اسرائيل ايشمين کي ڪيئن اغوا ڪيو؟
مغوي ٻيو ڪير نه پر هٽلر جو ماسٽر مائينڊ جنرل ايڊولف ايشمين adolf eichmann هو، جيڪو ٻي مهاڀاري جنگ کان پوءِ آمريڪي قيد مان ڀڄي، 1950ع ۾ ارجنٽائن ۾ روپوش ٿي ويو هو. جتي هو ڏهن سالن کان ريڪارڊو جي فرضي نالي سان رهيو پيو هو. ايشمين کي اغوا ڪندڙ اسرائيل جي بدنام زمانه ڳجهي تنظيم ’موساد‘ جا ايجنٽ هئا، جيڪي ڪيترن ئي مهينن کان ايشمين جي روزاني چرپر تي نظر رکندي، ڪنهن اهڙي موقعي جي ڳولا ۾ هئا، جڏهن کيس جلهي سگهن. ايشمين جي اغوا جو پهريون مرحلو خير خوبيءَ سان مڪمل ٿي چڪو هو. هاڻ ٻي مرحلي تي عمل ڪرڻو هو. يعني ايشمين کي ڳجهي نموني ارجنٽائن مان ڪڍي اسرائيل پهچائڻو هو، جتي مٿس لکين يهودين جي قتل جو ڪيس هلڻون هو.
ايشمين جي اغوا کان 50 سال پوءِ اسرائيل جي گاڌي جي هنڌ تل ابيت جي هيٽفو ٽسوٽ (Hathfu tsot) عجائب گهر ۾ هلندڙ سال 2012ع ۾ ان واقعي سان لاڳاپيل ڪيترين ئي شين جي نمائش ڪئي وئي، جنهن ۾ ايشمين جي اغوا ۾ استعمال ٿيندڙ ڪوڙو پاسپورٽ، بي هوش ڪندڙ سئي، دستانا، اغوا ۾ استعمال ٿيندڙ ڪوڙي نمبر پليٽ، ڪوڙو ڊرائيونگ لائسنس، موساد جي اها ڪئمرا، جنهن سان ارجنٽائن ۾ ايشمين جو پهريون فوٽو ڪڍيو ويو هو ۽ ايشمين جي استعمال ۾ رهندڙ شيون جهڙوڪ پلاسٽڪ جو سگار، پائپ، چشمو، ڪپڙا، ڪرنسي وغيره رکيل هئي. ان نمائش ۾ ايشمين جي اغوا بابت موساد جو اهو اصل فائيل به رکيو ويو هو، جنهن جو عبراني ڪوڊ نيم D Y B B U K هو. جنهن جي معنيٰ شيطاني روح آهي.
اوٽو ايڊولف ايشمين (Otto Adolf Eichsman) جرمنيءَ جي علائقي سولجن ۾ 19 مارچ 1906ع تي پيدا ٿيو. سندس پيءُ ايڊولف ڪارل ايشمين صنعت ڪار هو. 1914ع ۾ سندس امڙ جي چالاڻي کان پوءِ ايشمين گهراڻو آسٽريليا منتقل ٿي ويو. پهرين مهاڀاري جنگ جي دوران سندس پيءُ آسٽرو هنگرين فوج ۾ خدمتون سر انجام ڏنيون هيون. جنگ جي پڄاڻي تي هن آسٽريليا ۾ پنهنجو ڪاروبار شروع ڪيو. ايشمين گريجوئيشن کان سواءِ مڪينڪ جي سکيا حاصل ڪئي، پر هو اها مڪمل ڪري نه سگهيو. 1923ع ۾ هو مڪينڪ جو ڪم ڇڏي پنهنجي پيءُ جي کاڻين جي ڪمپنيءَ سان سلهاڙ جي ويو. تنهن کان پوءِ هو مختلف تيل ڪمپنين ۾ مختلف عهدن تي ڪم ڪندو رهيو. ان دوران هو هٽلر جي قائم ڪيل نوجوانن جي تحريڪ جو ميمبر بڻجي چڪو هو. 1933ع ۾ هو جرمني موٽي آيو، جتي هن مارچ 1935ع ۾ ’ويرو نيڪا ليبل‘ نالي هڪ عورت سان شادي ڪئي، جنهن مان کيس چار پٽ پيدا ٿيا. ايشمين پنهنجي ذهني صلاحيتن سبب جلد ئي هٽلر جي نظرن ۾ اچي ويو،جيڪو ان وقت سڄي دنيا تي جرمن قوم جي حڪمرانيءَ جا خواب ڏسي رهيو هو ۽ يهودين کان سخت نفرت ڪندو هو. جلد ئي ايشمين کي ليفٽنينٽ ڪرنل جي عهدي تي ترقي ڏئي کيس گسٽاپو سيڪشن چوٿين بي جو سربراهه مقرر ڪيو ويو. اهو کاتو يهودين بابت معاملن جي نگراني ڪندو هو. جنوري 1942ع نازي جرمني جي سينئير آفيسرن تي ٻڌل وينسي ڪانفرنس ((Wannsee conference ڪانفرنس کان پوءِ يهودين کي ختم ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو ۽ ان رٿ جو نالو ”فائنل سلوشن“ رکيو ويو.ان رٿا جو انچارج ايشمين کي مقرر ڪيو ويو.
ايشمين، يهودين کي ختم ڪرڻ لاءِ قيدي ڪيمپ ۽ گئس چئمبر قائم ڪيا. پهرين جولاءِ 1943ع تي. ايشمين کي هٽلر جي نجي سيڪريٽري جو بورمين جو حڪم وصول ٿيو، جنهن ۾ يهودين کي ڪيسن جي سلسلي ۾ ڏنل اپيل جو حق ختم ڪيو ويو هو. يهودي دعويٰ ڪن ٿا ته ان رٿا تحت سٺ لک يهودين کي ماريو ويو هو.
جنگ جي پڄاڻي کان پوءِ ايشمين آمريڪي فوج جي هٿان گرفتار ٿيو. آمريڪي سندس شخصيت مان اڻ واقف هئا، تنهنڪري کين دوکو ڏيڻ جي لاءِ هن پنهنجو ڪوڙو نالو اوٽو ايشمين ٻڌايو. 1946ع جي شروع ۾ هو آمريڪي قيد مان ڀڄي ويو ۽ ڪجهه وقت اوڀر جرمنيءَ جي ڏورانهين ڳوٺ ۾ لڪو رهيو. 1948ع ۾ کيس ارجنٽائن اچڻ جي موڪل ملي. پر سندس رويو محتاط رهيو ۽ هن ان سهولت مان فوري طور تي فائدو وٺڻ کان پاسو ڪيو. 1950ع ۾ هو ريڪارڊ ڪليمنڊ جي فرضي نالي سان هڪ پناهگير جي حيثيت سان اٽلي پهتو. ۽ جنيوا جي انٽرنيشنل ڪميٽي آف دي ريڊڪراس هيومينٽرين پاسپورٽ ۽ ارجنٽائن جي ويزا حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو. ٻنهي دستاويزن ۾ هن پنهنجو پاڻ کي ٽيڪنيشن ظاهر ڪيو هو.
