جواد جعفري جي شاعريءَ جو مطالعو
شاعريءَ جو هڪ وڏو ڪارج احساسن جي ان ڪائنات کي تسخير ڪرڻ آهي، جنهن ۾ انساني ڪيفيتن جو سمنڊ ڇلندو آهي. شاعري هڪ آرٽ ته آهي پر جيسيتائين ان ۾ احساس جي قوت نه آهي تيسيتائين اها لفظن جي هجوم کان اڳتي ڪا معنى نه ٿي رکي. “شاعري جي حقيقت بيان ڪندي شبليءَ “شعر العجم” ۾ هڪ جاءِ تي لکيو آهي “شاعري وجداني ۽ ذوقي چيز آهي.” هن شاعريءَ جو ٻيو نالو “قوتِ احساس” ٻڌايو آهي. شاعرِ فطرت وليم ورڊس ورٿ(William Wordsworth) به شاعريءَ بابت ڪجھ اهڙي ئي ڳالهه ڪئي آهي. هن جو چوڻ آهي ته “Poetry is the spontaneous overflow of powerful feelings” (شاعري اجھل ۽ ڇلڪندڙ طاقتور احساسن جو نالو آهي.) اڳتي هلي شبلي پنهنجي ساڳي ڪتاب ۾ لکي ٿو ته “جڏهن اهو ئي احساس لفظن جو پهراڻ اوڍيندو آهي ته شعر بڻجي ويندو آهي.” ان مان ظاهر ٿيو ته سندس خيال مطابق لفظ جي حيثيت هئيت (Form) واري آهي ۽ ان جو موضوع (Content) اهو احساس آهي جنهن کي شاعري چيو وڃي ٿو. ورڊس ورٿ شيءِ کي “Powerful feelings” چيو آهي. جڏهن ته شبلي ان کي “قوي جذبو” ڪوٺي ٿو ۽ “Spontaneous” جي لاءِ هو “اجھل” جو لفظ استعمال ڪري ٿو. اهڙي طرح شبلي شعر جي مڪمل تعريف هن طرح بيان ڪري ٿو: “جڏهن ماڻهوءَ تي ڪوئي قوي جذبو طاري ٿيندو آهي ته بيساخته سندس زبان مان موزون لفظَ نڪرندا آهن ۽ انهيءَ جو نالو ئي شعر آهي.” (شبلي کا تصورِ لفظ و معنى) جواد جعفري جي شاعريءَ ۾ به اسان کي شعر جي ان بنيادي وصف مطابق جذبن ۽ احساسن جو اجھل پڻو ۽ بيساختگي نظر اچي ٿي. جڏهن سندس اندر مان ڪو احساس اٻڙڪا ڏئي نڪري ٿو ته شعر بڻجي وڃي ٿو:
ڪوئي ڀر ۾ ڀري رهيو هوندو
توکي احساس ئي نه ٿيو هوندو
هن ڪڍيون هن هزار معنائون
بي خياليءَ ۾ تو ڏٺو هوندو
..........
پيار جي پهرين نظر ۾
زندگي ڀر جو نشو آ
شعر لکڻ لاءِ عام طور ڪنهن هيئت يا فارم جي ضرورت هوندي آهي، فارم يا اسلوب اظهار جو قالب آهي، جنهن جي وڏي اهميت آهي پر معيد رشيدي جي چوڻ مطابق “شعر جي حصار کي ٽوڙي اگر شاعريءَ جي بي ڪراني ۾ داخل ٿجي ته پتو پوندو ته شاعري جي لاءِ هيئت ڪو مسئلو ناهي. اها ڪنهن به ڍنگ، شڪل يا ساخت ۾ ظاهر ٿي سگھي ٿي. امداد امام اثر شاعريءَ کي شراب سان ڀيٽيندي صحيح چيو آهي ته شراب هر قيمت تي شراب ئي رهندو، ڀلي ڪنهن به پيالي (سون، چاندي، پتل، مٽي) ۾ رکيو وڃي. اهو ان وقت تائين شراب رهندو، جيستائين ان جي ماهيت نه مَٽجي وڃي. ان ڪري خارجي حوالن سان اسان شعر جي شناخت ته آساني سان ڪري سگھون ٿا پر شاعريءَ جي نه. شاعري ڇا آهي؟ اهو انهيءَ قسم جو سوال آهي ته روح ڇا آهي؟ سيني جي خلش، اکين ۾ طوفان ۽ دل جي نهان خانن ۾ اٿندڙ درد ڇا آهي؟ زندگي ڇاهي؟ ايليٽ جي راءِ با معنى آهي ته “جيڪڏهن اسان شاعريءَ جي وصف بيان ڪري به وڃون ته اها ڪوشش لاحاصل هوندي.” ان ڪري مسئلو شاعريءَ جي وصف جو نه آهي، نڪتو هي آهي ته شاعري ۽ زندگي ۾ ڪهڙو تعلق آهي.” (شعر: دو جملے) جيڪا شاعري زندگيءَ کان ڪٽيل آهي ۽ جنهن ۾ فروعي معاملن جو هجوم آهي اها پنهنجو ڪوئي سماجي ڪارج ادا نه ٿي ڪري. شاعريءَ جو سماج ۽ زندگيءَ سان اهو ٻنڌڻ ئي ادب براءِ زندگي جي سلي کي سيراب ڪري ٿو. جواد جعفري جي شاعري زندگي ۽ زندگي جي معاملن سان جڙيل ۽ ڳتيل آهي. ان ۾ جيون جو حسناڪ چهرو به نظر اچي ٿو ته سماج جي ڪربناڪ تصوير پڻ.
