان’ اها مصرع اردو غزل ‘پتھر بنا ديا مجھے رونے نهيں ديا’ جو اولڙو محسوس ٿئي ٿي. يا وري سندس هي شعر:
پيار سان پيار ڪر نه ڪر ڪاوڙ
ڳالهه آ سادڙي فقيرن جي
اردو جي باڪمال شاعر ساغر صديقي جي هيٺين شعر جي ياد ڏياري ٿي:
گُر بتا ديں گے آدميت کے
هم فقيروں سے گفتگو کر لو
هڪ ئي شعر ۾ فرد واحد لاءِ هڪ ئي وقت واحد ۽ جمع جو صيغو استعمال ڪرڻ شعر جو عيب ليکيو ويندو آهي. شهمير جي هيٺين شعر ۾ اهو عيب ظاهر آهي.
اهو ناهين رهيو تون پر ته ڀي مونکي ستائڻ لئه،
اوهان جي ياد پـائي چهنڊڙيون ٿي چلولي آهي.
شهمير جي غزلن جا محاسن ۽ معائب کيس هم عصر شاعرن جي انهيءَ قطار ۾ بيهارين ٿا جيڪي اڃا تائين تجربن جي بٺيءَ ۾ پچندا ئي رهن ٿا. سندن ڪن خيالن جا ٿانوَ رچي پچي ريٽا ٿي پنهنجي پوري حسن سان ان بٺيءَ مان نڪرن ٿا ته ڪي وري ڪچا ۽ ڪسارا رهجي وڃن ٿا..... شهمير جو اهو رويو نهايت وڻندڙ آهي جنهن کي هن پنهنجي ئي هڪ شعر ۾ هن طرح ظاهر ڪيو آهي.
مونکي منزل چيو تُنهنجي منزل اڃا
آهي اڳتي سڄڻ هل اڃا هل اڃا
فارسيءَ جي عظيم شاعر عرفي چيو هو ته:
خواهي که عيب هائي روشن شود ترا،
يک دم منافقانه نبين در کميں خويش!
(جيڪڏهن تُنهنجي تمنا آهي ته تُنهنجيون اوڻايون توتي پڌريون ٿين، ته اڪيلائيءَ جي ڪُنڊ ۾ ويهي پنهنجي اندر ۾ جھاتي پاءِ.)
شهمير سومرو نوي واري ڏهاڪي ۾ اڀري آيل ٽهيءَ مان هڪ اهڙو برجستو شاعر آهي، جنهن وٽ شعري آرٽ موجود آهي، هن وٽ نه رڳو سخن فهمي پر تخليقي وجدان پڻ موجود آهي. هو جديد سنڌي غزل جو هڪ اهڙو آواز آهي، جنهن وٽ پنهنجا سُر ۽ آهنگ آهن. هن وٽ فڪر جي جدت ۽ تجرباتي جهان جي وسعت موجود آهي. بهرحال شهمير سومري جي هن شعري مجموعي “اکڙين جي ڀاڪر ۾” جو مطالعو ڪندي مان نه رڳو جديد غزل جي نئين جهتن کان واقف ٿيو آهيان پر مونکي شهمير جي تخليقي قوت جي پڻ آشنائي ملي آهي.
(2013 ۾ آرٽس ڪائونسل لاڙڪاڻي جي ‘ادب شعبي’ پاران شهمير سومرو جي شعري مجموعي “اکڙين جي ڀاڪر ۾” جي ڪرايل مهورت واري تقريب ۾ پڙهيل.)