مشهور جرمن آمريڪي نظريي ساز حنا آرمينٽيٽ (Hannah rantet) جو چوڻ آهي ته ايشمين کي ارجنٽائن ڀڄائڻ ۾ Odessa جو هٿ هو. (نازين جي پيرا ملٽري ايس ايس جي اڳواڻن ميمبرن تي ٻڌل تنظيم جيڪا ٻي جنگ عظيم کانپوءِ وجود ۾ آئي. جنهن جو هر نازي فوجين کي جرمني مان ڳجهي نموني ڏکڻ آ مريڪا ۽ وچ اوڀر ڀڄائڻ هو.) ايشمين جو اهو پاسپورٽ 2007ع ۾ انهن شاگردن جي هٿ چڙهيو، جيڪي ايشمين تي تحقيق ڪري رهيا هئا. کين اهو پاسپورٽ ارجنٽائن جي ڪورٽ آرڪائيوز مان مليو هو. 14 جولاءِ 1950ع تي ايشمين ارجنٽائن پهتو ۽ ايندڙ ڏهن سالن تائين هو بيونس آئريس ۾ معمولي قسم جون نوڪريون ڪندو رهيو. هن پنهنجي زال ۽ ٻارن کي به بيونس آئرس گهرائي ورتو.
ٻي مهاڀاري جنگ جي پڄاڻيءَ جي ٽن سالن کان پوءِ 1948ع ۾ اسرائيل وجود ۾ آيو ته ان جي ٻي سال اسرائيلي ڳجهي پوليس ’موساد‘ جو بنياد وڌو ويو. موساد جي شروعاتي مقصد ۾ هڪ مقصد اهو به هو ته سڄي دنيا ۾ لڪل انهن نازي فوجي آفيسرن کي ڳولهي سزائون ڏجن، جيڪي جنگ جي ختم ٿيڻ کان پوءِ جرمني مان ڀڄي ويا هئا. ان سلسلي ۾ ”موساد“ جو ساٿ ڏيندي سڄي دنيا ۾ پکڙيل يهودين ۽ نازي قيدي ڪئمپن مان ڀڄي ويل يهودين پنهنجن پنهنجن ملڪن ۾ نازي آفيسرن جي ڳولا شروع ڪري ڏني. ايشمين جي رهائش گاهه جي خبر پهريون ڀيرو 1954ع ۾ پئي. جڏهن نازين جو شڪاري نالي سان مشهور هڪ يهودي سائمن وسينٿل (Simon Wieseinthul) کي آسٽريليا سان واسطو رکندڙ هڪ يهودي خط لکيو، جيڪو بيونس آئرس ۾ رهيل هو. ان خط ۾ لکيل هو ته، مون گندي سوئر ايشمين کي ڏٺو آهي، هو بيونس آئرس جي ويجهو رهي ٿو ۽ هڪ واٽر ڪمپني ۾ ڪم ڪري ٿو. سائمن اهو خط ۽ ان سان لاڳاپيل ٻي ڄاڻ گڏ ڪري اسرائيل رواني ڪري ڇڏي. پر اها ڄاڻ اڻ پوري هئي، ايشمين بابت اهم ڄاڻ 1957ع ۾ موساد جي هٿ چڙهي. جيڪا ارجنٽائن ۾ رهندڙ لوٿر هرمين Lothor Hermann نالي سان هڪ جرمن يهودي وڪيل جي ڌيءَ سلويا ڏني هئي. سلويا، ايشمين جي وڏي پُٽ ڪلبوس ايشمين جي دوست هئي. هن جي پيءُ لوٿر انهن جيئرن بچي ويل يهودين ۾ شامل هو، جيڪي نازين جي قيدي ڪئمپ Dachau مان فرار ٿيا هئا. مذڪوره قيدي ڪئمپ ۾ ايشمين ڪجهه وقت انتظامي آفيسر طور مقرر ٿي آيو هو. ايشمين کان غلطي اها ٿي ته هن پنهنجو نالو ته بدلائي ريڪارڊو رکيو هو، پر هن پنهنجي ٻارن ۽ زال جي اصلي نالن کي ئي رهڻ ڏنو هو. ايشمين کي سندس پٽ ڪلبوس جي اجائي لئه بازي جي عادت ٻوڙي ڇڏيو. جيڪو پٽ پنهنجي خوبصورت دوست سلويا کي پنهنجي پيءَ جي سورهيائي جا قصا وڌائي چڙهائي ٻڌائيندو هو، کيس اها خبر نه هئي ته سلويا يهودڻ آهي. ڌيءَ اهي ڳالهيون پنهنجي پيءُ کي ٻڌايون ته هو ڇرڪي پيو، ۽ هن هڪدم جرمنيءَ جي ضلعي هسس جي چيف پراسيڪيوئرفريئربيور کي خط لکيو، جيڪو خود به نازي قيدي ڪئمپ مان ڀڳل يهودي هو. فريئر، لوٿر جو خط ملندي ئي اسرائيل جي پرڏيهي وزارت جي ڊائريڪٽر جنرل والٽر ايٽن سان رابطو ڪيو، جنهن ان ڳالهه کان موساد جي ڊائريڪٽر ايسر هيرل کي واقف ڪيو. نتيجي ۾ ايشمين بابت موساد پنهنجي جانچ جي شروعات ڪري ڇڏي .
ايشمين جي ڪيس تي ڪتاب لکندڙ ليکڪا ڊيبورا اپسٽيت لکي ٿي ”سلويا کي ايشمين جي آخري تصديق جو مشن حوالي ڪيو هو، تنهن ڪري سلويا، ڪلبوس سان ملڻ جي بهاني سان ايشمين جي گهر جا چڪر هڻڻ شروع ڪيا. هڪ ڏينهن جڏهن هوءَ ڪلبوس سان ملڻ جي لاءِ سندس گهر وئي ته دروازي تي سندس ايشمين سان ملاقات ٿي وئي. ۽ هن، سلويا سان پنهنجو تعارف ڪلبوس جي چاچي طور ڪرايو چيو ته ڪلبوس هيئنر گهر ۾ موجود ڪونهي. سلويا، ڪلبوس جي اوسيئڙي جي بهاني اتي ئي ويهي رهي ۽ ايشمين سان ڳالهيون ڪرڻ لڳي. جڏهن ڪلبوس آيو ته هن ٻڌايس ته هي سندس پيءُ آهي.