پل پهر رقص ۾ هر گھڙي ٿي نچي
وقت جي ساز تي زندگي ٿي نچي
باغ ۾ جو هوا پير آهن ڌريا
پَنَ جھومن پيا، هر ڪلي ٿي نچي
..........
هڪڙي وڌوا جي ڳلن تي
پنهنجي ئي ڳوڙهن لکيون
ڪيئي ڪهاڻيون درد جون
تنهنجي روڊن تي ڪراچي
وکريل لاشن لکيون
ڪيئي ڪهاڻيون درد جون
جديد سنڌي شاعري جي ڊگهي قافلي ۾ اهڙا ڪي ٿورا شاعر آهن جيڪي پنهنجي شاعريءَ ۾ موجود نئين فڪر ۽ شعور، رومانوي ۽ جمالياتي احساس ۽ شاعراڻي غنا ۽ ترنم جي ڪري انفراديت رکن ٿا. جواد جعفري ان حوالي سان پنهنجي الڳ سڃاڻپ رکندڙ آهي. هن جي شاعريءَ ۾ تتل صحرا جون صدائون به آهن ته ڀنل مٽي جي سڳنڌ به. هن وٽ شاعري جو تصور لفظن جي جادوگري کان وڌيڪ دل جي لهوءَ مان ٽڙيل گلابن جهڙو آهي.
جي تون سمجيهن ته خون آ دل جو
جي نه سمجهن ته شاعري آهي.
..........
سٽ سٽ تي ڇو ساهه ڏيان ٿو، ويهه ته سمجهايانءِ!
اکر اکر ۾ خون جگر جو اوتيو آهي مون.
پنهنجي سٽ سٽ تي ساهه ڏيڻ ۽ اکر اکر ۾ پنهنجي جگر جو خون اوتيندڙ شاعرَ جواد جعفريءَ جي شاعريءَ ۾ هڪڙي بيساختگي آهي هو تڪي توري لفظن جي ڳنڍ ٽوپ نه ٿو ڪري پر لفظ سندس خيال سان هم آهنگ ٿي پاڻ ئي موتين جي هار وانگر مرتب ٿي وڃن ٿا. جواد جي شاعري ۾ فڪر جي تازگي ۽ حسن جا جلويٰ نمايان آهن ۽ اهي ٻئي شيون سندس نانءَ کي زنده رکڻ لاءِ ڪافي آهن.
حسن ويڙهيل جعفري جي
شعر جي پوشاڪ ۾ آ.
جواد ڀي امر آ پنهنجي اکر اکر ۾،
شاعر مري وڃي، ڇا لفظن جو موت ٿيندو؟
هر شاعر جي شاعريءَ ۾ مختلف شعري ترڪيبون ۽ استعارا، تشبيهون ۽ تلميحون، منظر ۽ محاڪات موجود هوندا آهن. جواد جعفري جي شاعري به انهن شعري گڻن سان ڀرپور آهي. هن جي شاعريءَ ۾ فڪر ۽ آگهي جو جولان به موجود آهي ته ان مان تصور ۽ تخيل جون انيڪ راهون به ڦٽن ٿيون. هن جي شاعري پنهنجي فن ۽ فڪر ۾ متوازن ۽ گھري آهي. سندس ڪلام ۾ رومانيت سان گڏ انوکي جماليات به موجود آهي. پر سندس شاعريءَ جو وڏو حسن ان ۾ موجود موسيقيت آهي. هن جي ڪلام ۾ غنا ۽ ترنم جي خوبي اتم درجي تي موجود آهي. اهو ئي سبب آهي جو سندس اڪثر غزل سنڌ جي ڳائڻن ۽ ڳائڻين ڳائي مڃتا ماڻي آهي. هن جي شاعريءَ ۾ موجود اها فطري موسيقي ۽ ترنم کيس هم عصر شاعرن ۾ نمايان ڪري بيهاري ٿو.
