جيوتي باسو؛ هندستان جو عظيم پُٽ
انگلينڊ ۾ هن سياسي سرگرمين جي شروعات اتي تعليم پرائيندڙ هندستاني شاگردن کي هڪ پيلٽ فارم تي گڏ ڪري هندستان جي آزادي جي تحريڪ کي تيز ڪرڻ سان ڪئي. تعليم جي دوران هن هندستان شاگردن جي تنظيمن انڊيا ليگ ۽ لندن مجلس ۾ به شموليت اختيار ڪئي. 1938ع ۾ جڏهن جواهر لال نهرو ۽ ان کان پوءِ سڀاش چندر بوس لنڊن آيا ته انهن سان شاگردن جي ملاقات جو بندوبست ڪرڻ هن جي ئي بلي هو. تنهن کان سواءِ ’لندن مجلس‘ جي رُڪن جي حيثيت سان هن هندستاني اڳواڻن جي برطانيا جي ليبر پارٽي جي اڳواڻن سان ملاقات جو ڪرائڻ جو فرض به ادا ڪندو رهيو. ڪميونسٽ پارٽي آف گريٽ برٽين سان باسو جو تعارف، سندس دوست ”پوپيش گپتا“ ڪرايو. هن سي ـ پي ـ جي ـ بي ۾ شامل ٿيڻ جو ارادو ڪيو، پر پارٽي جو ان وقت جي سيڪريٽري جنرل هيري پولٽ (Harry pollt) کيس روڪيو، ڇو ته سي ـ پي ـ جي ـ بي تي هندستان ۾ پابندي لڳل هئي. هيريءَ جو خيال هو ته ’سي ـ پي ـ جي ـ بي‘ ۾ شامل ٿيڻ سان جيوتي باسو کي هندستان ۾ ڏکيائين کي منهن ڏيڻو پوندو.
1940ع ۾ جيوتي باسوءَ ڪلڪتي هاءِ ڪورٽ ۾ پنهنجو نالو بئريسٽر جي حيثيت سان رجسٽر ڪرايو، پر هن ڪميونسٽ پارٽي جي لاءِ ڪل وقتي طور تي ڪم ڪرڻ ٿي چاهيو، تنهنڪري هو هڪ ڏينهن به وڪالت جي پرئڪٽس ڪري نه سگهيو. پارٽيءَکيس ”فرينڊز آف سوويت يونين“ ۽ ”انٽي فاشسٽ رائيٽرز ايسوسيئيشن“ ڪلڪتي جي سيڪريٽري جا فرض ادا ڪرڻ جي ذميداري سونپي. هو پارٽي جي رڪن جي حيثيت سان پارٽي جي انڊر گرائونڊ قيادت سان رابطا برقرار رکڻ جو ذميدار پڻ هو. اهو 1944ع هو، جڏهن کيس ڪميونسٽ پارٽي آف انڊيا، ريلوي جي مزدورن ۾ ڪم ڪرڻ جي هدايت ڪئي. هن جي ئي ڪوششن سان ’بي ـ اين ريلوي ورڪرز يونين‘ ۽ ’بي ـ ڊي ريل روڊ ورڪرز يونين‘ جو انضمام ٿيو ۽ بنگال آسام ريل روڊ ورڪرز يونين جو بنياد پيو، جنهن جو پهريون سيڪريٽري ”جيوتي باسو“ هو. 1946ع ۾ هو ريلوي ورڪرز جي ڇڪ مان بنگال اسيمبلي جي لاءِ ميمبر چونڊيو ويو.
47 ـ 1946ع ۾ جڏهن هو صوبائي اسيمبلي جو ميمبر هو، بنگال تي ڏاڍا سخت سال هئا. هارين ۽ زميندارن جي وچ ۾ فصل جي بٽائي جي خراب سلوڪ جي خلاف ”ڀاگا تحريڪ“ هلي رهي هئي، جنهن ۾ تشدد جو عنصر به شامل هو ۽ ان سان گڏوگڏ طبقاتي فساد به زورن تي هئا. شهرن ۾ مزدورن جون هڙتالون روزمره جو معمول هيون. جيوتي باسو انهن ڏينهن، رات ڏينهن هارين ۽ مزدورن جي محاذن تي ڪم ڪيو. ڪارڪنن کيس هر هنڌ پاڻ سان گڏ بيٺل، نعرا هڻندي ۽ پوليس جا ڏنڊا کائيندي ڏٺو.