موساد جا ايجنٽ ٻن سالن تائين هن جي باري ۾ جانچ ڪندا رهيا. ٻن سالن کان پوءِ موساد جو ايجنٽ زيوي هاروني ارجنٽائن آيو ۽ بيونس آئرس جي گئري بالڊي اسٽريٽ ۾ ايشمين جي گهر جو تفصيلي جائزو وٺڻ لڳو. ان دوران هو ايشمين جي هڪ تصوير ڪڍڻ ۾ به ڪامياب ٿي ويو. ان تصوير جي اسرائيل جي فورنيسڪ ماهرن، ريڪارڊ ۾ موجود ايشمين جي ٻين تصويرن سان ڀيٽ ڪئي ۽ انهن تصويرن ۾ ايشمين جي ڪنن جي هڪجهڙائي ثابت ٿي. جڏهن موساد کي پڪ ٿي هئي ته ريڪارڊو ڪليمنڊ نالي شخص ئي اصل ايشمين آهي ته اسرائيلي حڪومت ان جي اغوا جي منظوري ڏئي ڇڏي. ايشمين کي سڃاڻڻ ۾ ارجنٽائن ۾ رهندڙ اسرائيل ڊفينس فورس (I D F) جي اتاشي ايزهاڪ ايلرون به اهم ڪردار ادا ڪيو. هن ايشمين جي روز مره جي سرگرمين تي نظر رکي هئي. اپريل 1960ع ۾ زيوي سميت موساد جا ست ايجنٽ ايشمين کي گرفتار ڪرڻ لاءِ ارجنٽائن پهتا. اهي همراهه ڪيترن ئي ڏينهن تائين ايشمين جي روزمره جي اچ وڃ جو جائزو وٺندا رهيا. هنن ڏٺو ته ايشمين عام طور تي فيڪٽري مان بس جي ذريعي گهر ٿو اچي ۽ بس مان لهي 14 گيري بالڊي اسٽريٽ (جيڪا هاڻ 4261 اسٽريٽ سڏبي آهي) ۾ موجود پنهنجي گهر پنڌ ويندو آهي، تنهنڪري هنن کيس بس مان لهڻ کان پوءِ ويران رستي ۾ اغوا ڪرڻ جي رٿا تيار ڪئي. 11، مئي تي ست ئي ايجنٽ گهربل بس اسٽاپ تي پهتا ۽ اسٽاپ کان ٿورو پرڀرو بيهي ايشمين جو اوسيئڙو ڪرڻ لڳا. کين اها رٿا ان مهل پوري نه ٿيندي محسوس ٿي، جڏهن ايشمين گهربل بس مان نه لٿو. اهو ڏسندي اغوا ڪندڙن ۾ بي چيني پکڙجي وئي. ٻي مصيبت انهن واٽهڙن جي هئي، جيڪي ايجنٽ جي گاڏي جي خرابي دور ڪرڻ جي لاءِ پنهنجو خدمتون پيش ڪرڻ لڳا. موساد جي ايجنٽن، ايشمين جو انتظار ڪرڻ جي لاءِ گاڏي اهڙي طريقي سان بيهاري هئي، ڄڻ ان ۾ ڪا خرابي ٿي پئي هجي. بي چينيءَ جون اهي گهڙيون ان مهل ختم ٿيون، جڏهن اڌڪلاڪ جي انتظار کان پوءِ ايشمين ٻي بس مان لٿو. بس مان لهڻ کان پوءِ ايشمين جڏهن ٿورو پرڀرو ويران جاءِ تي پهتو ته موساد جي گاڏي جي تيز روشنيءَ ۾ سندس اکيون کيريون ٿي پيون. ايشمين گهٻرائجي ويو. ان وچ ۾ ٻن ايجنٽن کيس مضبوطيءَ سان کڻي جهليو، جيڪي سندس پٺيان پئي آيا. کيس جلهي گاڏي جي اندر ڌڪيو ويو. موساد اها ڪاروائي، ارجنٽائن جي حڪومت کي ٻڌائڻ کان سواءِ ڪئي هئي، تنهنڪري اها عالمي قانون جي ڀڃڪڙي هئي. ان سڄي منصوبي کي، موساد ”آخري آپريشن“ جو نالو ڏنو هو، بي حد ڳجهو رکيو ويو. ان ڪارروائيءَ ۾ موساد سان گڏ اسرائيل جي سيڪيورٽي ايجنسي شين بيٽ (Shin Bet) به حصو ورتو.
ايشمين کي اغوا ڪري، ارجنٽائن جي صوبي ”تيرا“ جي هڪ ڳجهي هنڌ تي رکيو ويو. اغوا ڪندڙن کي اسرائيل وفد جي ارجنٽائن سان واپس موٽڻ جو اوسيئڙو هو، جيڪو حڪومت جي دعوت تي ارجنٽائن جي اسپين کان آزادي جي ڏيڍ سو سالن جي سالگرا جي تقريب ۾ شرڪت جي لاءِ ارجنٽائن آيو هو. ان دوران ايشمين کان ٻين ڀاڄوڪڙ نازي ڏوهارين جي باري ۾ پڇا ڪئي وئي. ايشمين نازي ڊاڪٽر جوزف مينگلي (Joseph Mengele) جي ارجنٽائن ۾ موجودگيءَ جو انڪشاف ڪيو. مينگلي تي الزام هو ته هن ٻي مهاڀاري جنگ جي دوران نازين جي قيدي ڪئمپن ۾ موجود يهودين، خانه بدوش ۽ ٻين غير جرمنن کي بي هوش ڪرڻ کانسواءِ ئي مٿن ڀوائتا تجربا ڪندو هو ۽ جنهن سبب ڪيترائي ماڻهو مري ويندا هئا. مينگلي پنهنجي انهن قدمن سبب قيدي ڪئمپن ۾ ”موت جو فرشتو“ جي نالي سان مشهور ٿي ويو. مينگلي کي اغوا ڪرڻ باري ۾ موساد جا ايجنٽ ٻه چتائي جو شڪار ٿي ويا. ان واقعي جي ڪيترن ئي سالن کان پوءِ ايشمين جي اغوا ۾ ملوث موساد جي ايجنٽ رافي ايٽن (Rafi Eitan) بيان ڏنو ته ”جڏهن ايشمين، ارجنٽائن ۾ مينگلي جي موجودگي جو انڪشاف ڪيوته اسان بهتر اهو سمجهيو ته پهرين ايشمين کي پنهنجي منزل تي پهچايو وڃي، پوءِ مينگلي تي ڌيان ڏجي، ڪٿي ايئن نه ٿئي، جو مينگلي کي اغوا ڪرڻ جي چڪر ۾ ايشمين به هٿن مان نه نڪري وڃي. ڇو ته ٻنهي کي هڪئي وقت اغوا ڪري ارجنٽائن مان ٻاهر نيئڻ ۾ وڏا خطرا هئا. منهنجي رٿ اها هئي ته پهرين جلهيل پکيءَ کي پڃري ۾ واڙيو وڃي. پوءِ ٻي پکيءَ کي جلهڻ جي لاءِ ٻوڙن ۾ گهڙجي. نه ته هٿ آيل پهريون پکي به اڏري سگهي ٿو“. ايشمين جي گمشدگي کان ڇرڪي جوزف مينگلي ارجنٽائن مان ڀڄي ويو. پوءِ موساد جا ايجنٽ کيس سڄي دنيا ۾ ڳولهيندا رهيا، پر هو سندن هٿ نه چڙهيو، هو 1979ع ۾ برازيل جي شهر ”سائو پالو“ ۾ روپوشي ۾ ئي مري ويو.
نيٺ اها گهڙي اچي پهتي، جڏهن اسرائيلي وفد ارجنٽائن مان واپس وڃڻ لڳو. ايشمين کي بي هوشيءَ جي سُئي هڻي، اسرائيلي هوائي سروس ”ايل ال اسرائيل ايئر لائن“ جي عملي جيو وردي پهرائي وئي. ايئن کيس هوائي عملي جو بيمار فرد ظاهر ڪري، اسرائيلي وفد سان گڏ جهاز ۾ چاڙهيو ويو. ان مشن کي ايترو ته ڳجهو رکيو ويو، جو خود ارجنٽائن ۾ موجود اسرائيلي سفارت ڪار ابا ايبان (Aba Eban) کي به جيڪو پوءِ اسرائيل جي پرڏيهي وزير به ٿيو، کڙڪ پوڻ نه ڏني وئي. ان وقت ايبان ان ڳالهه کان اڻ ڄاڻ هو ته جنهن اسرائيلي جهاز کي هو ارجنٽائن مان روانو پيو ڪري،ان ۾ ايشمين ۽ موساد جا ايجنٽ سوار آهن. موساد ان رٿا جي ناڪامي جي صورت ۾ ”بي پلان“ ٺاهي رکيو هو. جنهن موجب ايشمين کي مال بردار بحري جهاز جي سرد خاني ۾ لڪائي ارجنٽائن مان اسمگل ڪرڻون هو.
