انسانيت جي خدمت گذار: جين ايڊمز
”جين ايڊمز“ جي ”هل هائوس“ آمريڪا ۽ ان کان ٻاهر تمام گهڻو اثر پکڙيو. جين آمريڪا جي ”الي نائس“ رياست ۾ ”سيبدا رويل“ جي هنڌ تي 8 سيپٽمبر 1860ع ۾ ڄائي. هوءَ پنهنجي ڀائرن ڀيڻن مان سڀني کان ننڍي هئي. جين اڃا ٿڃ پياڪ ئي هئي، جو ماڻهنس گذاري وئي، پڻهنس ڪامياب ڪاروباري ماڻهو هو. هو سورهن سال رياست جي سينٽ ميمبر به رهيو هو.
جين ايڊمز پيدائشي طور تي ڪمزور هئي. سندس ريڙهه جي هڏيءَ ۾ ور هو ۽ سڄي زندگيءَ ان ۾ مبتلا رهي، پر صحت جي خرابي باوجود به هوءَ فطرت جي هرپهلوءَ جو اُڀياس ڪندي رهي ۽ وڏي شوق سان علم پرائڻ ۾ رڌل رهي. هوءَ اڃا ستن سالن جي هئي، جو کيس ان ڳالهه جو احساس ٿيو ته زندگيءَ ۾ سڀني جا ڀاڳ هڪجهڙا نه هوندا آهن. هوءَ اڃا ننڍڙي هئي، تنهن ڪري هوءَ غربت جي ڪارڻن ۽ نتيجن کي سمجهي نه ٿي سگهي. پر کيس اهو احساس ٿيندو هو ته اها فطرت جي وڏي نا انصافي آهي ته هڪڙا غريب هجن ۽ ٻيا امير. سندس چوڻ موجب ته هن جڏهن پهريون ڀيرو غربت جو نظارو ڏٺو ته مون ان فرق کي محسوس ڪيو ته ڳوٺن ۾ غربت جي باوجود به صحت مندي آهي. پر ننڍن شهرن ۾ غربت سان گڏ گندگي به آهي، جيڪا گهٽين ۾ نظر اچي ٿي. سندس چواڻي، ”مون کي ياد آهي ته مون پنهنجي بابا کان اهو سوال پڇيو هو ته ماڻهو هيترن ننڍن گهرن ۾ هڪٻئي جي مٿان ڪيئن سٿيا رهيا پيا آهن؟“ جڏهن هن مون کي جواب ڏئي ورتو ته مون پختي ارادي سان پنهنجو اهو عزم ورجايو ته آئون وڏي گهر ۾ رهنديس ته ضرور پر منهنجو گهر وڏن گهرن جي وچ ۾ نه هوندو، پر اهڙين ڦٽل ڦٽل ۽ تڪليف ڏيندڙ جهوپڙن جي وچ ۾ هوندو.
اڳتي هلي سندس اها خواهش پوري ٿي، جيتوڻيڪ سندس خواهش جي اونهائي ۾ جيڪو جذبو ڇوليون هڻي رهيو هيو، تنهن جي مڪمل جوڙجڪ ٿي نه سگهي هئي.