جيوتي باسو، 1953ع کان وٺي 1961ع تائين ڪميونسٽ پارٽي جي صوبائي ڪميٽيءَ جي سيڪريٽري طور ڪم ڪيو. 1951ع ۾ کيس پارٽي جي سينٽرل ڪميٽيءَ جو ميمبر چونڊيو ويو. 1964ع کان وٺي آخر تائين پارٽي جو پولٽ بيورو جو ميمبر رهيو. 2008ع ۾ هو پارٽي جو اوڻيهين ڪانگريس ‘ڪي ـ پي ـ بي’ جو خاص مهمان (Special Guest) هو.
آزاديءَ کان پوءِ جيو تي باسو اولهه بنگال جي قانون ساز اسيمبلي جي لاءِ ’باره نگر‘ مان چونڊيو ويو. ان کان پوءِ 1957، 1962، 1967، 1969، 1971، 1977، 1982، 1987، 1991ع ۽ 1996ع ۾ لڳاتار ميمبر چونڊيو رهيو. رياستي اسيمبلي جي ميمبر هئڻ جي باوجود به هو، 1950ع ۽ 60 وارن ڏاڪن ۾ ڪيترائي ڀيرا، مختلف الزامن ۾ گرفتار ۽ آزاد ٿيندو رهيو. ان دوران هو. ڪيترائي ڀيرا انڊر گرائونڊ به رهيو.
1962ع ۾ ’ڪميونسٽ پارٽي آف انڊيا‘ (سي ـ پي ـ آءِ) جي نيشنل ڪائونسل جي اجلاس مان واڪ آئوٽ ڪندڙ 32 ميمبرن ۾ جيوتي باسو به شامل هو. 1964ع ۾ ڏهن نظرياتي بنيادن تي ڪميونسٽ پارٽي (مارڪسٽ) جو بنياد رکيو ويو ته جيوتي باسو ان جي پولٽ بيورد ميمبر مقرر ٿيو. واڪ آئوٽ ڪندڙ 32 ميمبر پارٽي جي کاٻي ڌر سڏبا هئا ۽ چين نواز هئا. انهن همراهن 7 کان وٺي 11 جولاءِ تائين تنالي (انڌرا پرديش) ۾ هڪ ڪنوينشن ڪوٺايو، جيڪو ‘تنالي ڪنوينشن سان ياد ڪيو ويندو هو. پارٽي عملي جهڪاء جي حوالي سان ٽن گروهن ۾ ورهايل هئي، هڪ گروهه بين الاقوميت پسند (Internationalist) سڏبو هو. چين ـ هندستان جنگ جي دوران جيوتي باسو جي بين الاقوامي پرستن سميت ڪميونسٽ اڳواڻن جي اڪثريت چين کي فوقيت ڏني. بعد ۾ سي ـ پي ـ ايم جي هزارين چين نواز اڳواڻن ۾ ڪارڪنن کي گرفتار ڪيو ويو.
جيوتي باسو هڪ ڪرشماتي شخصيت جو مالڪ ۽ پنهنجي موقف تي ڄمي بيهڻ وارو اڳواڻ هو. پنهنجا ته هن سان محبت ڪندا هئا، پر مخالف به هن کان متاثر ٿيڻ کان سواءِ رهي نٿي سگهيا. وزير اعليٰ ’ڊاڪٽر بدن چند روئي‘ جي دور ۾ جيوتي باسو مخالف ڌر جو اڳواڻ هو. نوجوان هئڻ جي باوجود به هن پنهنجو ڪردار اهڙي ته خوش اسلوبيءَ سان نباهيو، جو ’ڊاڪٽر بدن چند روئي‘ سخت نظرياتي اختلافن جي هوندي به ساڻس محبت ڪرڻ تي مجبور ٿي پيو. ان دوران جيوتيءَ حڪومت جي پاليسين جي خلاف اهڙا ته مظاهرا ڪرايا ۽ جلوس ڪڍرايا جو حڪومت تنگ ٿي پئي ۽ عوام سندس ديوانو ٿي پيو، خاص ڪري نوجوانن ۽ شاگردن ۾ ته هن جي مقبوليت پنهنجي عروج تي هئي. هو ريلوائي جي مزدورن جو ته اڳواڻ هو ئي، پر هن استادن جي پگهارن ۾ واڌاري جي لاءِ اڻٿڪ ڪوشش ڪئي ۽ هلچل هلائي، جو هو انهن حلقن جو پڻ ترجمان بڻجي ويو.