رومانيت شاعريءَ جو حقيقي حسن آهي ۽ خاص طور غزل پنهنجي بنيادي موضوع ۾ رومانيت جي رنگ سان ڀرپور آهي. جواد جعفري بنيادي طور غزل جو شاعر آهي ۽ هن جي غزلن جو مرڪزي موضوع به رومانيت آهي. هو پنهنجن غزلن ۾ پرين جي حسن، ناز ۽ ادا کي خوبصورت نموني بيان ڪري ٿو. ڪٿي ڪٿي عشق جي جمال جون حسناڪيون ۽ تابناڪيون هن جي غزلن جي فضا کي بيحد حسين بڻائي ڇڏين ٿيون. هن وٽ رومانيت رڳو ڪنهن جسم يا انساني وجود تائين محدود ناهي بلڪه فطرت جون سموريون حسناڪيون ۽ لذتون، چاهه جا انيڪ رنگ ۽ روپ هن جي شاعري تي ڇانئيل آهن. ان رومانويت ۾ ميلاپ جو لطف به آهي ته جدائيءَ جو زخم پڻ.
ها اکين مان گذر ٿي ڪري
سونهن دل تي اثر ٿي ڪري
..........
سانوري سونهن دل ۾ ڪري گھر وئي
هونءَ سوين چنڊ ـــ چهرا اکين ۾ هيا
کڻي وئي پاڻ سان پنهنجو اکيون، ڳل، وار، پيشاني
اسان کان ائين جيئڻ جا، سهارا ڏور ٿيندا ويا
..........
توکي چاهيو سي زندگيءَ وانگي
ٿي نه حاصل سگھين خوشيءَ وانگي
..........
اک آلي سندءِ گواهي آ
تنهنجي دل تان اڃا لٿا ناهيون
..........
ننڊ چورائي اکين مان
جاڳ ۽ ڳوڙها رکي ويو
جواد سونهن جو شيدائي آهي، پوءِ اها سونهن ڪنهن وجود جي روپ ۾ هجي يا فطرت جي ڪنهن لقاءَ جي صورت ۾ اها سندس دل تي سڌو اثر ڪري ٿي. جواد کي سوين چنڊ چهرن ۾ هڪ سانوريءَ جي مُک موهي وڌو هو، جيڪا به کيس جدائيءَ جو داغ ڏئي پاڻ سان پنهنجون اکيون، ڳل، وار ۽ پيشاني کڻي ويو ۽ جواد کان ڄڻ جيئڻ جا سهارا ڏور ٿي ويا. جواد جعفريءَ وٽ هڪ طرف لاحاصل محبت جو غم آهي ته ٻئي پاسي اهو ويساهه به آهي ته پرين اڃا کيس وساريو ناهي. وڇوڙي جي ڪٽار هن جي نيڻن جي ننڊ کسي جاڳ ۽ ڳوڙهن جو دان ڏنو ته هن جا غزل به نوحا بڻجي پيا.
تو پڄاڻان جي لکيا ها جعفري
سي غزل جي روپ ۾ نوحا هئا.
رومانس جا اهي ۽ اهڙا مختلف روپ جواد جي سموري شاعريءَ ۾ ملندا. هو پيار کي گلن جو واس سمجھي ٿو، جنهن تي پهرا لڳائڻ ممڪن ئي نه آهي.
پيار تي پهري جون ڳالهيون ڇڏ چريا!
بندشون سي به گلن جي واس تي!
رومانس يا پيار جنهن ۾ ڪائنات جيڏي وشالتا آهي. انهيءَ پيار کي ميلاپ کان وڌيڪ وڇوڙي جا رنگ گهرو بڻائي ڇڏين ٿا. بقول شاعر: پہنچا جو سمندر میں تو مر جائے گا دریا۔
جيئن درياهه کي سمنڊ جو ميل ماري وجھي ٿو، تئين شايد محبت ۾ ميلاپ پيار جو انت ثابت ٿئي ٿو. هونءَ به جيڪو لطف سفر ۾ آهي سو منزل ۾ ڪٿي. شاهه سائين به انهيءَ فلاسافي کي قبوليو آهي تڏهن ئي ته چيو اٿائين ته:
توڻي لهين نه پيرُ، توءِ راحت آهـي رڙهــڻ ۾.