جين جڏهن اٺن سالن جي ٿي ته برابري جي اها خواهش سندس اندر ۾ چهنڊڙيون وجهي رهي هئي. ان دوران هوءَ هڪ آزمائش مان به لنگهي، کيس هڪ ڏاڍو سٺو ۽ نئون ڪوٽ مليو هو،جنهن تي کيس وڏو ناز هو. هڪ ڏينهن هوءَ ۽ سندس پيءُ اسڪول وڃي رهيا هئا ته ان مهربان شخص پنهنجي ڌيءَ کي چيو، پنهنجو اهو ڪوٽ لاهي گهر رکي ٻيو ڪو پراڻو ڪوٽ پائي هل، ڇو ته اتي ڪيترائي ٻارڙا هوندا جن کي اهڙا سٺا ڪپڙا نه هوندا ۽ تنهنجن ڪپڙن کي ڏسي کين دل ۾ ڌڪ لڳندا. جين لکي ٿي، ”مون هڪدم دل ۽ جان سان مڃي ورتي. ڇو ته آئون جڏهن بابا سان ڳوٺ جي گهٽين مان وڃي رهي هيس ته منهنجي دل اڃان خوشيءَ سان آشنا نه ٿي هئي، جيڪا قرباني ڏيڻ سان پيدا ٿئي ٿي.“
مسٽر ايڊمز ان صلح پسند عيسائي فرقي ۾ جنيمو، جيڪو ”ڪويڪر“ سڏبو آهي. سندس اُتم خيالن ۽ نصب العين جو سندس اولاد تي اثر ٿيڻ لازمي هو. پاڻ صدر ابراهام لنڪن جو دوست هو ۽ لنڪن کيس جيڪي خط لکيا هئا، تن جو هن ننڍڙي نينگريءَ تي گهرو اثر ٿيندو هو، مسٽر ايڊمز بابت چيو وڃي ٿو ته آمريڪا جي گهرو ويڙهه کان پوءِ جڏهن هر طرف رشوت جو بازار گرم هئي، پر ڪنهن کي به اها مجال نه هئي، جو کيس رشوت ڏي، هر خراب ماڻهو قدرتي طور تي کانئس ڊڄندو هو. مسٽر ايڊمز 1881ع ۾ چالاڻو ڪيو.
1877ع ۾ جڏهن جين ايڊمز عمر سترهن سال هئي ته هوءَ ”الي نائس“ جي ”راڪ فورڊ سمينري“ ۾ شريڪ ٿي، جيڪو اڳيا هلي ڪاليج بڻجي ويو. اتي هوءَ گهڻو تڻو يوناني زبان ۾ رياضيءَ جي تعليم حاصل ڪندي هئي، سندس چواڻي، ”تاريخ پڙهڻ جو شوق ان ڪري هئم، جو مون کي تاريخ جو هڪ وڏي ۽ بهترين استاد مليو هو. ٻيو ته ننڍي وهيءَ ۾ بابا مون کي پليو ٽارڪ جون لکيل جيونيون پڙهڻ جو چيو هو. ۽ آئون اهي جيونيون پڙهي، جيڪو ڪجهه سمجهه ۾ ايندو هئم، سو هوشياري سان ورجائيندي هيس ته هو مون کي هر ڀيري پنج سينٽ ڏيندو هو. اهڙي طرح ارونگ، واشنگٽن جي جيڪا جيوني لکي هئي، ان جي هر جلد ختم ڪرڻ تي هو مون کي پنجويهه سينٽ انعام ڏيندو هو.“
ڪاليج ڇڏڻ کان اڳ ئي جين اهو طئي ڪري ڇڏيو هو ته هوءَ پنهنجي زندگي ڪهڙي ڪم لاءِ ارپيندي. هن جي خواهش هئي ته ڊاڪٽريءَ جي تعليم حاصل ڪري ۽ غريبن سان گڏ گذاري جوانيءَ ۾ کيس غريبن جي امداد جو جيڪو گهرو احساس پيدا ٿيو هو، عمر وڌڻ سان اهو اڃا به گهرو ٿيندو ويس، ۽ هن پنهنجو پاڻ کي ان مقصد جي لاءِ تيار ڪرڻ شروع ڪيو ته هوءَ ان احساس کي عملي شڪل ڏي. ”راڪ فرڊ سيمينري“ مان واندي ٿيڻ کان پوءِ هوءَ سياري ۾ فلاڊ لفيا جي زناني ميڊيڪل ڪاليج ۾ داخل ٿي، پر ريڙهه جي هڏيءَ جي بيماري سبب کيس ڊاڪٽر دير مچل جي اسپتال ۾ داخل ٿيڻو پيو ۽ چڱڀلائيءَ لاءِ کيس ٻن سالن تائين يورپ ۾ رهڻو پيو. پرڏيهه ۾ به هوءَ شهرن جي غربت پاڙن ۾ وڌيڪ پنهنجائپ محسوس ڪندي هئي. هن لندن جي ”ايسٽ اينڊ“ ۽ غريبن جي مفلسي ڏٺي ۽ هن انهن غريبن کي پوهه پارن وارين راتين ۾ نيلام ۾ سڙيل ڳريل ڀاڄيون ۽ ميوا وٺندي ڏٺو، هن هڪ ماڻهو کي رستي جي ڀر ۾ ويٺي بک سبب ڪچيون گوبيون به کائيندي ڏٺو.