ايشمين جو اغوا ارجنٽائن جي خودمختياريءَ جي منهن تي چماٽ هئي. ان واقعي سان سندس خودمختياري سخت نموني مجروح ٿي هئي، تنهنڪري پهرين ته ارجنٽائن ڳجهي نموني اسرائيل کان پڇا ڪئي، پر جڏهن اسرائيل ان مسئلي تي هٺ ڌرمي ڏيکاري ته ارجنٽائين اهو مسئلو گڏيل قومن جي سلامتي ڪائونسل ۾ کڻي ويو. اسرائيل پاران. پرڏيهي وزير مسز گولڊ اميئر. جيڪا پوءِ اسرائيل جي وزيراعظم به ٿي، سلامتي ڪائونسل ۾ پيش ٿي ۽ اهو موقف اختيار ڪيائين ته ايشمين کي موساد به پر ارجنٽائن جي يهودي شهرين پنهنجي طور تي اغوا ڪيو هو، تنهنڪري اسرائيل، ارجنٽائن جي قانونن جي خلاف ورزي نه ڪئي آهي. سلامتي ڪائونسل هڪ ٺهراءُ بحال ڪري، اسرائيل کي درخواست ڪئي ته هو ارجنٽائن جي قانونن جي ڪيل خلاف ورزي جي مناسب تلافي ڪري ۽ ايشمين کي سندس ڪيل ڏوهن موجب مناسب ڪاروائي ڪري. نيٺ ڳالهين ٻولهين جي ڪيترن ئي دورن کان پوءِ ارجنٽائن ۽ اسرائيل ان ڳالهه تي سهمت ٿيا ته اهو تڪرار ختم ڪري ڇڏڻ گهرجي.
11ـ اپريل 1961ع تي يروشلم جي ڊسٽرڪٽ ڪورٽ ۾ ايشمين جي خلاف ڪيس جي ڪاروائيءَ جي شروعات ٿي. مٿس انسانيت جي خلاف ڏوهن، جنگي ڏوهن ۽ يهودين جي قتل سميت پندرهن الزام لڳايا ويا. ان ڪيس کي ٽن ججن جي بئنچ ٻڌو. اسرائيل جي اٽارني جنرل گيڊيون هوسنر Gideon Hausner کي چيف پراسيڪيوٽر مقرر ڪيو ويو. ان ڪيس عالمي شهرت حاصل ڪئي ۽ ان جي ڪاروائي کي سڄي دنيا ۾ ڏٺو ويو. اخبارن ان ڪيس تي وڏا تبصرا ڪيا. اسرائيل جي حڪومت ڪجهه پابندين سان سڄي دنيا جي ميڊيا کي ان ڪيس کي سڌو سنئون نشر ڪرڻ جي موڪل ڏئي ڇڏي هئي. ڪيس جي شروع ۾ ڪيترن ئي شاهدن جا بيان ورتا ويا. انهن شاهدن ۾ ”هولو ڪاسٽ“ جا متاثر به شامل هئا، جن ايشمين جي خلاف شاهدي ڏني ته کيس قيدي ڪيمپن ۾ وٺي وڃڻ ۾ سندس وڏو ڪردار هو. ايشمين جي صفائي واري وڪيل عدالت وٽ احتجاج ڪيو ته کيس فرياديءَ جي شاهدن تي جرح ڪرڻ جي موڪل نه پئي ڏني وڃي. ڪيس جي سڄي ڪاروائي جي دوران ايشمين بار بار ان ڳالهه تي زور ڀريندو رهيو ته سندس يهودين جي سڌي قتل عام (هولو ڪاسٽ) ۾ ڪو به ڪردار نه هو، هن ته رڳو پنهنجي آفيسرن جي حڪم تي عمل ڪيو. ايشمين دعويٰ ڪئي ته هو رڳو طاقت جو هڪ ”ٽرانس ميٽر“ هو. هن چيو، ” مون ڪو به اهڙو ننڍو يا وڏو ڪم پنهنجي سينئر آفيسر يا هٽلر جي حڪم کانسواءِ نه ڪيو. فرياديءَ پاران هڪ اهم شاهد مائيڪل اي موسمانو کي پيش ڪيو ويو، جيڪو آمريڪي رياست پينسلوينيا جي سپريم ڪورٽ جي جج هو. هن 1945ع ۾ آمريڪي نيول آفيسر جي حيثيت سان ”نور مبرگ ٽرائل“ ۾ نازي آفيسرن کان پڇا ڳاڇا ڪئي هئي. مائيڪل شاهدي ڏني ته هٽلر جي ويجهي ساٿيءَ ”هرمين گوئرنگ“ خاص طور تي چيو هو ته ”اهو ايشمين ئي هو جنهن حڪم ڏنو هو ته ڪهڙن ملڪن ۾ يهودين کي مارڻو آهي.“
ايشمين جي بچاءَ ۾ سندس وڪيل جيڪي شاهد پيش ڪيا، اهي سڀ اڳوڻا نازي آفيسر هئا. جن کي رعايتون ڏنيون ويو هيون ۽ هو جرمني ۽ آسٽريا ۾ رهيل هئا. هنن ايشمين جي ڪيس ۾ شاهديون ڏيڻ لاءِ اسرائيل وڃڻ کان انڪار ڪيو، تنهنڪري هنن جا لکت ۾ بيان ورتا ويا، جيڪي ايشمين اهو موقف اختيار ڪيو هو ته هن رڳو پنهنجي اعليٰ علمدارن جي حڪمن جي تعميل ڪئي هئي. انهن شاهدن ۾ نازي پوليس جو سربراهه ’اوٽون ڪلمين‘ به هو، پنهنجي لکيل شاهديءَ ۾ چيو، ”ايشمين پنهنجي اختيارن کي وڏي بي رحمي سان استعمال ڪندو هو. هو پنهنجي اختيارن کي اورانگهي به ويندو هو ۽ سمجهندو هو ته منجهس سندس اڳواڻ هٽلر جو روح حلول ڪري ويو آهي.“ جرمني جي سيڪيورٽي سروسز جي اڳواڻي نازي برگيڊير جنرل پنهنجي بيان ۾ چيو ”ايشمين نيشنل سوشلزم تي مڪمل يقين رکندو هو ۽ هو نازي پارٽي جي اصولن تي سختي سان عمل ڪندو هو، ۽ وٽس ِٻين نازي آفيسرن جي ڀيٽ ۾ تمام گهڻا اختيار هوندا هئا.“
اهو ڪيس چوڏنهن هفتا هلندو رهيو ۽ آگسٽ 1961ع تي ختم ٿيو. ان دوران 1500 صفحن تي ٻڌل ڪيس جي ڪاروائي لکي وئي ۽ فرياديءَ پاران هڪ سؤ شاهد پيش ڪيا ويا، جن مان نوي ڄڻا نازين جي قيدي مرڪزن مان جيئرا بچي ويندڙ يهودي هئا. 15 ڊسمبر تي ڊسٽرڪٽ ڪورٽ ايشمين کي موت جي سزا ٻڌائي. ايشمين ان سزا جي خلاف اسرائيلي سپريم ڪورٽ ۾ اپيل ڪئي. 29 مئي 1962ع تي سپريم ڪورٽ، ڊسٽرڪٽ ڪورٽ جي فيصلي کي برقرار رکندي، ايشمين جي درخواست رد ڪري ڇڏي. عدالت پنهنجي فيصلي ۾ لکيو ”ايشمين سڀ قدم پنهنجي سينيئر آفيسرن جي حڪم تي نه کنيا هئا، پر ڪجهه فيصلا پاڻ به ڪيا هئا ۽ يهودين بابت فيصلن ۾ هو خودمختيار هو.“
