آمريڪا جي اڪيلي ”عورت صدر“
2 آڪٽوبر تي هو سڄو ڏينهن ستل رهيو. رات جو اٺين بجي ايڊٿ ٻيهر ڪمري ۾ وئي ته هو جاڳي رهيو هو. بيگم، مڙس کي پاڻي پياريو، ان مهل هن محسوس ڪيو ته صدر جي ساڄي ٻانهن جهولي رهي هئي. ان مهل صدر چيس ”مون کي ايئن پيو لڳي ته منهنجو ساڄو هٿ نه آهي. ٿوري مالش ته ڪريم.“ پوءِ وري چيائين، ”پهرين مون کي غسل خاني وٺي هل.“ بيگم کيس غسل خاني پهچايو ۽ خود صدر جي ذاتي ڊاڪٽر ”ڪيري گرين“ کي فون ڪئي. جيئن ئي ڳالهه ٻولهه ختم ٿي ايڊٿ غسل خاني ۾ ڪنهن شيءِ جي ڪرڻ جو آواز ٻڌو. هوءَ ڊوڙي اتي پهتي ته ڏٺائين ته ولسن فرش تي ٻي هوش ٿيو پيو هو. ٿوري دير کان پوءِ ڊاڪٽر ڪيري سندس تپاس ڪري رهيو هو. هو نه رڳو صدر جو ذاتي ڊاڪٽر هو، پر سندس گهرو دوست به هو، سندس چهري تي انو مان جو لهرون به ڊوڙي رهيون هيون ۽ هن ڏکاري لهجي ۾ چيو، ”بيگم ولسن! صدر صاحب تي فالج جو حملو ٿيو آهي. سندس سڄو ساڄو جسم بي حس ۽ حرڪت ٿي چڪو آهي.“
ايڊٿ اها خبر وڏي حوصلي سان ٻڌي. پوءِ هو شديد ٿڪاوٽ جو شڪار پر پنهنجي اڏول مڙس کي ڏکارين نظرن سان ڏسڻ لڳي. کيس 19 آگسٽ جو ڏينهن ياد آيو. ان ڏينهن صدر سينٽ جي پرڏيهي لاڳاپن واري ڪميٽيءَ جي سامهون شاندار ۽ جذباتي تقرير ڪئي.سندس چوڻ هو ته آمريڪاکي ”ليگ آف نيشنز“ ۾ لازمي طور تي شامل ٿيڻ گهرجي، پر ڪميٽيءَ جا ميمبر ڄڻ ته ڪنن ۾ ڪپهه وجهيو ويٺا هئا. ان ڏينهن صدر ولسن پنهنجي محبوب زال کي ٻڌايو ته، ”انهن جي سامهون بين وڄائڻ جو ڪو به فائدو ڪونهي، مون کي عوام وٽ وڃڻو پوندو، اهو ئي کين سڌو ڪندو.“
پر ڊاڪٽر ان مهم جو زبردست مخالفت هو . هن صدر کي چئي ڏنو ته ”جيڪڏهن مهم شروع ٿي ته اها اوهان کي ماري ڇڏيندي.“
اهو ٻڌي صدر ولسن ڪجهه گهڙيون ”يادگار واشنگٽن“ تي نظرون کپائي رکيون. پوءِ چيو، ”هائو دوست! تون صحيح ٿو چوين، پر منهنجي ڪلهن تي وڏي ذميواري آهي. جيڪڏهن (آمريڪي) سينٽ، معاهدو (ورسائي) منظور نه ڪيو ته جنگ (پهرين مهاڀاري جنگ) جو نتيجو اجايو ويندو. جڏهن آمريڪي فوجين هٿيار کنيا هئا ته مون ساڻن واعدو ڪيو هو ته اها جنگ سڀني جنگين جو خاتمو ڪري ڇڏيندي. جيڪڏهن مون ٺاهه منظور ڪرائڻ ۾ پنهنجو سڄو زور نه لڳايو ته ڪوڙو سڏبس، مونکي هر قيمت تي مهم تي نڪرڻو آهي.“
ايڊٿ ولسن کي اهو ڏينهن به ياد آيو، جڏهن صدر، فرانسيسي شهر سور نيسز، ۾ موجود آمريڪي فوجين جي قبرستان ۾ هڪ جلسي کي خطاب ڪيو هو، جڏهن هو ڏاڍي جذباتي اندار ۾ انهن ماڻهن جو قربانيون ياد ڪرڻ لڳو، جن امن جي خاطر پنهنجيون جانيون قربان ڪيون هيون ته حاضرين روئي پيا هئا. صدر ولسن جي اکين ۾ پڻ لڙڪ اچي ويا هئا. ۽ ايڊٿ به لڙڪ ڳاڙيا هئا. هوءَ پنهنجي مڙس سان بي انتها محبت ڪندي هئي، تنهنڪري کيس لاچار ڏسي مٿس غم ۽ ڏک جو جبل ڪري پيو هو.