1964ع ۾ ڪميونسٽ پارٽي ورهائجي وئي ته جيوتي باسو کي ڪميونسٽ (مارڪسٽ) جي پولٽ بيورو جي ’نون رتنن‘ ۾ شامل ڪيو ويو. 1967ع ۾ ڪانگريس پارٽي جي شڪست کان پوءِ کيس ڊپٽي چيف منسٽر بڻايو ويو، جڏهن ته وزيراعليٰ ‘اجوءِ مکر جي’ هو. 1970ع ۾ ’آنند مارگس‘ پٽنا ۾ مٿس قاتولاڻو حملو ڪري ڏنو، جنهن ۾ هو ذري گهٽ بچي ويو. 1971ع جي چونڊن ۾ ڪميونسٽ پارٽي آف انڊيا (مارڪسٽ) اولهه بنگال ۾ چونڊون کٽي ورتيون، پرکيس حڪومت سازي جي اجازت نه ڏني وئي ۽ صوبي ۾ صدارتي راڄ لاڳو ڪيو ويو. 1972ع ۾ ڪانگريس هڪ ڀيرو ٻيهر چونڊون ڪرايون ۽ دل کولي ڌانڌليون ڪيون، جنهن سبب جيوتي باسو ”باره نگر“ واري پنهنجي سيٽ کان محروم ٿي ويو. ان چونڊيل اسيمبليءَ کي جيوتي باسو ”دوکي بازن جي سڀا“ جو نالو ڏنو هو. ڪميونسٽ پارٽي (مارڪسٽ) ايندڙ پنجن سالن تائين صوبائي اسيمبلي جو بائيڪاٽ جاري رکيو.
جيوتي باسو، ڪميونسٽ پارٽي (مارڪسٽ) جي انهن اڳواڻن مان هو، جن انتهائي خراب ۽ بحراني حالتن ۾ به پارٽيءَ جو جهنڊو بلند رکيو. ستر واري ڏاڪي ۾ اولهه بنگال فسطائي دهشت گردن جو ڳڙهه بڻيل هو. اهو جيوتي باسو ۽ سندس ساٿين جو ڪمال هو، جو هنن هڪ بگڙيل صوبي کي سڌي رستي تي هلايو. 1977ع جي چونڊن ۾ بورزوائي قيادتن جا پير اُکڙجي ويا. انهن چونڊن جي نتيجي ۾ پارٽيءَ کيس صوبي جي وڏ وزارت سنڀالڻ جي هدايت ڪئي. هن اها ذميداري ڏاڍي سهڻي نموني نبائي ، جو لڳاتار 2000ع تائين پارٽيءَ کي ان عهدي لاءِ ڪو ٻيو مناسب ماڻهو نظر ئي نه آيو. هو 21 جون 1977ع کا وٺي 6 نومبر 2000ع تائين لڳاتار وڏو وزير ٿيندو رهيو. آخر ۾ نيٺ پنهنجي ڪرندڙ صحت جي ڪري هن وڌيڪ چونڊون وڙهڻ کان معذرت ڪئي، پر پنهنجي پويان ايندڙن جي لاءِ معيار جي للڪار ڇڏي، سندس وڏ وزارت جو ڊگهو دور هندستان ۾ هڪ رڪارڊ آهي.
پنهنجي اقتدار جي دوران هن اولهه بنگال ۾ بي مثال زرعي سڌارا لاڳو ڪيا. اهي سڌارا ”پنچائت راڄ نظام“ تي ٻڌل هئا. غريب هارين ۽ ننڍن زميندارن کي سندن حقن کان واقف ڪيو ويو ۽ پنهنجي حق جو بچاءُ ڪرڻ سيکاريو ويو. بگڙيل اولهه بنگال محبت ۽ ڀائيچاري جي اهڙي رشتي ۾ ڳنڍ جي ويو، جو شينهن ۽ ٻڪري هڪ ئي تڙ تان پاڻي جو منظر نظر اچڻ لڳو. ان دوران بابري مسجد کي شهيد ڪرڻ يا ان کان اڳ 1984ع ۾ اندرا گانڌي جي قتل ۽ ان کان به اڳ پنجاب ۾ سک علحدگي پسندن جي تحريڪن ۽ درٻار صاحب تي حملي جهڙا واقعا ٿيا ۽ سڄو هندستان سياسي گهوٽالي جي ور چڙهندو رهيو، پر اولهه بنگال اڪيلوصوبو هو، جتي نه هندن ڪنهن مسلمان کي تڪليف ڏني ۽ نه ڪنهن سک ڪنهن هنڌو کي ڪرپان هنئي. اندرا گانڌيءَ جي قتل تي سڄو هندستان، سکن جي خلاف اٿي کڙو ٿيو، پر اولهه بنگال ۾ ان واقعي کي تشدد جو بهانو نه بنايو ويو.