جڏهن هوءَ ”ڊريسدن“ ۽ ”روما“ ۾ آرٽ جي تعليم پرائي رهي هئي ته هوءَ انهن گهٽ پگهار کڻندڙ مزدورن کي وساري نه سگهي. جيڪو پاڻ سان گڏ صفا ٿورو کاڌو منجهند جو کائڻ لاءِ کڻي ايندا هئا. هوءَ انهن ماين کي به وساري نه سگهي، جن جون آڱريون گجر جيان سخت ۽ ٿلهيون ٿي ويو هيون. جڏهن هوءَ واپس آمريڪا وري ته هن ٻه سال ”بالٽي مور“ ۾ ”جان هاڪنز يونيورسٽي“ ۾ ۽ گرميون ”الي نائس“ ۾ پنهنجي گهر ۾ گذاريون. هوءَ لکي ٿي، ”آئون اولهه جي هڪ رياست ۾ ويس، جتي مون وياج ۾ ڪجهه پئسا لڳايا هئا. اتي هارين جي خراب حالت ڏسي آئون ڏاڍي متاثر ٿيس، اتي گهڻي عرصي کان ڏڪار هو ۽ اتي مون هڪ اهڙو ڏيک به ڏٺو، جيڪو عمر ڀر جي لاءِ وساري نه سگهي آهيان. هڪ احاطي ۾ ڪيترائي سوئر گڏ هئا، جن جي پٺن جون هڏيون اٺ جو ٿوهي جيان اُڀري آيون هيون. اهي سڀ گڏجي هڪ سوئر کي کائي رهيا هئا. جيڪو يا ته ڏڪار ۽ بک وگهي مري ويو هو، يا انهن سڀني سوئرن ۾ ڪمزور هو، تنهنڪري اهو ٻين جو شڪار بڻجي ويو هو. هاريءَ جي زال ان منظر کي لاپرواهيءَ مان ڏسي رهي هئي. هوءَ مايوسيءَ ۽ نا اميديءَ مان بت بڻي پنهنجي خالي گهر جي دروازي تي بيٺي هئي. ٻه ٻار سندس پويان بيٺل هئا،جن کي هوءَ هر هر پويان ڌڪي رهي هئي ته جيئن هو اهو منظر ڏسي نه سگهن. پر هو هر ڀيري ٻاهر نڪري ٿي آيا. هنن جا وار سخت ۽ سج جي تپش سبب ڪارا ٿي ويو هئا. هنن جا ننڍا پير ايترا نه ڪارا ۽ سخت هئا ۽ انهن تي ايترا ته گهرا نشان پئجي ويا هئا،جو اهي ڪنهن جانور جا چنبا پي لڳا. اهي ٻارڙا نيم انسان لڳي رهيا هئا. جيتوڻيڪ بن مانس جيڪي نيم انسان سمجهيا ويندا آهن، سي به ڏاڍا خوش هوندا آهن، پر انهن ٻارڙن جي مهانڊن تي خوشيءَ جي ريکا به نه هئي.