عجيب بحران
ايندڙ ٻن ڏينهن تائين صدر ولسن موت ۽ حياتي جي ڇڪتاڻ ۾ مبتلا رهيو، جڏهن ماهر سندس علاج ڪري رهيا هئا ته واشنگٽن ۾ اها ڳالهه پکڙجي وئي ته صدر تمام گهڻو بيمار آهي. ان خبر گادي واري هنڌ ۾ افواهن جي بازار گرم ڪري ڇڏي. هڪ افواهه اهو به هو ته فرانسيسي طوائف وٽ وڃڻ سبب هو آتشڪ جي مرض ۾ متبلا آهي. ٻي افواهه کيس چريو قرار ڏنو ويو. ثبوت طور چيو ويو ته وائٽ هائوس جو هڪ دريءَ ۾ لوهي سيخون لڳي ويو آهن (حقيقت ۾ اهي لوهي سيخون ويهه سال اڳ صدر ٿيو ڊور ويلٽ جي دور ۾ لڳايون ويون هيون، ته جيئن سندس ٻارڙا، بيس بال کيڏن ته شيشا محفوظ رهن). جيئن ته معائني واري ٽيم ۾ ذهني ۽ اعصابي مرضن جو ماهر ”ڊاڪٽر ايف ايڪس ڊرڪم“ به شامل هو، تنهنڪري ٻي ڏينهن منجهند تائين سڄي نيويارڪ ۾ اها خبر پکڙجي وئي ته صدر گذاري ويو آهي. ان موقعي تي ايڊٿ ولسن ڊاڪٽرن کي چيو ته ”اوهان مون کي صدر جي بيماري جي باري ۾ صحيح ٻڌايو ته جيئن آئون سچائي کي عوام جي سامهون آڻي سگهان.“
ڊاڪٽرن پاران ڊاڪٽر ڊرڪم جواب ڏنو، ”بيگم ولسن! صدر صاحب جو دماغ سئو سيڪڙو درست آهي. مڪمل طور تي صحتياب ٿي سگهي ٿو. عظيم سائنسدان لوئي پاسچر تي به ان قسم جو فالج ڪريو هو. پر هو مڪمل طور تي صحت مند ٿي ويو. پر صحتياب جي لاءِ ضروري آهي ته صدر ڪيترائي مهينا آرام ڪري. جيڪڏهن پريشان ڪندڙ مسئلن سندس پٺ نه ڇڏي ته فالج سندس زندگي به وٺي سگهي ٿو.“
ايڊٿ ڊاڪٽر کي ايئن ڏٺو، ڄڻ هوءَ چري ٿي وئي هجي، پوءِ هن وات پٽيو، ”ڊاڪٽر صاحب! صدر تائين جيڪا ڳالهه پهچندي آهي، اهو مسئلو ئي هوندي آهي. تنهنڪري کيس مسئلن کان ڪيئن ٿو محفوظ رکي سگهجي.؟“