ايشمين جي اپيل رد ٿيڻ کان پوءِ وڏي تعداد ۾ هن جي لاءِ رحم جون اپيلون اچڻ شروع ٿي ويون. پر اسرائيلي صدر يتسحاق بن زيوي سڀئي اپيلون رد ڪري ڇڏيون، انهن اپيلن ۾ ايشمين جي زال ويرونيڪا جو صدر يتسحاق جي نالي ٽيلي گرام شامل هو، جنهن جو جواب صدر لکت ۾ ڏنو. ان جواب ۾ هن ‘عهدنامه عتيق’ جي ڪتاب سيمول پهرين جي آيت 15:33 جو حوالو ڏنو هو، اها آيت چوپٿي، ”اوهان جي تلوار عورتن کي محروم ٿي ڪري.تنهنڪري انهن محروم عورتن جي وچ ۾ اوهانجي ماءُ به هوندي.“
2011ع ۾ ڪجهه اهڙا دستاويز به سامهون آيا، جن مان خبر پئي ته ايشمين جي ڪيس ۾ اولهه جرمني جي حڪومت اثر اندز ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. موساد هٿان ايشمين اغوا سبب اولهه جرمني جو چانسلر ڪونر ايڊينور جي حڪومت پريشان ٿي وئي. کيس خدشو ٿيو ته ڪٿي هن ڪيس جي دوران جرمني جا اهي اعليٰ سرڪاري عملدار بي نقاب نه ٿي وڃن، جن جو ماضيءَ ۾ نازي پارٽيءَ سان لاڳاپو هو. خاص طور تي هينس گلوبڪي، جيڪو چانسلر جو چيف آف اسٽاف جيڪو ڪونر ايڊينور جي ويجهن ساٿين ۾ ڳڻيو ويندو هو. تنهن ڪري ڪيسن جي رپورٽنگ جي بهاني جرمني جي ڳجهي اداري جي سربراهه رولف ورچل کي هڪ اخباري خاطؤ جو روپ ۾ اسرائيل موڪليو ويو. رولف، اسرائيل جي وڪيل استغاثه سان ويجها لاڳاپا قائم ڪيا ۽ ان ڳالهه جي پڪ حاصل ڪئي ته ڪيس جي ڪاروائي جي دوران هينس گلوبڪي ۽ ٻين نازي آفيسرن جا نالا نه ايندا. ان سلسلي ۾ رولف، وزيراعظم ڊيوڊ بن گوريان سان، هڪ اهم ملاقات جي بندوبست ڪيو. اڳتي هلي اسرائيل حڪومت جرمني جا تحفطات دور ڪرڻ جي حامي ڀري. ان دوران اولهه جرمني ۽ اسرائيل جي وچ هٿيارن جي وڪري جو هڪ وڏو سودو ٿيو، جنهن تحت جرمني جي حڪومت، اسرائيل جي لاءِ 240 ملين مارڪ ماليت جي فوجي امداد جي منظوري ڏني. تنهن ڪري ايشمين جي ڪيس دوران ۽ پوءِ ڪنهن به هنڌ هينس گلويڪي ۽ اڳواڻن نازي آفيسرن، جيڪي اولهه جرمني جو حڪومت ۾ اهم عهدن تي فائز هئا، جا نالا ظاهر نه ڪيا ويا.
31 مئي 1962ع جي اڌ رات ڌاري رمله جيل ۾ ايشمين کي ڦاسي ڏني وئي. يمني نسل جي يهودي جلاد شلوم ناگر جو بيان آهي ته: ”ايشمين پنهنجي زندگيءَ جي آخري ماني کائڻ کان انڪار ڪيو هو. ۽ هن فقط اسرائيلي شراب ”ڪارهن“ جي اڌ بوتل پيتي هئي. ڦاسي گهاٽ تي هن پنهنجي منهن تي ڪارو ڪپڙو پائڻ کان به انڪار ڪري ڇڏيو.“ ڦاسي گهاٽ تي ايشمين جا آخري لفظ هئا. ”جرمني زندهه آباد ـ آسٽريا زندهه آبادـ ارجنٽائن زندهه آباد.“ هي اهي ملڪ آهن، جن جو مون سان ويجهو لاڳاپو رهيو آهي، ۽ انهن کي آئون ڪڏهن به نه وساريندس. مون جنگي قانونن ۽ پنهنجي جهنڊي جي فرمانبرداري ڪئي هئي، آئون تيار آهيان.“
ايشمين کي ڦاسي ڏيڻ کان پوءِ، سندس لاش کي ساڙيو ويو. ٻي ڏينهن صبح جو پهرين جون تي اسرائيلي بحريه جي ڪشتي بوٽ جي ذريعي ان رک کي رومي سمنڊ ۾ وهايو ويو. اهو قدم ان ڪري کنيو ويو، جيئن مستقبل ۾ ايشمين جي ڪا ياد بڻجي نه سگهي.
ايشمين کي سڄي دنيا ۾ ڏاڍي مشهوري ملي، سندس اغوا ۽ ڪيس جي واقعن تي ڪيترائي ڪتاب لکيا ويا ۽ فلمون ٺاهيون ويون. ايشمين جي اغوا وقت موساد جو سربراهه ‘ايسر هيرل’ هو. جنهن 1996ع ۾ ان واقعي تي The House on Garbaledi Street نالي سان ڪتاب لکيو، ۽ ان ئي نالي آمريڪي ٽي وي چينل ٺاهي، ايشمين کان پڇا ڳاڇا ڪندڙ پوليس آفيسر ايونر ليس (Avnor less) 1983ع ۾ Eichmann Interrogated جي نالي سان ڪتاب لکيو. 2007ع ۾ هالي ووڊ Eichmann جي نالي سان فلم ٺاهي. ايشمين کي اغوا ڪندڙ ستن ايجنٽن ۾ شامل پيٽر ڊبليو ملڪن به 1990ع Eichmann in my hands جي نالي سان هڪ ڪتاب لکيو. جنهن تي 1996ع ۾ The Man who captured Eichmann جي نالي سان فلم ٺهي.
ايشمين ڪير هو؟
جرمنيءَ جي يهودين جي خلاف نفرت جي تاريخ اڻويهين صدي ۾ شروع ٿي هئي، پر هٽلر جي اقتدار ۾ ايندي ئي ان ۾ بي حد شدت اچي وئي. 1941ع ۾ يهودين جي آدم شماري ڪري کين باقي جرمن شهرين کان ڌار علائقن ۾ منتقل ڪيو ويو. شهر جي انهن پاڙن ۾ جتي يهودين کي رهڻ تي مجبور ڪيو ويو، تن کي Ghetto سڏيو ويندو هو. يهودين جي سڃاڻپ لاءِ گورنمنٽ حڪم جاري ڪيو ته ڇهن سالن کان وڏي عمر جا سڀئي مرد ۽ عورتون پنهنجي ڳچيءَ ۾ ڇهن ڪنڊن وارو (Star of David) وجهن. هو پنهنجي مخصوص پاڙن ما ن اسپيشل پاس کان سواءِ ڪيڏانهن به وڃي نٿي سگهيا، شام کان پوءِ ته انهن هنڌن تي مڪمل ڪرفيو هنيو ويندو هو ۽ ان کان پوءِ هڪ ٻيو اعلان ٿيو ته يهودي پبلڪ ٽرانسپورٽ ۽ ٽيلي فون استعمال نه ڪندا.