انهن جي حالتن ۽ منظرن کي ڏسي، جن ۾ انسان، حيوانن کان به وڌيڪ بدتر ٿي نظر آيا، جين جي دل کي سخت ڌڪ لڳو ۽ هن پنهنجي زندگي ان مقصد لاءِ ارپي ڇڏي ته جيڪي انسان مصيبت ۾ گرفتار آهن، تن جي مدد ڪندي. جڏهن ”جين ايڊمز“ ٻيو ڀيرو لنڊن وئي ته ماچيس وڪڻندڙ ڇوڪرين جو هڪ جلسي ۾ شريڪ ٿي، جن هڙتال ڪئي هئي. هوءَ انهن جي تنگ دستي، گهٽ پگهار ۽ ڪاروبار جي ڏکوئيندڙ حالت ڏسي ڏاڍي متاثر ٿي. سندس چواڻي، ”انسانن جي مفلسي جو اهو نقشو، انهن ٻين نقشن کي گهرو ڪري ويو، جن جي ڪري منهنجي من کي ايترو سخت ڌچڪو لڳو هو.“
کيس ڏينهون ڏينهن اها خبر پوندي وئي ته جيڪڏهن انسان جي تمدن انسان جي فلاح ۽ بهبود جي لاءِ استعمال نه ڪيو وڃي ته اهو خود غرضيءَ جو ذريعو بڻجي ٿو وڃي. ۽ ان سان روح کي سڪون ميسر نه ٿو ٿئي. هوءَ پنهنجي ماحول ۽ آرام آسائش کان قطعي مطمئن نه هئي.
ان زماني ۾ هوءَ ان نتيجي تي پهتي ته اهو بهتر ٿيندو ته شڪاگو ۾، جتي حاجت مندن جي گهڻائي آهي، هڪ اهڙو گهر حاصل ڪيو وڃي، جتي هوءَ پاڻ ۽ هن جهڙا ٻيا ماڻهو جيڪي غريبن ۽ حاجتمندن جي خدمت ڪرڻ ٿا چاهين، گڏجي سڏجي ڪم ڪن. جين ايڊمز پنهنجي ان رٿ جو ايلن اسٽار سان ذڪر ڪيو جيڪا سندس اسڪول جي ساٿي ۽ پراڻي جيڏڙي هئي. ۽ ان سفر ۾ ساڻس گڏ هئي. هن به ان رٿ جو زور شور سان حمايت ڪئي.
جنوري1889ع ۾ جڏهن هي ٻئي واپس آمريڪا موٽيون ته هنن شڪاگو ۾ هڪ اهڙي گهر جي ڳولا شروع ڪئي. جتي اها رٿ عمل ۾ آڻي سگهجي ڳولا ڦولا کان پوءِ کين 335 سائوٿ هال اسٽيشن اسٽريٽ ۾ هڪ وڏو گهر ملي ويو. ان وقت ان گهر جي هيٺين حصي ۾ آفيس ۽ گودام هو ۽ ان جي پويان هڪ ڌڌڙ ۾ ڀڀوت ڪارخانو هو. هن کان اڳ ان گهر کي ڪليسا جي هڪ جماعت ”لٽل سسٽرز آف دي پور“ ضعيفن جي رهائش لاءِ به استعمال ڪيو ويو هو. اهو گهر جيڪو اڳيان هلي ”هل هائوس“ مشهور ٿيو. سو هيئن هو ته ان جي هڪ پاسي ڪفن دفن جو انتظام ڪرڻ واري آفيس هئي ته ٻي پاسي حجام خانو هو.جڏهن جين ايڊمز اهو گهر حاصل ڪيو ته ان جي حالت ڪا ايتري سٺي نه هئي. پر جلد ئي اُن پراڻي گهر جي مرمت ٿي وئي ۽ 18 سيپٽمبر 1889ع تي مس ايڊمز ۽ مس اسٽار ان گهر ۾ منتقل ٿي ويون.
ان گهر جي مالڪياڻي ”هلين ڪلور“ هئي. هوءَ چارلز جي هل جي مائٽياڻي هئي. جنهن ڳچ ورهين اڳ اهو گهر جوڙايو هو. هو ان رٿ ۾ گهڻي دلچسپي وٺڻ لڳو ۽ گهر جي مسواڙ وٺڻ کان انڪار ڪري ڇڏيائين.هن ان رٿا لاءِ علائقي ۾ پنهنجي زمين به ڏني، جنهن تي پوءِ ”هل هائوس“ جا تيرنهن گهر اڏيا ويا. انهن گهرن جو نالو ”مسز هل“ جي نالي تي آهي.