(سُر معذوري، د 4)
اسان جنهن سماج ۾ ساهه کڻون ٿا اُتي اڪثر ڪري وڇوڙو ئي پيار جو مقدر بڻبو رهيو آهي ۽ اهو وڇوڙي جو زخم ئي ته آهي جيڪو زندگيءَ کي هڪ نئين معنى ڏئي ٿو. ڀٽائي “سُر حسيني” ۾ چيو آهي “جيڪِي فِراقان، سو وِصالان نه ٿِئي.” ۽ شيخ اياز لکيو آهي ته “پيار هڪ اڌمو آهي جو ٿوري دير لاءِ اوچو وٺي وڃي ٿو ۽ اندر کي اجاري ٿو. اهو باک جي شاخن وانگر آهي، جن جي روشني ته هر ڪنهن ماڻي آهي پر جن تي ڪوئي پکي آکيرو نه ٺاهي سگهيو آهي. اهو وڄ وانگر آهي. گهنگهور گهٽائون ڏسي ڪيڏو نه وڻي ٿو، پر جڏهن ڪري ٿو ته اڪثر ماڻهو تباهه ڪري ٿو ڇڏي.” حقيقت ۾ شاعرن جي دلين تي به اهڙي ئي پيار جي وڄ ڪريل هوندي آهي، هو شڪسته دل ۽ تباهه حال هجڻ باوجود پنهنجي لفظن جي طاقت سان پيار کي امرتا بخشي ڇڏيندا آهن جواد جي شاعري ۾ به پيار جي حاصلات کان وڌيڪ جدائي جا زخم نظر اچن ٿا.
”لازم نه آ جو چاهيون، حاصل به ٿي وڃي“
سمجهائي ويو گهڻو ئي جملو جناب جو.
..........
پٿرن وارو ڪم ڪري ويا ڪنهن جا کهرا لفظ،
دل جي شيشي منجهه پيل هي ڏار ٻڌائن ٿا.
هي منهنجي ڳلن تي جا، ڳوڙهن سان لکيل آهي،
سا تنهنجي جدائي جي، لمحن جي ڪهاڻي آ.
..........
ايڏو مرڪڻ واري! ڇا هي ڄاڻي سگهندينءَ تون؟
تنهنجي وڇڙڻ کانپوءِ ڪيڏو ڀوڳيو آهي مون.
وڇوڙي کانپوءِ ڀوڳنا جو سفر واقعي ڏاڍو اذيتناڪ آهي، پر اهو وڇوڙو ئي محبت جو معراج آهي. شيخ اياز مطابق “جڏهن اسان پيار کي دائمي بڻائڻ چاهيون ٿا ته اهو بيزاري ۾ بدلجي وڃي ٿو، يا ڪنهن آفت ۾ بدلجي انتقام وٺي ٿو. پيار لاءِ جدائي ضروري آهي اها دونهين دکائي رکي ٿي. آنڌ مانڌ جون گهڙيون پيار جو کيپ ان جي سک دائڪ ڀانواٽي ان ۾ منووِڪار (Passion) جو تکو ڏنگ مون کي وڻندو آهي.” جواد جعفري کي به پيار جو اهو مٺو ڏنگ وڻي ٿو تڏهن ئي ته هن کي درد ۾ به لذت محسوس ٿئي ٿي.
مون چکيو مون کي پتو آ،
درد جو پنهنجو مزو آ.
درد ۾ واقعي پنهنجو مزو آهي. حوصله مند انسان درد کي هميشه پنهنجي لاءِ طاقت بڻائيندا آهن. سچ ته اهو آهي ته دکُ راهه ڀلين کي رَندُ ڏيکاريندو آهي ورنه لطيف سائين ائين نه چوي ها ته: ڏيکاريس ڏکن، گوند گس پرين جو.