1942ع ۾ هٽلر جي حڪومت منظم نموني يهودين کان سڀئي اليڪٽرانڪس جا اوزار، ٽائپ رائٽر ۽ سائيڪلون کسي ورتيون. دوڪاندار کي سختي سان چيو ويو ته هو يهودين کي گوشت، بيدا، کير ۽ مڇي وغيره هرگز وڪرو نه ڪن.
سيپٽمبر 1939ع ۾ جڏهن هٽلر پولينڊ تي چڙهائي ڪئي ته ٽيهه لک يهودي نازين جي رحم ۽ ڪرم ۾ آيا. هنن وارسا ۽ آسپاس جي شهرن ۾ وڏا وڏا ڪنسٽرڪشن ڪئمپ قائم ڪيا، جن ۾ انهن يهودين کي واڙيو ويو ۽ انهن ڪئمپن جي چوڌاري وڏيون وڏيون ڀتيون کڙيون ڪيون ويون. ڪئمپ جي چوڌاري هٿيار بند جرمن گارڊ مقرر هئا. ان دوران گورنمنٽ هڪ قانون پاس ڪيو، جنهن جي آڌار تي هڪ شخص جو جيڪڏهن ڏاڏو يا پڙ ڏاڏو به يهودي ٿي گذريو هو ته اهو به يهودي سڏبو، پوءِ ان جو هاڻوڪو مذهب ڀلي ڪهڙو به هجي. جيئن جيئن جرمن فوجون يورپ ۾ اڳيان وڌنديون ويون، ته اتي جي يهودين جا خراب ڏينهن ايندي ويا. اوڊولف ايشمين انهن ئي ڏينهن گسٽاپو جي Jewish section جو انچارج مقرر ٿيو. هونئن ته نازين پولينڊ تي حملي کان گهڻو اڳ يهودين جي خلاف منظم ڪاروائي شروع ڪري ڇڏي هئي. گورنمنٽ يهودين جي خلاف پهريون سوشل بائيڪاٽ پهرين اپريل 1933ع ۾ شروع ڪيو. اخبارن ۾ اشتهارن جي ذريعي ماڻهن کي اپيل ڪئي وئي ته يهودي دوڪاندارن، وڪيلن ۽ ڊاڪٽرن جو بائيڪاٽ ڪن. اڪثر جرمن رهاڪن حڪومت جي اپيل کي هاڪاري موٽ ڏيندي اهو ئي ڪجهه ڪيو. اسڪولن، ڪاليجن ۽ يونيورسٽين مان وڏي انگ ۾ يهودي شاگردن کي بنا ڪنهن سبب جي ڪڍيو وڃڻ لڳو. 1935ع ۾ ‘نيور مبرگ لاز’ جي لاڳو ٿيڻ سان گڏ يهودين سان شادي مرادي کي خطرناڪ ڏوهه قرار ڏنو ويو. ان قانون جو مقصد نج جرمن نسل جي برتري ثابت ڪرڻ هو. رڳو 1936ع جڏهن اولمپڪ رانديون جرمنيءَ ۾ ٿيون، هٽلر دنيا کي ڏيکارڻ جي لاءِ Anto Semitic policy ۾ ڪجهه مهينن جي لاءِ نرمي ڪئي. 1937ع کان ڪنهن به يهودي صنعت ڪار جي ڪمپني ڪنهن قانوني ڪاروائي کان سواءِ ئي بند ڪئي ويندي هئي.
9 جون 1938ع تي ميونخ ۾ يهودين جي سڀ کان وڏي عبادت خاني سنگيانگ کي گورنمنٽ هزارين تماشائي جي سامهون ڊاهي پٽ ڪري ڇڏيو. ان کان پوءِ ٻين شهرن ۾ پڻ اهو عمل ورجايو ويو. ان ئي سال هڪ ٻي قانون موجب يهودين کي پاسپورٽ جي سهوليت کان محروم ڪيو ويو. ڪجهه وقت کان پوءِ جرمني ۾ صدين کان رهندڙ پولش نسل جي سترهن هزار يهودين کي ملڪ مان ڪڍيو ويو.
1939ع جي شروع ۾ گورنمنٽ، يهودين جون سڀئي قيمتي شيون کسڻ شروع ڪيون. گرمين جي مند ۾ رات جو نوين بجي ۽ سياري ۾ اٺين بجي کان پوءِ ڪنهن به يهوديءَ کي پنهنجي گهر مان ٻاهر نڪرڻ جي موڪل نه هئي.
20 جنوري 1942ع تي هٽلر جرمنيءَ ۾ هڪ اهم ڪانفرنس گهرائي، جنهن ۾ اوڊولف ايشمين سميت ڪابينا جي پندرهن اهم شخصيتن شرڪت ڪئي، اهو اسپيشل اجلاس بعد ۾ Wansee conference جي نالي سان مشهور ٿيو. ان ڪانفرنس ۾ فيصلو ٿيو ته يورپ جي 34 ملڪن ۾ پکڙيل يارهن ملين يهودين کي گڏ ڪرڻ انهن جو فائينل ساليوشن ڪڍيو وڃي، يعني انهن کي ختم ڪيو وڃي. نازي اڪثر يهودين جي قتل عام لاءِ Final solution special treatment, extermination Ro- settlement وغيره جا اصطلاح استعمال ڪندا هئا.
ان ڪانفرنس ۾ سهمتي راءِ سان فيصلو ٿيو ته يورپ کي مڪمل طور تي يهودين کان پاڪ کنڊ بنايو وڃي. هٽلر جي ان رٿا کي مڪمل ڪرڻ جي لاءِ ايشمين کي ان جو Chief Executer مقرر ڪيو ويو. ساڻس وعدو ڪيو ويو ته جنگ ۾ جرمني جيت کان پوءِ کيس ”بوهيما“ ۾ هڪ وڏي جاگير عطا ڪئي ويندي ۽ گڏو گڏ کيس Jewish affairs جو ورلڊ ڪيسار مقرر ڪيو ويندو. ان کان پوءِ ايشمين ڏينهن رات هڪ ڪري ”فائينل سلوشن“ کي تيزيءَ سان مڪمل ڪرڻ ۾ جنبي ويو. هن موت کي باقاعده انڊسٽري بنائي پيش ڪيو. سندس قائم ڪيل ”ڊيٽ فيڪٽرين“ جي روزاني پيداوار ويهه هزار يهودين جا لاش هئا.
ايشمين يورپ جي مختلف ملڪن مان، جن تي جرمن فوجون قبضو ڪري چڪيون هيون، يهودين گهراڻن کي ريلن ۾ چاڙهي پولينڊ منتقل ڪرڻ شروع ڪيو، انهن جي لاءِ پولينڊ ۾ Auschwitz جي هنڌ تي دنيا جي سڀ کان وڏي ڪنسٽريشن ڪئمپ قائم ڪئي وئي، جنهن ۾ هڪ ئي وقت لکين قيدي رکڻ جي گنجائش هئي. ان ڪئمپ جي چوڌاري هڪ وڏي ڀت هئي، جنهن تي بجليءَ جون تارون لڳل هيون. ٽرينون هزارين يهودين کي کڻي جڏهن ”وارسا“ پهچنديون هيون ته اسٽيشن تي ئي انهن جي ڳڻپ جو ڪم شروع ڪيو ويندو هو. عمر ۽ جنس جي حساب سان انهن جي درجي بندي ڪئي ويندي هئي. ننڍن ٻارن، پوڙهن ۽ بيمارن کي ڌار ڪيو ويندو هو ۽ پوءِ انهن کي ٽرڪن ۾ چاڙهي هڪ ويران جهنگل ۾ گولين سان اڏايو ويندو هو، جڏهن ته ڪم جي لائق مردن ۽ عورتن کي ڪئمپ ۾ قائم جنگي سامان ٺاهيندڙ فئڪٽرين ۾ لڳايو ويندو هو. ڪئمپ ڪمانڊر مٿن واضح ڪري ڇڏيندو هو ته هو جيڪڏهن ڀڄڻ چاهين ٿا ته وٽن فقط هڪ ئي رستو آهي، جيڪو ڪئمپ ۾ قائم بٺين جي چمينس مان وڃي ٿو. ان جو مطلب اهو هوندو هو ته هو سڙي مري دنهه ۾ تبديل ٿي آزاد ٿي سگهن ٿا.