هل هائوس پهرين شڪاگو جي ڀر پاسي ۾ هو هاڻي ان جي چئني طرفن اٽالين، يونانين، روسين، يهودين، بوهيمين ۽ ٻين قومن جي آبادي آهي. ۽ انهن جي دروازن تي انهن جو ميزوستل هوندو آهي. جنهن زماني ۾ سم ايڊمز، هل هائوس ۾ آئي، تنهن زماني ۾ ان جي ڀرپاسي جو ذڪر هنن لفظن ۾ ڪيو آهي، ”گهٽيون حد کان وڌيڪ ڪنيون آهن. اسڪول اڻپورو آهي. صفائيءَ جي قانون تي ڪو به عمل نه ٿو ڪري، گهٽين جي روشني خراب آهي. رستي جو فرش اکڙيل ۽ خراب حالت ۾ آهي ننڍين گهٽين ۾ ته ڪو به فرش نه آهي. طنبيلا ايترا ته گندا آهن، جو بيان نه ٿو ڪري سگهجي. سوين گهر اهڙا آهن، جن مان پاڻيءَ جي نيڪالي شهر کان ٻاهر نه ٿيندي آهي تنهنڪري گندگيءَ جي انتها آهي.
مٺائي جا دڪان تمام گهڻا آهن. ٺيڪيدار ايترا ته ظالم آهن. هو هنن اونداها تهه خانا، گندا طنبيلا، ننڍا ننڍا حجرا پنهنجي ڪاروبار لاءِ مسواڙ تي ورتا آهن. ڇو ته انهن جي مسواڙ گهٽ هوندي آهي. پوءِ ڀلي مزدورن جي صحت تي ان جو ڪهڙو به خراب اثر پوي.
تمام جلد ان نئين آباد ڪاريءَ جي تجويز لاءِ رضاڪار ملڻ شروع ٿي ويا. هڪ مائي روز صبح جو شهر جي اتر کان ننڍن ٻارن کي پڙهائڻ لاءِ اچڻ لڳي. هڪ ٻي مائيءَ ٻارن جو ڪلب جوڙيو ۽ انهيءَ جو نالو ”ننڍڙن هيرن جو ڪليسا“ رکيو.انهي ڪلب جا ننڍڙا ٻارڙا پراڻي زمان جي بهادرن جا قصا ڪهاڻيون ٻُڌندو هئا ۽ پاڻ به هڪ ڏينهن شهرت حاصل ڪرڻ اج سپنا ڏسندا هئا. هل هائوس ۾ پهريون ڪرسمس جي موقع تي مس ايڊمز لکيو حي ته، ”ان جي باوجود جو منهنجو هٿ تنگ هو ۽ مون کي ٻارن جي لاءِ مٺائي ۽ بوٽن جو بندوبست ڪرڻو هو، پر مون ٻارن جي ڪلب ۾ ”ڪارل شوتر“ جي لکيل ابراهام لنڪن جي جيونيءَ جون پنجويهه ڪاپيون ورهايون.“
ڇوڪرين جي لاءِ سلائي ۽ ڀرٿ جا ڪلاس کوليا ويا. هو جيڪو ڪپڙا سبنديون هوين، سي کين ئي گهرکڻي وڃڻ لاءِ ڏنا ويندا هئا. سوا سال تائين جي ٻارن لاءِ نرسريءَ جو انتظام ڪيو ويو. جين ايڊمز لکي ٿي ته، ”اسان کي ترت انهن کير پياڪ ٻارڙن جو تعارف حاصل ڪرڻ جو موقعو مليو. جن جو غريب ۽ محنتي امڙون پنهنجي ٻارن کي ته ڪنهن پاڙيسريءَ جي حوالي ڪري وينديونه هيون يا گهڻو تڻو کين پنهنجي ننڍي ڪمري ۾ بند ڪري ٻاهر ڪلف هڻي وينديون هيون. ان پاڙي ۾ اسان کي جيڪي ٽي لولا لنگڙا ٻار مليا هئا. انهن مان هڪ ثين ماڙ تان دريءَ مان ڪريو هو. ٻيو سڙي پيو هو. ٽين جي پٺ جي هڏي ان وقت مڙي وئي هئي جو ٽن سالن تائين لڳاتار کيس رنڌڻي جي ميز جي ٽنگ سان ٻڌو ويندو هو. ۽ فقط ٻنپهرن جو ٿوري دير جي لاءِ کوليو ويندو هو، جڏهن سندس وڏو ڀاءُ جيڪو فئڪٽريءَ ۾ ڪم ڪندو هو، سو ڊوڙندو ايندو هو. هو ٻنپهرن جو کاڌو ساڻس گڏ کائيندو هو ۽ پوءِ وري کيس ٻڌو ويندو هو.