ڊاڪٽر ڪم وراڻيو، ”مادام! اها پڪ ، سان بي حد تشويشناڪ صورتحال آهي. پر آئون سمجهان ٿو؛ ان جو حل اوهان وٽ آهي. ڪا به سرڪاري ڳالهه يا ڪم هجي ته پهرين اوهين اهو ڏسو. پهرين مسئلي جي چڱي طرح جانچ پڙتال ڪريو ۽ ڏسو ته ڇا اهو واسطيدار کاتن جي سربراهه جي مدد سان حل ٿي سگهي ٿو؟ ته پوءِ اهو صدر تائين پهچائڻ جي گهرج نه رهندي. ياد رکج! جڏهن به تو ڪو مسئلو صدر تائين پهچايو.. ته ايئن سمجهجان ته زخم تي چاقو جو هڪ وار ڪيو ويو آهي.“
ايڊٿ کي ڏاهي ۽ تجربي ڪار ڊاڪٽر جون ڳالهيون دل سان لڳيون. پر هن چيو، ”ڇا اهو مناسب ڪونهي ته صدر استعيفيٰ ڏئي ڇڏي.؟ ايئن نائب صدر ٿامس مارشل حڪومت سنڀالي وٺندو.“
نائب صدر ’ٿامس مارشل‘ جو واسطو انڊيانا رياست سان هو. هو واجبي عقل ۽ ڏاهپ وارو شخص هو. ٻي پاسي آمريڪي تاريخ جو ڏاڍو نازڪ دور گذري رهيو هو. اهڙين حالتن ۾ مارشل کي صدر بڻجندو ڏسي ڊاڪٽر مارڪم گهٻرائجي ويو. هن ايڊٿ کي سمجهايو. صدر، ليگ آف نيشنز جي لاءِ پنهنجي زندگي داءَ تي لڳائي ڇڏي آهي. هان جيڪڏهن صدر کان استعيفيٰ ڏياري وئي ته مون کي ڊپ آهي ته سندس تندرستي جي رهيل کهيل اميد به ختم ٿي ويندي. ٻيو ته آئون سمجهان ٿو ته بي حس ۽ حرڪت هئڻ جي باوجود به صدر ولسن اڃا به سڀني آمريڪي اڳواڻن کان ڳري شخصيت آهي .
ايڊٿ ڊاڪٽر جا دليل مڃي ورتا. هونئن به هوءَ حڪومت معاملن کان اڻ ڄاڻ نه هئي. هوءَ 18 ڊسمبر1915ع تي صدر سان شادي جي ٻنڌڻ ۾ ٻڌي هئي. ان ڏينهن کان وٺي هوءَ غير معمولي انداز ۾ صدر جي مصروفيت جو حصو بڻجي وئي هئي. صدر ولسن تنهائي پسند انسان هو. تنهنڪري اڪيلو ئي آمريڪا جو اعليٰ ترين آفيس هلائڻ جو عادي ٿي ويو هو، ايتريقدر جو هو اڪثر پنهنجا پيغام پاڻ ئي ٽائپ ڪندو هو ۽ ڪجهه ذاتي دوستن سان صلاح مشورو به ڪري وٺندو هو. انهن دوستن ۾ مٿاهين صدر جي زال به هئي. ۽ سڀني کان وڌيڪ ويجهي به. صدر هڪ جذباتي انسان هو. اهو ئي سبب هو جو جڏهن آگسٽ 1914ع ۾ سندس پهرين زال گذاري وئي ته هو جسماني ۽ جذباتي طور تي شڪست ۽ ڀڃ ڊاهه جو شڪار ٿي ويو. اهو