اها اجتماعي قتل عام جي باري ۾ ايشمين پنهنجي ڊائري ۾ لکي ٿو:
“It was really terrible but quite necessary. Anyhow the fuehrer (Hitler) ordered it and I did not have anything to do with the annihilation. It was not a killer but a man who executed orders. I did the same thing as an allied Transport Officer did when he transferred bombs to the air-field without knowing if those bombs would be dropped on troops or on bridge or woman and children”
ايڊولف ايشمين عام طور تي يهودين جي قتل عام مهل پاڻ به موجود رهندو هو. ان قسم جي هڪ ٻي واقعي بابت هو لکي ٿو.
”ان ڏينهن ڏاڍي سخت سردي ۽ پارو پي وٺو. اسين ڏيڍ سؤ يهودين کي جن ۾ ٻار، ٻڍا، مرد ۽ عورتون شامل هئا، هڪ ويران هنڌ وٺي وياسين، جتي هڪ گڏيل قبر اڳ ۾ ئي کوٽي وئي هئي. قيدين کي پهرين اگهاڙو ڪري سيءَ ۾ ٺرڻ ڏنوويو، پوءِ سڀني کي قبر ۾ لهڻ جو چيو ويو. اهي ايترا ته بي وس ٿي چڪا هئا، جو انهن مان ڪنهن به مزاحمت نه ڪئي، اوچتو منهنجي نظر هڪ ننڍي وهيءَ جي ڇوڪريءَ تي پئي، جنهن جي هنج ۾ ٿڃ پياڪ ٻارڙو هو. ڇوڪري، ٻارڙو مون ڏانهن کسڪائي منٿ ڪري رهي هئي ته هن کي بچائي وٺ، آئون اهو منظر ڏسي اداس ٿي ويس، مون اڳيان وڌي، اهو ٻارڙو وٺڻ چاهيو، پر دير ٿي چڪي هئي. اسان جي ڪمانڊوز مٿن مشين گنن جا برسٽ هلائڻ شروع ڪري ڇڏيا. هڪ گولي ان ٻارڙي جي مٿي ۾ لڳي ۽ ان جو ميڄالو اڏي اچي منهنجي ڪوٽ کي لڳو. ۽ ان کان پوءِ آئون هڪدم ڊرائيور، سان گڏ اُتان هليو ويس، گهر پهچي مون اهو رت هاڻون ڪوٽ ڌئارڻ جي لاءِ ڏنو. ان کان پوءِ مون اعليٰ عملدارن کي درخواست ڪئي ته قيدين کي ختم ڪرڻ جو ڪو ٻيو مهذب طريقو اختيار ڪيو وڃي.“
پوءِ حڪومت واقعي به گولين سان قتل عام جو طريقو ترڪ ڪري ڇڏيو، ڇاڪاڻ ته جنگ ۾ بارود جي سخت گهرج آهي هئي ۽ نازي ڪميشن ان بدران هڪ بي حد سستو ۽ سولو طريقو متعارف ڪرايو.
هر ڪئمپ ۾ وڏا وڏا گئس چئمبرس قائم ڪيا ويا، جن ۾ هڪ ئي مهل پندرهن هزار قيدين کي بند ڪري Cyclone-B گئس ڇڏي ويندي هئي، اها گئس ايتري ته خطرناڪ هئي، جو ڪجهه ئي سيڪنڊن م سڀئي قيدي دروازن ۽ درين کي لتون ۽ مڪون هڻندي، رڙيون ڪندي پورا ٿي ويندا هئا. ان کان ٺيڪ 25 منٽ پوءِ برقي پمپن جي ذريعي انهن چئمبرس مان گئس ڇڪي ويندي هئي، پوءِ قيدين جو هڪ گروپ انهن لاشن کي گهلي ٻاهر ڪڍندو هو، جت انهن جي جڙتي جي دوران انهن جي سون جا ڏند ڪڍيا ويندا هئا. قيدين کي گئس چئمبرس ۾ ڌڪڻ کان اڳ کين اگهاڙو ڪيو ويندو هو ۽ ان کان سڀ قيمتي شيون کسي ڪيمپ جي اسٽور ۾ جمع ڪيون وينديون هيون. ’آشوز ڪئمپ‘ ۾ ان قسم جا پنج گئس چئمبرس ٺاهيا ويا هئا. ٻيو مرحلو انهن لاشن جي ڊسپوزل جو هوندو هو، ان لاءِ به پنج بٺيون ٺاهيون ويو هيون. جتي پهرين لاشن کي چيري گرم ڪيو ويندو هو، جنهن سان سندن چرٻي گڙهي وڏن وڏن ديڳڙن ۾ گڏ ٿيندي هئي. اها چرٻي پوءِ صابڻ جي صنعت ۾ استعمال ڪئي ويندي هئي. پوءِ سڀني لاشن کي ڀڙڪندڙ باهه جي حوالي ڪيو ويندو هو. اهڙي هڪ بٺي ڏينهن ۾ 17280 لاشن کي ساڙي قلهيار ڪندي هئي. اهو ڦلهيار پوءِ درياهه ۾ وهايو ويندو هو. هڏين کي گڏ ڪري هڪ Grinding Machine ۾ پيٺو ويندو هو، ۽ ان مان زرعي ڀاڻ ٺاهيون ويندو هو. ان ڀاڻ بابت هڪ ڪئمپ ڪمانڊر پنهنجي ڊائري ۾ لکيو، ”ان ڀاڻ جي استعمال سان منهنجي ٻنين ۾ گوبين جي پيداوار سڄي جرمنيءَ ۾ سڀ کان وڌيڪ ٿي...“
مارڻ جو هڪ ٻيو طريقو Ride in death car سڏبو هو. ان بابت به ايشمين پنهنجي ڊائريءَ ۾ لکيو. ”سؤ کان وڌيڪ قيدين کي هڪ وڏي ٽرڪ جي ڪيبن ۾ ويهاريو ويو. هنن سمجهيو ته کين بي ڪئمپ ڏانهن منتقل ڪيو پيو وڃي. ٽرڪ جا دروازا پاڻ مرادو بند ٿي ويا. آئون ڊرائيور سان اڳين سيٽ تي ويهي رهيس پوءِ ڊرائيور، ٽرڪ چالو ڪئي ۽ هڪ رستي تي هلڻ لڳي. مون ڪنڌ ورائي ڪيبن جي شيشي مان ڏٺو ته قيدي آرام سان پنهنجي پنهنجي سيٽن تي ويٺا هئا. ڊرائيور هڪ بٽن دٻايو، جنهن سان قيدين جي ڪيبن ۾ هڪ خطرناڪ گئس پکڙجڻ شروع ٿي وئي. مون ڏٺو ته هڪدم سڀ قيدي رڙيون ڪرڻ ۽ تڙپڻ لڳا. پندرهن منٽن کان پوءِ اها ٽرڪ جڏهن هڪ آتشي بٺيءَ جي ڀرسان بيٺي ته سڀ قيدي مري چاڪ هئا.“
مئي 1942ع ۾ ايڊولف ايشمين اجتماعي قتل عام جا سڀ شاهد ۽ نشان ڊاهڻ جو حڪم ڏنو، ڇو ته اڪثر وڏين وڏين قبرن کي سرسري طور تي لٽي ڇڏيو ويو هو. انهن سڀني کي ڳاريو ويو، ايستائين جو اهي سڀ مٽي سان مٽي ٿي ويا.