گرمين جي زماني ۾ اهو ممڪن ئي نه هو جو چلولن ٻارن کي بند ڪمرن ۾ مقفل ڪيو وڃي. چورن جي ڊپ کان اهو به ممڪن نه هو ته دروزا کليا ڇڏيا وڃن. تنهنڪري ڪمرا بند ڪري ٻارن کي سندن مائرون سڄو ڏينهن ٻاهر ڪڍي ڇڏينديون هيون. اسان پهريون گرميون جيڪي ان ڀرپاسي ۾ گذاريون، انهن ۾ اڪثر ننڍڙا ننڍڙا ٻار رلندا ڀٽڪندا ‘هل هائوس’ جو ورانڊي ۾ اچي نڪرندا هئا. اسين کين اتي ئي ترسائي ڇڏيندا هئاسين. منجهند جو کين ماني کارائيندا هئاسين. ۽ ڪڏهن ڪڏهن ڪو ٻارڙو ماني جي معاوضي طور سندس مٺ ۾ ڀيڪوڙيل گرم گرم سڪو اسان ڏانهن وڌائيندو هو. اهو سڪو سندس ماءُ ٻاهر وڃڻ مهل کيس ڏنو هوندو، ڪجهه وٺي کائج. ڪنڊر گارٽن جو وقت گذارڻ کان پوءِ اسان جا اهي ننڍڙا پتڪڙا مهمان اسان سمهڻ جي ڪمرن ۾ اچيو گوڙ ڪندا هئا، اسان مان ڪو سندن نگراني ڪندو رهندو هو. بهرحال انهن حالتن م هل هائوس ۾ نرسريءَ جو بندوبست ڪيو ويو.“
نوروز واري ڏينهن ‘هل هائوس’ ۾ وڏڙن جي مزمائي ڪئي وئي. پراڻا پاڙي وارا اچي مڙيا. وڌيڪ جهونن مهمانن جي لاءِ گاڏيءَ جو بندو بست ڪيو ويو. هتي هڙئي ٿوري دير جي لاءِ پنهنجو پنهنجون تڪليفون وساري ويٺا ۽ سڀني نئين سال جي آجيان ڪئي.
ماڻهو محتاج خاني جي نالي کان ڊنا ٿي. جين ايڊمز ”ڪوڪ ڪنٽري“ جي محتاج خاني مان ڪيترن ماڻهن کي ٻن هفتن جي لاءِ موڪل کان پوءِ خوش ٿي واپس ورندا هئا. سندن دلين ۾ انهن ڏينهن جي ياد رهندي هئي. ۽ هو اُن اوسيئڙي ۾ رهندا هئا ته هو ايندڙ سال ٻيهر ٻن هفتن لاءِ گهرايا ويندا. اهڙي طرح جين ايڊمز انهن جي لاءِ ڪنهن حد تائين آسائش ۽ ان کان به وڌيڪ اميد جي سهاري جو بندوبست ڪيو.
1890ع ۾ مزدورن جي سماجي علم جو ڪلب قائم ڪيو ويو. ان ۾ وڏا ناميار ماڻهو اچي هل هائوس ۾ تقرير ڪندا هئا.