پڻ عجيب اتفاق هو، صدر ولسن جيئن ئي سهڻي ۽ فهميدي ايڊٿ کي ڏٺو ته مٿس عاشق ٿي پيو ۽ ٻن مهينن جي اندر ئي کيس شادي جي آڇ ڪيائين، پر ايڊٿ ٻڏتر جو شڪار ٿي وئي. اهو ڏسي صدر کيس نياپو موڪليو، ”ننڍي ڇوڪري! منهنجي نظر ۾ وقت جي پيمائش هفتن يا مهينن جي بدران انسان جي تجربن مان ٿئي ٿي.“
ايڊٿ کي هاڻ زندگي نهايت اهم فيصلو ڪرڻو هو. ماضي جي جهروڪن ۾ ڏسندي کيس ياد آيو ته صدر ولسن سڀني خيالن ۽ احساسن جو ساڻس ذڪر ڪندو رهندو هو. جڏهن پهرين مهاڀاري جنگ شروع ٿي ته هو رات جو دير تائين ڪمن ۾ رڌل رهندو هو. ايڊٿ به هر ممڪن سندس مدد ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي هئي. آخر ۾ ايڊٿ کي شادي کان ڪجهه وقت اڳ وارا ڏينهن ياد آيا ته هن صدر سان شادي ڪرڻ تي هائوڪار ڪئي، انهن ئي ڏينهن هڪ عورت صدر ولسن جي خلاف اسڪينڊل کڙو ڪيو، سندس چوڻ هو ته صدرکيس عشقيه خط لکيا هئا، هاڻ هوءَ اهي خط سامهون آڻڻ ٿي چاهي، پوءِ خبر پئي ته ان اسڪينڊل جي پويان صدر جا مخالف سياستدان هئا.
اسڪينڊل جي ڪري صدر ولسن شديد نفسياتي دٻاءَ ۾ اچي ويو. هڪ ڏينهن هن پنهنجي ٿيندر زال کي لکيو ته هوءَ چاهي ته منڱڻي ٽوڙي سگهي ٿي. خط ملڻ تي ايڊٿ هڪ سڄي رات ذهني ڇڪتاڻ جو شڪار رهي. نيٺ هن فيصلو ڪري ورتو ۽ صدر ولسن کي لکيو.. ”آئون توسان وعدو ڪري چڪي آهيان، جيڪو مون کي سڀ کان وڌيڪ پيارو آهي. آئون توسان ئي بيٺل هونديس. پر ڪا ذميداري سمجهي يا رحم کائي نه پر محبت خاطر! مشروب مٺو هجي يا ڪڙو. اسين گڏجي اهو پيئنداسين ۽ کل خوشيءَ سان زندگي گذارڻ جي ڪوشش ڪنداسين.“ هاڻ اهي ئي لفظ ايڊٿ جي ذهن ۾ گونجڻ لڳا، کيس خبر هئي ته هاڻ اهو ڪڙو مشروب پيئڻ جو وقت اچي ويو آهي. کيس پنهنجي مڙس جي زندگي بچائڻ جي لاءِ پنهنجي سڀني صلاحيتن کي استعمال ڪرڻو آهي، ايئن دنيا کي امن جو تحفو ملي سگهي ٿو.