جواد کي درد جي لذت کان آشنائي ته آهي پر جڏهن هن جي ڪيفيت تبديل ٿئي ٿي ته هن جي اظهار جو دڳ به تبديل ٿي وڃي ٿو ۽ چوي ٿو ته:
درد سان دوستي چڱي ناهي
پاڻ سان دشمني چڱي ناهي
هاڻي درد سان دوستي کيس پاڻ سان دشمنيءَ وانگر ٿي لڳي. اها خيال جي بي ربطگي ۽ درد کان خوف جي ڪيفيت به ڏسجي ته فطري آهي. جتي درد ماڻهو کي سگھ ڏئي ٿو، هڪ شاعر جي تخليق ۾ نکار پيدا ڪري ٿو يا ڪنهن کي ميڙي سهيڙي ۽ جوڙي ٿو ته اتي ئي اهو ماڻهوءَ جي وجود کي ٽوڙي ذريون ذريون به ڪري ڇڏي ٿو.
جواد جا رومانوي غزل نئين تشبيهن ۽ نون استعارن سان سنواريل آهن، پر انهن غزلن جي خاص خوبي منجھن موجود موسيقت آهي. لئي، ترنم ۽ غنا هن جي سموري شاعريءَ ۾ اتم درجي تي موجود آهي. هن جي شعرن کي گنگنائڻ جي خوبي هڪ نرالو حسن بخشي ٿي.
رات هئي اکڙين کي اوجاڳا هئا
مان هيس ۽ شهر جا رستا هئا
..........
اڃا ننڊ نيڻن کي آئي نه آ
اڃا رات ڪا موڪلائي نه آ
..........
پل پهر رقص ۾، هر گھڙي ٿي نچي
وقت جي ساز تي زندگي ٿي نچي
موسيقيت سان ميل واري شاعري جلدي دل تي اثر ڇڏيندي آهي. ان خوبي سان گڏ جيڪڏهن شعر ۾ سلاست جو گڻ به موجود هجي ته سون تي سهاڳ واري ڳالهه ٿي پوندي آهي. جواد جي مٿين شعرن ۾ اهي ٻئي خوبيون نظر اچن ٿيون.
اڪثر شاعرن وٽ مخصوص لفظن جو ورجارءُ هوندو آهي پر اهڙو ورجاءُ انهيءَ وقت خوبصورت لڳندو آهي جڏهن هر بار ورجايل لفظن ۾ فڪر جي تازگي ۽ تخيل جي ندرت موجود هجي. جواد جي شاعريءَ ۾ به اهڙو لفظي ورجاءُ نظر اچي ٿو خاص طور ‘شعر‘، ‘شاعر‘، ‘شاعري’ يا ‘گل‘، ‘گلاب’ ۽ ‘گلدستو’ وغيره اهڙا لفظ آهن جيڪي سندس شاعريءَ ۾ وري وري اچن ٿا. اهڙو لفظي ورجاءُ هن جي هر ٻئي ٽين غزل ۾ نظر اچي ٿو ته جيئن:
چنڊ چڙهي ٿو، درد وڌي ٿو شعر جڙي ٿو،
..........
پرين پڄاڻان شاعرَ ڪهڙن حالن ۾ آن.
شاعري ۾ مون عبادت ڪئي آ.
..........
سونهن گل جي پتين مان ٿي جهلڪا ڏئي.
..........
گل سارا خوشين جا پٽيندي وئي.
..........
تو بنان ڪنهن قبر تي پيل گل هان.
..........
ڪاغذي ڦول گلدان ۾.
..........
تو بن دل ٿي پئي، خالي گلدان مثل.
..........
بهار ۾ منهن لٿل ڪلين جا گلاب مرجهائجي رهيا آهن.
..........
ڇا رکيو آ ڇڻيل گلابن ۾
مان سمجھان ٿو ته ڪنهن به وسيع نظر ۽ گھري فڪر رکندڙ شاعر وٽ لفظن جي کوٽ نه هوندي آهي. ساڳين لفظن جو حد کان وڌيڪ ورجاءُ نه رڳو قاري جي دل تي ٻوجھ وجھي ٿو پر ان طرح خيال جو ورجاءُ به فطري ٿي پوي ٿو. بهرحال هن اهڙي ورجاءَ باوجود شعر ۾ خيال جي نواڻ ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.
جواد جعفري جي شاعري هونءَ ته فن ۽ تخيل خوبين سان مالا مال آهي، پر هتي مان سندس شاعريءَ مان رڳو تشبيهه جي حسن جا ڪجھ مثال پيش ڪرڻ چاهيان ٿو، ڇوته هڪ سٺي شعر جي خوبين ۾ تشبيهه وڏي اهميت رکي ٿي. تشبيهه بيشڪ شعر جي حسن کي نکاري ٿي. جواد جي شاعري خوبصورت تشبيهن سان جھنجھيل آهي.