محنت مزدوري ڪندڙ ڇوڪرين جي رهائش لاءِ هڪ ڪل پنهنجي مدد پاڻ جي اصول تي ”جين ڪلب“ جي نالي سان قائم ڪيو ويو ۽ تمام جلد مشهور ۽ مقبول ٿي ويو. هڪ ٽرسٽيءَ جي هڪ دوست ان ڪلب جي لاءِ عمارت جي اڏاوت لاءِ ويهن هزارن ڊالرن جو عطيو ڏنو. پر جڏهن مسز ايڊمز کي خبر پئي ته هن اهو عطيو قبول ڪرڻ کان نا بري واري. ڪجهه ورهين کان پوءِ هڪ ٻي همدرد ان ڪلب جي لاءِ نئون گهر ٺهرائي ڏنو. سياري ۾ موسيقيءَ جون محفلون ٿينديون هيون. ۽ 1893ع ۾ ”هل هائوس“ ۾ موسيقيءَ جا ڪلاس شروع ڪيا ويا. جين ايڊمز غريبن سان گڏجي ڪم ڪرڻ جو جيڪو سپنو ڏٺو هو، سو هاڻ ڏينهون ڏينهن حقيقت بڻبو ويو.
هل هائوس کان سواءِ جين ايڊمز ٻين محاذن تي به خلق خدا جي حمايت ۾ وڙهي رهي هئي. هن وڙهي جڙهي الي نائس ۾ فئڪٽرين جو قانون پاس ڪرايو. جنهن جي آڌار تي مٺائيءَ جي دڪانن ۾ صفائيءَ جا قاعدا مقرر ڪيا ويا. ۽ اهو به طئي ٿيو ته چوڏهن سالن کان گهٽ عمر جا ٻار مزدوريءَ تي نه لڳايا وڃن. هوءَ شهر شهر جو دورو ڪندي رهي ۽ پنهنجي تقريرن ۾ پنهنجي خلوص سان ماڻهن جي ضميرن کي بيدار ڪندي رهي. سندس ڪوششن سان ٻيا به ڪيترائي سڌارا لاڳو ٿيا. مثال طور: مزدورن ۽ سرمائيدارن جا جڳهڙا نبيرڻ لاءِ هڪ سرڪاري بورڊ قائم ڪيو ويو. سرڪاري نگرانيءَ ۾ روزگار جو ڳولا جو هڪ کاتو کوليو ويو ۽ مزدورن جي لاءِ قانوني طور تي ٻيون به ڪيئي رعايتون لاڳو ڪيون ويون.
هل هائوس اڳ جيان هينئر به فلاح ۽ اصلاح جي تحريڪن جو وڏو مرڪز آهي. جن ايڊمز جي ڪري انهن بستين جو سڌارو ٿيو، جتي سلهه ڦهلبي هئي. هن جي محنت سان عوام جي لاءِ حمام قائم ڪيا ويا. هن ڪوڪين جي وڪري جي روڪٿام لاءِ سخت ڪوشش ڪئي ۽ 1907ع ۾ سندس ڪوششن سان ڪوڪين فروشيءَ کي قانوني ڏوهه قرار ڏنو ويو. جڏهن 1899ع ۾ ڏوهاري ٻارن جي عدالت قائم ٿي ته هل هائوس ان کي وڏي مدد ڪئي ۽ ان جي ڪري ٻارن جي ڏوهن ۾ گهٽتائي ٿي. جين ايڊمز اُن ڳالهه تي زور ڏيندي هئي ته ٻارن جي لاءِ وڌ کان وڌ راندين جا ميدان، ورزش ۽ تفريحات جا موقعا فراهم ڪيا وڃن ته جيئن سندن ذهني ۽ جسماني قوت جو رجحان ان طرف رهي. ڏوهن طرف نه ٿئي. ان مسئلي کي هن پنهنجي ڪتاب ”شهر جون گهٽيون ۽ جوانيءَ جو جوش“ ۾ گهڻو زور ڏئي بيان ڪيو آهي. پنهنجي عمراني نظريي ۽ نصب العين کي هن پنهنجي ٻين لکڻين ”جمهوريت ۽ سماجي اخلاقيات“ ۽ ”امن جو نئون نصب العين“ ۾ به بيان ڪيو آهي.