ماتحتي جو دور
ايندڙ ٽن مهينن تائين آمريڪا جي حڪومت ”ايڊٿ ولسن“ هلائي ۽ ان جي اڇي ۽ ڪاري جي مالڪ رهي. ان دوران کيس نه رڳو ڪانگريس، ڪابينا ۽ اخبارن جي تنقيد برداشت ڪرڻي پئي، پر صدر جي تنقيد به سهڻي پئي. دراصل جڏهن صدر کي هوش آيو ته ان اسٽينو گرافر کي گهرائي ڪجهه اهم خط لکرائڻ ٿي چاهيا، پر ايڊٿ کيس اهو ڪم ڪرڻ نه ڏنو. جنهن تي صدر ٿورو چڙيو، پر ايڊٿ کيس آرام ڪرڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو. جيتوڻيڪ ايڊٿ معاملن بابت پاڻ مرادو حڪم جاري ڪيا، پر هوءَ سڄي عمر پنهنجي زندگي جي ان دور کي ”ماتحتيءَ جو دور“ چوندي رهي. بيماري صدر کي ايترو ته ڪمزور ڪري ڇڏيو هو، جو هو رڳو ڪجهه جملا ئي ڳالهائي ٿي سگهيو. فيصلا ڪرڻ ته پنهنجي جاءِ تي هو ڪيترن ئي قانونن تي صحيح ڪرڻ کان به لاچار هو. تنهنڪري ڪيترائي قانون سندس صحيح کان سواءِ، قانون جو حصو بڻجي ويا. اها حقيقت آهي ته هو صدر جي حيثيت سان ڪم ڪرڻ جي لائق نه هو، پر ان وقت آمريڪي آئين ۾ اهڙو ڪو فقرو موجو نه هو، جيڪو اهڙي صورتحال ۾ سڀني جي رهنمائي ڪري سگهي. اڳتي هلي ڪانگريس پنجويهين ترميم منظور ڪئي، جنهن جي آڌار تي صدر جي نااهليت تي نائب صدر کي اقتدار سنڀالڻ جو اختيار ملي ويو. سينيٽرن ۽ ٻين سرڪاري آفيسرن کان جيڪي پيغام ايندا هئا، هوءَ انهن کي چڱي طرح پڙهي انهن جو تت تيار ڪندي هئي. شروع ۾ هوءَ روزانو ڏهه منٽ ئي ملڪي معاملن جي باري ۾ صدر سان ڳالهائي سگهندي هئي، پر هوريان هوريان اهو عرصو وڌندو ويو.
مون کي عزت پياري آهي
ايڊٿ پنهنجي آتم ڪهاڻي ۾ لکي ٿي، ”جيئن ئي صدر اعصاب بحال ٿيا ته هو مون کان هزارين سوال پڇڻ لڳو. هن خاص طور تي ”ورسائي ٺاهه“ بابت ڄاڻڻ ٿي چاهيو. نومبر جي شروع ۾ ايڊٿ کيس سينيٽ ۾ ڊيموڪريٽڪ پارٽي جي اڳواڻ ”گلبرگ هچوڪ“ سان ملڻ جو موڪل ڏني، هچوڪ صدر کي ٻڌايو ته مخالف ڌر ٺاهه ۾ ڪجهه تبديليون ٿي چاهي، جيڪڏهن صدر اهي منظور ڪري ته سينيٽ مان منظوري ملي ويندي. پر صدر معاهدي ۾ معمولي تبديلي ڪرڻ کان به انڪار ڪري ڇڏيو. جڏهن صدر ڳالهه مڃڻ جي لاءِ تيار نه ٿيو ته هچوڪ ۽ ٻين سينيٽرن ايڊٿ کان مدد گهري، کين به احساس هو ته جيڪڏهن معاهدو منظور ٿي ويو ته صدر جي صحت تي سٺو اثر پوندو. تنهنڪري هڪ موقعي ته هن صدر کي چيو، ”وڊرو! منهنجي خاطر تبديليون مڃي، ان جنجال مان جند ڇڏائي.“ اهو ٻڌي صدر بنا دير جي چيو، ”منهنجي ننڍي ڇوڪري! مون کي غلط واٽ نه سمجهائي. مون ٺاهه تي صحيح ڪئي آهي ۽ هاڻ اهڙو ڪو به اخلاقي يا قانوني جو از ڪونهي، جو اُن ۾ تبديليون ڪري سگهان. اها ڳالهه جرمنن جي لاءِ به آهي. دراصل هن وقت آمريڪي قوم جي عزت داءُ تي لڳل آهي، نه ته مون کي تبديلين تي ڪو به اعتراض نه هجي ها. منهنجون هزار زندگيون هجن ته به پنهنجي عزت ۽ شان مٿان قربان ڪري ڇڏيان.