ڪميونسٽ پارٽي (مارڪسٽ) اولهه بنگال جي لاءِ گهڻو ڪجهه ڪيو. ماڻهن جي اقتصادي ۽ سماجي مسئلا نبيريا. پر هڪ موقعو اهڙو به آيو، جنهن ۾ هو پنهنجي حڪمت عمليءَ ۾ مار کائي وئي. 1996ع ۾ هڪ موقعو اهڙو به آيو، جڏهن هندستان جي وزيراعظم جو عهدو سنڀالڻ جي لاءِ ”جيوتي باسو“ جي راهه ۾ ڪابه رڪاوٽ نه هئي، پر پارٽيءَ جي پولٽ بيورو حڪومت ۾ شامل نه ٿيڻ جو فيصلو ڪري، سندس راهه ۾ رڪاوٽ کڙي ڪري ڇڏي. جيوتي باسو هڪ اصول پسند سياستدان هو ، هن پولٽ بيورو جي فيصلي کي مڃيندي، ان عمل کي پارٽي جي تاريخي عظيم (Historic Blunder) قرار ڏنو. پارٽي جي انڪار ”جنتا دل“ جي ايڇ ـ ڊي ديو گوڙا وزير اعظم ٿيو.
2000ع ۾ ڏينهن رات جي سخت محنت ۾ جدوجهد جيوتي باسوءَ کي ٿڪائي وڌو. 86 سالن جي عمر ۾ هن محسوس ڪيو ته هاڻ هو وڌيڪ ڪم نه ٿو ڪري سگهي ۽ وڏ وزارت کانئس نه ٿي هلي، تنهن کان سواءِ هو هاڻ بيمار به رهڻ لڳو هو. اهو سوچي هن وڏ وزارت ڪميونسٽ اڳواڻ بدها ديپ چاريا جي حوالي ڪئي. ۽ پاڻ رٽائرڊ ٿي ويو. پر پوءِ به هو پارٽي جي معاملن ۾ حصو وٺندو رهيو. 2005ع ۾ دهلي ۾ ٿيل ڪميونسٽ پارٽي (مارڪسٽ) جي ارڙهين ڪانگريس ۾ کيس هڪ ڀيرو ٻيهر پولٽ بيورو جو ميمبر چونڊيو ويو. هن رٽائرمينٽ جي موڪل گهري، پر پارٽي سندس ڇانوري کان محروم ٿيڻ نه ٿي چاهيو، تنهنڪري 2006ع تائين سندس درخواست ويچار هيٺ رهي ۽ نيٺ رد ڪئي وئي ۽ کيس پنهنجي ان عهدي تي اپريل 2008ع جي (اوڻيهين) ڪانگريس تائين ڪم ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو. جيوتي باسو، هندستان جي کاٻي ڌر جي اڳواڻن لاءِ مشعل راهه آهي ۽ جمهوريت پسندن ۽ سيڪيولر قوتن جي لاءِ علامت جي حيثيت اختيار ڪري چڪو آهي. ڪميونسٽن لاءِ هو رول ماڊل آهي، هن سيکاريو ته ڪميونسٽن ۽ ترقي پسندن کي پارليماني ادارن ۾ ڪيئن ڪم ڪرڻو آهي، ۽ ان راهه جي ذريعي ماڻهن جي ڪيئن خدمت ڪجي. سوويت يونين جي ڊهڻ کان پوءِ جڏهن سڄي دنيا ۾ سوشلزم ۽ ڪميونزم تي هڪ غير معتبر ۽ نا قابل عمل نظريي هئڻ جو گمان ڪيو ويو ته اهو جيوتي باسو ۽ سندس ساٿي ئي هئا، جن نظرياتي ساک کي خراب ٿيڻ نه ڏنو. مارڪسزم ۽ ليننزم کان هڪ انچ به پٺتي نه هٽيا ۽ نظرياتي وفاداري برقرار رکيائون. هو رڳو ”ڪتابي ڪيڙي“ قسم جو اڳواڻ نه هو، پرهن پنهنجي عمل ۽ پنهنجي تجربي کي وڌيڪ اعتبار جوڳو سمجهيو. هن مري به پاڻ کي بيڪار لاش بڻجڻ نه ڏنو، پر پنهنجي جسم کي انسانيت جي لاءِ وقف ڪري ڇڏيو.