آءٌ ميلي ۾ ٻار وانگر، تون،
گم ٿئين سمنڊ ۾ سئسيءَ وانگي.
تنهنجي چهري سان کيڏن جڏهن وار ٿا،
رات ۽ ڏينهن جي دوستي ٿي لڳي.
..........
تو سوا زندگي اهو گل آ،
جنهن مان خوشبو لڏي وئي آهي.
مٿين شعرن ۾ ميلي ۾ ٻار ۽ سمنڊ ۾ سئي گم ٿيڻ، محبوب جي زلفن جو سندس چهري سان کيڏڻ کي رات ۽ ڏينهن جي دوستي سڏڻ ۽ پرين بنان زندگي کي اهڙو گل تصور ڪرڻ جنهن مان خوشبو اڏي وئي هجي يقيناً زبردست تشبيهون آهن. هن جي شاعريءَ ۾ اهڙا ٻيا به ڪيترائي تشبيهاتي شعر موجود آهن.
جواد جعفري بنيادي طور غزل جو شاعر آهي ۽ غزل جي پنهنجي الڳ احساساتي دنيا ۽ رومانوي فضا آهي. خاص طور ان ۾ خيال جي نزاڪت جو وڏو خيال رکيو ويندو آهي. جواد جي غزلن ۾ جڳهه جڳهه تي اها نازڪ خيالي جهاتيون پائيندي محسوس ٿئي ٿي هن جا دل جي تارن کي ڇيڙيندڙ اهڙا ڪجهه شعر ڏسو جن ۾ خيالن جي نزاڪت جو ڪمال آهي.
واٽ تي پيرا پرينءَ جا،
يا ڪو آئينا رکي ويو.
..........
ڪنهن جي چنري جي ڳولا ۾ هئي رات ڀر،
ديد دڳ جي ستارن ۾ ڦاسي وئي.
..........
ڄڻ عمر قيد ڪاٽن پَيا،
خواب نيڻن جي زندان ۾.
..........
گل ناهن هي ٽاريءَ جا،
چڪي پيا هن چاڪ پرين.
واٽ تي پرين جي پيرن سان آئينن جو تصور پيش ڪرڻ، چنري جي ڳولا ڪندي ديد جو دڳ جي ستارن ۾ ڦاسي پوڻ، نيڻن جي زندان ۾ خوابن جو عمر قيد ڪاٽڻ، ۽ ٽاري مان ڦٽل گلن مان چاڪ چڪي پوڻ وارا خيال سچ پچ ته شاعر جي دل جي گهرائين مان نڪتل صدائون محسوس ٿين ٿا. جن ۾ جديد شاعريءَ جو حسن، نڪورو فڪر ۽ شاعراڻو آرٽ پڻ موجود آهي.
جديد سنڌي شاعري پنهنجن موضوعن توڙي فڪر ۽ خيال ۾ نڪور ۽ تازي آهي. ڪشنچند بيوس جي پاڙي ۾ رهندڙ جواد جعفري جي شاعريءَ ۾ به اها فڪر جي تازگي ۽ خيال جي اڇل ڪمال درجي تي پهتل آهي. سماجي بي حسي، رشتن جي ناپائداري، زندگيءَ جي بي ثباتي، روين جي جنگ ۽ ٻيا ڪيئي احساس ۽ خيال هن جي ڪلام ۾ وري وري نون ويسن ۾ ظاهر ٿين ٿا. هيٺ سندس غزلن مان ڪجھ اهڙا شعر ڏيان ٿو جن ۾ اهڙن ئي اڇوتن خيالن ۽ حسين احساسن جا خوبصورت رنگ نظر اچن ٿا.
تنهنجي ڀر ۾ ائين پيو ڀاسي
ميڻ وانگر رجي رهيو آهيان
..........
لمحي لمحي ٿي جھيري ڇُري ٿي لڳي
زندگي موت کان ڀي بُري ٿي لڳي!
..........
دور ههڙي ۾ پنهنجي حياتي پرين!
سمنڊ ۾ ناوَ ڄڻ ڪاغذي ٿي لڳي
..........
ڏيان نه ٿو نانءُ ڪو تنهنجي ورتاءَ کي
ڪيئن چوان دوستي دشمني ٿي لڳي
..........