ايئن صدر ۽ مخالف ڌر ۾ ٺاهه تي زبردست جنگ جاري رهي. جڏهن ڪو نبيرو نه ٿيو ته 19 مارچ 1920ع تي ڪانگريس جي اجلاس ۾ ٺاهه رد ٿي ويو. ان شڪست صدر ولسن جي صحت سڌرڻ نه ڏني ۽ هن صدر جي حيثيت سان پنهنجو آخري سال مفلوج جيان گذاريو.ان دوران ايڊٿ لڳاتار سندس ويجهي ساٿڻ ۽صلاحڪار رهي. جڏهن اهو جوڙو 1921ع ۾ وائٽ هائوس مان روانو ٿيو، تڏهن به ايڊٿ ساڳي محبت ۽ جذبي سان بيمار مڙس جي خدمت ڪندي رهي، ايستائين، جيستائين 3 فيبروري 1924ع تي ولسن وفات ڪئي.
اها حقيقت آهي ته آمريڪي تاريخ جي بي حد نازڪ موڙ تي ”ايڊٿ ولسن“ هڪ سپر پاور جو ڪارو بار سنڀال ثابت ڪري ڏيکاريو ته ذهانت، اٽلٽا ۽ بهادرِيءَ ۾ عورت ڪنهن به مرد کان گهٽ ڪونهي. ڊاڪٽر ”ڪيري گري سن“ پنهنجي آتم ڪهاڻي ۾ ايڊٿ بابت لکيو آهي ”هڪ ڊاڪٽر گهڻو جلد نه رڳو مريض جي پر آسپاس جي نفسيات کي چڱي طرح سمجهي وڃي ٿو. صدر جي بيماري جي دوران بيگم ايڊٿ ولسن جنهن بهادري، سهپ ۽ قوت جو مظاهرو ڪيو، اهڙو مون گهٽ انسانن ۾ ڏٺو.“
ايڊٿ ولسن پنهنجو ڪردار سٺي نموني نڀايو ۽ آمريڪي تاريخ ۾ امر ٿي وئي. تنهڪري مورخ کيس ”آمريڪا جي پهرين عورت صدر“ ۽ ”ڳجهي صدر“ جي منفرد يقين سان ياد ڪندا آهن.
ايڊٿ بولنگ 15 سيپٽمبر 1872 تي ورجينيا رياست ۾ جنم ورتو. سندس پيءُ سرڪٽ ڪورٽ جو جج هو. هن بنيادي تعليم گهر ۾ پرائي، سندس پهرين شادي 1896ع ۾ نارمن گالٽ سان ٿي. 1903ع ۾ وٽن هڪ ٻارڙو پيدا ٿيو. جيڪو ٽن ڏينهن کان پوءِ گذاري ويو. ويم دوران خرابي سبب ايڊٿ وري ڪڏهن به ماءُ بڻجي نه سگهي. 1908ع ۾ اوچتو نارمن گالٽ گذاري ويو ته ايڊٿ هن جي جيولري جو دوڪان سنڀاليو ۽ اهڙي ڪاميابيءَ سان هلايو، جو کيس ڪڏهن به مالي تنگي نه ٿي. هوءَ پنهنجي مهذب پڻي ۽ نرم طبيعت جي ڪري واشنگٽن ۾ گهڻي مشهور هئي. سندس مشهوري جو هڪ راز اهو به هو ته هوءَ پهرين اليڪٽرڪ ڪار هلائيندڙ هئي. 1914ع جڏهن ولسن جي زال گذاري وئي ته سندس هڪ مائٽياڻي ”هيلن بونز عارضي“ خاتون اول بڻجي وئي. هڪ تقريب ۾ ايڊٿ ۽ هيلن جي ملاقات ٿي ته ٻئي ساهيڙيون بڻجي ويون. پوءِ هيلن ئي هن جي صدر سان ملاقات ڪرائي.سندن شادي 18 سيپٽمبر 1915ع تي ٿي. صدر ولسن جي موت کان پوءِ ايڊٿ واشنگٽن ۾ ئي رهي. 1961ع ۾ هن صدر جان ايف ڪينبدي جي حلف برداري جي تقريب ۾ پڻ شرڪت ڪئي. ساڳئي سال اها با وقار خاتون 28 ڊسمبر تي چالاڻو ڪري وئي.