انهن ئي ڏينهن ”آشوز ڪئمپ“ جي ڪئمپ ۾ ايڊولف ايشمين وبائي مرضن تي قابو پائڻ جي لاءِ جوزف مينگل نالي هڪ ڊاڪٽر مقرر ڪيو. ڊاڪٽر جوزف مينگل 1936ع ۾ ميونخ مان ڊاڪٽري پاس ڪرڻ کان پوءِ علم الانسان ۾ پي ـ ايڇ ـ ڊي ڪئي، هو Genetics ۾ ڏاڍي دلچسپي رکندو هو، بعد ۾ هن پنهنجو سياسي ڪئريئر شروع ڪري نازي پارٽي جي رڪنيت اختيار ڪئي. جوزف مينگل به سخت يهودي مخالف نظريا رکندو هو.
1934ع ۾ ’آئس وز‘ ڪئمپ ۾ ٽائفائيڊ جي وبا کي ڪنٽرول ڪرڻ جي لاءِ ڊاڪٽر مينگل هزارين ماڻهن کي مارائي ڇڏيو، حالانڪه کين انفيڪشن ٿيو ئي نه هو. هڪ ڀيري خوراڪ جي سخت کوٽ ٿي پئي ته هن چئن هزار عورتن کي مارائي اُن تي قابو پاتو. جوزف جيئن ته ماهر جينيات هو، تنهن ڪري کيس Race and Resettlement سيڪشن جو سربراهه مقرر ڪيو ويو. ان شعبي ۾ يهودين جي نسلي ڇنڊ ڇاڻ ڪئي ويندي هئي. جيڪڏهن ڪنهن شخص جي ڇهين يا ستين پيڙهي ۾ ڏاڏو يا پڙڏاڏو يهودي رهيو هوندو ته کيس يهوديت جو سرٽيفڪيٽ ڏئي ‘آئس وز’ روانو ڪيو ويندو هو.
ڊاڪٽر جوزف، ڪئمپ ۾ هزارين ٻارن تي پنهنجا سائنسي تجربا ڪيا، انهن ۾ گهڻا ٻار جاڙا (Twins) هئا. تجربن جي دوران ڊاڪٽر جوزف انهن ٻارن کي ڏاڍي اطمينان سان چيريندو ڦاڙيندو هو. هڪ ڀيري ته هن لڳ ڀڳ پنجاهه ٻارن جي اکين جو رنگ بدلائڻ جي لاءِ سرنج جي ذريعي انهن اکين ۾ مصنوعي رنگ وجهڻ جي ڪوشش ۾ انهن سڀني کي انڌو ڪري ڇڏيو. ڪڏهن ڪڏهن ڊاڪٽر جوزف تي اهڙي ته جنوني ڪيفيت طاري ٿي ويندي هئي، جو هو پنهنجن هٿن سان ٻارن جو گلو گهٽي کيس ماري ڇڏيندو هو.
16 جنوري 1945ع تي جڏهن روسي فوجون ‘آئس وز’ (پولينڊ) پهتيون ته جرمن فوجي پنهنجي جان بچائڻ جي لاءِ هيڏانهن هوڏانهن ڀڄڻ لڳا. ڊاڪٽر جوزف مينگل به پنهنجن ٻين ساٿين سان گڏ هڪ ڪار ۾ ڀڄي ويو. هن پنهنجي تجربن جو سڄو رڪارڊ به پاڻ سان گڏ رکيو. ان ڏينهن کان پوءِ هو وري ڪڏهن به نظر نه آيو. جنگ جي پُڄاڻي کان پوءِ آمريڪين کيس ڳولهڻ جي وڏي ڪوشش ڪئي، پر هو ڪٿي به نه مليو.
ٻي مهاڀاري جنگ جي پڄاڻي تي اسرائيلي انگن اکرن موجب ايڊولف ايشمين جي نگراني ۾ سٺ لکن جي لڳ ڀڳ يهودين کي Final solution جي ٻل چاڙهيو ويو.
جرمن فوج هڪٻئي جي پويان شڪست کان پوءِ ايشمين کي يقين ٿي ويو ته هٽلر جو هڪ وڏي جرمن سلطنت جو خواب ڪڏهن به پورو ٿي نه سگهندو، هٽلر دعويٰ ڪئي هئي ته هو جنهن جرمن سلطنت جو بنياد رکڻ وارو آهي، هن لڳ ڀڳ هڪ هزار سالن تائين قائم رهندي. پر جيئن جيئن اتحادي فوج جي پيشقدمي وڌندي وئي، تيئن جرمن فوجون هر محاذ تي پٺيءَ هٽنديون ويون. هٽلر جا سڀ ساٿي يا ته مارجي ويا يا روپوش ٿي ويا. هيڏانهن جڏهن روسي فوجون هالينڊ ۾ داخل ٿيون ته ‘آشوز ڪئمپ’ جو نگران تڙ تڪڙ ۾ باقي قيدين جو صفايو ڪرڻ ۾ لڳي ويا.
ايڊولف ايشمين جو آشوز ڪئمپ جي انچارج کي جيڪو آخري سرڪاري حڪم نامون مليو، ان ۾ لکيل هو.
No one will walk out of Auschwitz. There is only one way, they leave through the chimney.
ايشمين گسٽاپو (ڳجهي پوليس) جو سمورو ڳجهو رڪارڊ ضايع ڪرڻ شروع ڪري ڏنو. هن جرمن انڊسٽري ۾ بيگار طور تي ڪم ڪندڙ يهودين کي چئن ٽرينن ۾ چاڙهي آشوز موڪلڻ جي ڪوشش ڪئي، پر روسين جي پيشقدمي ايتري ته تيز هئي، جو اهي ٽرينون ڪڏهن به پنهنجي منزل پهچي نه سگهيون،
هن آخري ڀيرو پنهنجي اسٽاف کي پنهنجي آفيس ۾ گهرايو، ڪيترن ئي راتين کان لڳاتار جاڳڻ سبب هن جون اکيون ڳاڙهيون ٿي چڪيون هيون. هن پنهنجن ساٿين کي صلاح ڏني ته هو هميشھ جي لاءِ روپوش ٿي وڃن، نه ته اتحادي کين جيئرو نه ڇڏيندا. ان کان پوءِ هن سڀني ساٿين سان هٿ ملائي کين روانو ڪيو. ٿوري دير تائين ايشمين پنهنجي ڪمانڊنٽ سان ڳالهيون ڪندو رهيو، ٻاهر هن جي لاءِ اسٽاف ڪار بيٺي هئي، پر هو آفيس جي پوئين دروازي مان ٻاهر نڪري رات جي وڳڙي ۾ گم ٿي ويو ۽ هو ايندڙ پندرهن سالن تائين گم رهيو.