سوچيو ئي ڪين هو مون، اهڙا به ڏينهن ايندا
پنهنجن هٿان ئي رتُ جي رشتن جو موت ٿيندو
اهي ۽ اهڙا ڪيئي خيال ۽ تصور جواد جي شاعريءَ ۾ جڳهه جڳهه تي موجود آهن. انهن خيالن ۾ سندس داخلي جذبا ۽ ڪيفيتون به شامل آهن ته منجھن خارجي حالتن جي تصوير به نظر اچي ٿي.
جواد جعفري جي شاعري ۾ انيڪ خوبين سان گڏوگڏ ڪٿي ڪٿي ڪي خاميون به رهجي ويون آهن. تاج بلوچ جواد جي ڪتاب “توکي چاهيو سي” ۾ لکيو آهي ته “سنڌي شاعريءَ ۾ نون توڙي گھڻن پراڻن شاعرن وٽ، ٿاٽ پراسيس روايتي، اڇل کان خالي، پرائي تجربي تي ٻڌل، جنهن ۾ ٻولي ڪچي، گرامر غلط ۽ ردم جي کوٽ آهي. شاعرَ اهو لفظ ڪنن سان ٻڌو ئي نه هوندو، اچار جي خبر ئي نه هوندس ته ان جو تُز استعمال ڪهڙيءَ ريت ڪري سگھندو؟ ۽ جيڪڏهن اُچارَ ئي غلط ۽ گونگا آهن ته ٻوليءَ جي مٺاس وارو پهلو ڪيئن اجاگر ٿي سگھندو؟” تاج جي اها راءِ پنهنجي جاءِ تي وزن رکي ٿي پر ان راءِ کي جواد جي شاعريءَ سان حتمي طور جوڙي نه ٿو سگھجي. سندس شاعريءَ ۾ جيڪي ٿوريون ٿڪيون خاميون آهن تن تي سندس شاعراڻيون خوبيون حاوي آهن.
اسان وٽ سنڌي شاعريءَ تي تنقيد جي روايت بنهه گھٽ رهي آهي، ان ڪري شعر جي کوٽ ۽ ڪميءَ جي ڳالهه ڪرڻ به ڏوهه وانگر لڳندي آهي، ان ۾ دوستيون ۽ تعلق حائل ٿيندا آهن. پر مان جواد جي شاعريءَ سان دوستي ڪندي هتي سندس شاعريءَ مان ٻن چئن ڳالهين جي نشاندهي ڪندس، مان سمجھان ٿو ان سان جواد ۽ منهنجي دوستيءَ تي ڪوئي فرق نه پوندو.
جواد جي شاعري پڙهندي ڪٿي ڪٿي سندس شعرن ۾ لفظي ۽ معنوي غلطيون نظر اچن ٿيون. جيئن هن جي شعرن ۾ ڪٿي ڪو لفظُ صحيح طرح استعمال نه ٿيل آهي ته ڪٿي وري ڪي لفظَ غلط معنى ۽ مفهوم ۾ ڪتب آندل آهن. جيئن سندس هڪ شعر آهي.
ضابطي هيٺ حالات آئي ته ڇا!
گهر سڙڻ بعد برسات آئي ته ڇا!ٰ
مٿين شعر ۾ جواد لفظ حالات کي واحد طور استعمال ڪيو آهي جڏهن ته اهو لفظ حالت جو جمع آهي، تنهن ڪري شعر جي پهرين مصرع ۾ لفظي غلطي محسوس ٿئي ٿي. اهڙي طرح جواد جو ٻيو شعر آهي.
آڳ ۾ جهونڪي اسان جون خواهشون،
ٿا چون ڇا لئه مُئن جيئن ٿا رهون.
هن شعر ۾ لفظ “جهونڪي” اوپرو ٿو محسوس ٿئي. ان لفظ بدران سنڌي ٻوليءَ جو نج لفظ “اڇلي” وجهي سگهي ٿو، جنهن سان نه صرف شعر جي معنيٰ ۽ وزن ساڳيا رهندا پر تجينسِ حرفي جي خوبي پڻ پيدا ٿي پوندي. اهو شعر هن ريت لکي سگھجي ٿو:
آڳ ۾ اڇلي اسان جون خواهشون،
ٿا چون ڇا لئه مُئن جئن ٿا رهون.
اهڙي طرح جواد جي هيٺين شعر ۾ تجربي ۽ مشاهدي جي ڪمي محسوس ٿئي ٿي. شعر ڏسو.
اڄ ته ڪجهه ياد سروس آ هُنَ جي،
مون کي سمجهان ٿو هو وساري ٿو.
اردو ۾ چوندا آهن ته “دل سي دل ڪو راه هوتي هي” ۽ سنڌي ۾ چئبو آهي ته “وڏي حياتي اٿئي ياد ڪندي اچي پهتو آهين.” يعني ڪنهن کي ياد ڪرڻ سان ملڻ جا امڪان وڌيڪ هوندا آهن پر مٿين شعر ۾ معنى ئي ابتي آهي. يعني اهو ته ڪو دليل ئي ناهي ته مون کي پنهنجي محبوب جي ياد سرس آهي تنهن ڪري هو مون کي وساري ٿو.
اهڙي طرح جواد جو هيٺيون شعر به اصلاح طلب آهي:
تون آن سامهون ته پو دل جي حالت نه پڇ،
ڄڻ ته مندر ۾ ڪا ڪامڻي ٿي نچي.
هن شعر ۾ لفظ “ڪامڻي” قافيي طور استعمال ڪيو ويو آهي. هن غزل جا ٻيا قافيا آهن، هر گهڙي، زندگي، هرڪلي، چاندني، ماڻڪي ۽ شاعري، ان لحاظ کان لفظ ڪامڻي قافيي طور کٽڪي ٿو. ڪامڻي سنسڪرت جو لفظ آهي جنهن جي معنيٰ آهي. “سهڻي عورت”. جيتوڻيڪ سهڻي عورت به رقص ڪري سگھي ٿي پر منهنجي خيال ۾ جيڪڏهن ڪامڻي جي جاءِ تي لفظ “نرتڪي” وڌو وڃي ها ته، نه صرف غزل جي قافيي سان انصاف ٿي سگهي ها پر معنوي لحاظ کان به درست رهي ها، ڇو ته نرتڪيءَ يعني رقاصه جو ڪم ئي نچڻ آهي. اصلاح بعد شعر هن طرح ٿي سگهي ٿو:
تون آن سامهون ته پو دل جي حالت نه پڇ،
ڄڻ ته مندر ۾ ڪا نرتڪي ٿي نچي.
جواد جعفري جي شاعري ۾ اهڙيون ئي ڪجهه ٻيون خاميون به آهن. پر جواد جي شاعري پڙهندي جڏهن سنڌي ٻوليءَ ۾ ڇپجندڙ انهن شعري مجموعن ڏانهن نهاريان ٿو، جن ۾ تخليقي جوهر اڻ لڀ ۽ آورد جي ڀرمار آهي ته سچ پچ انهن شاعرن مان جواد جعفري هڪ برجستو شاعر محسوس ٿئي ٿو. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته جواد جعفري اسان جي ٽهيءَ جو هڪ معتبر شاعر آهي. جنهن جو لب ۽ لهجو بنهه منفرد ۽ پنهنجو آهي. هن جي شاعراڻي عمر ۾ ڪيئي سالن جي رياضت موجود آهي. ان ڪري سندس شاعريءَ ۾ فني ۽ فڪري طور گھڻي پختگي نظر اچي ٿي. جواد جو اهو خيال پنهنجي جاءِ تي آهي ته:
جعفري ڏات جي ڏيهه ۾،
هڪڙي سٽ ڀي امر ٿي ڪري.
پر مان اميد ڪندس ته جواد جعفري اهڙيون سوين سٽون لکي، جيڪي سندس نانءَ کي امرتا بخشين. جواد سنڌ جي سريلن گلوڪارن جي آواز وسيلي عوام جي دلين تائين پهچي چڪو آهي ۽ بيشڪ هن جا ڪيئي شعر ضرب المثل به بڻجي چڪا آهن پر اسان جواد جعفري کي شعري آرٽ تي پرکيندي ان سطح تي ڏسڻ چاهيون ٿا، جنهن لاءِ هن پهرين سٽ لکڻ کان جاکوڙ شروع ڪئي آهي. مان اميد ڪريان ٿو ته منهنجو هي محبوب دوست ۽ سنڌ جو سهڻو شاعر پنهنجي شاعري کي گھڻ موضوعي ۽ فڪري طور اڃا به گھرو بڻائيندي سنڌ جي مهندار شاعرن جي صف ۾ اوچي ڳاٽ اچي بيهندو.
(2004 ۾ ناليج سينٽر لاڙڪاڻي ۾ جواد جعفري جي شعري مجموعي “توکي چاهيو سي” جي ڪرايل مهورت واري تقريب ۾ پڙهيل.)