جين ايڊمز شڪاگو جي تعليمي بورڊ جي به ميمبر هئي. سالن تائين هوء وڏن وڏن ميڙن ۾ سڄي ملڪ ۾ تعليمي ۽ اصلاحي مسئلن تي ڏاڍي زور ۽ شور سان تقريرون ڪندي رهي. مئي 1910ع ۾ هن سينٽ لوئيس ۾ سماج سڌارڪ قومي ڪانفرنس جي صدارت ڪئي. جنهن بابت ”شڪاگو ڪومنز سوشل سلمنٽ“ جي باني ”ڊاڪٽر گراهام رومين ٽيلر“ جي راءَ آهي ته: ”سينٽ لوئيس جي ڪانفرنس جيڪڏهن ٻي ڪنهن سبب ڪري نه ته رڳو ان ڪري به يادگار رهندي جو ان جي صدارت ۽ رهبري ان سال جين ايڊمز ڪئي ۽ ماڻهن کي سماجي ڪمن ۽ سماجي انصاف جي مسئلن تي سندس بنيادي راءِ ٻڌڻ جو موقعو مليو.“
1895ع ۾ هوءَ ٽائيفائيڊ ۾ مبتلا ٿي. چاڪ ٿي ته صحت جي سڌاري لاءِ يورپ وئي. جتي روس ۾ سندس ملاقات ٽالسٽائي سان ٿي. هن سان ۽ ٻين يورپي دانائن سان ڪلاڪن جا ڪلاڪ هن کي گفتگو جو موقعو مليو.
پهرين مهاڀاري لڙائيءَ جي شروع ٿيڻ جو کيس سخت صدمون هو. ڇو ته هوءَ ڏاڍي خلوص سان امن جي حامي هئي. ۽ لڙاين جي روڪٿام لاءِ ڏاڍي سرگرمين سان ڪم ڪندي رهي ۽ عڪسريت جي خلاف آمريڪي عورتن جي هڪ انجمن ورڪنگ ڪميٽيءَ جي ميمبر به ٿي. عورتن جي ”امن تنظيم“ جي پهرين صدر به چونڊي ۽ ”دائمي صلح جي لاءِ عورتن جي بين الاقوامي ڪيميٽي“ جي صدر به ٿي.
1919ع ۾ سندس خاص عزت افزائي اها ٿي جو کيس عورتن جي انٽرنيشنل ڪانگريس جو صدر چونڊيو ويو. 1910ع ۾ هوءَ هيگ جي امن ڪانفرنس، 1919ع ۾ زيورچ جي امن ڪانفرنس ۽ 1921ع ۾ ويانا جي امن ڪانفرنس ۾ به شريڪ ٿي.
مٿي ذڪر ڪيل ڪتابن کان سواءِ سندس ڪجهه ٻيا ڪتاب به آهن، جن ۾ ”نئون ضمير ۽ هڪ پراڻي خرابي“ 1911ع ۾ شايع ٿوي. پنجن سالن کان پوءِ عورتن بابت سندس هڪ ٻيو ڪتاب شايع ٿيو. تنهن کان سواءِ ٻه ڪتاب ”هل هائوس“ بابت اٿس. ”هل هائوس ۾ ويهه ورهين“ ۽ هل هائوس ۾ ويهه سال ٻيا به“ جيڪي ترتيبوار 1910ع ۾ شايع ٿيا.
عورتن کي راءِ جو حق ڏيڻ جي تحريڪ ۾ به ”جين ايڊمز“ گرميءَ سان حصو ورتو. پر هوءَ صلح وارن طريقن جي وڌيڪ حامي هئي. جنهن قسم جو ٺاهه هوءَ پسند ڪندي هئي. تنهن بابت فلائڊ ڊيل پنهنجي ڪتاب ”دنيا کي اڏيندڙ عورتون“ ۾ لکيو آهي ته، ”اهو چئي نه ٿو سگهجي ته جين جي طبعيت ۾ ضد ۽ سختي آهي. اهو به نه ٿو چئي سگهجي ته هوءَ انهن مصلحت پسندن مان آهي، جيڪي خراب امن کي سٺي لڙائيءَ تي ترجيح ٿيا ڏين. اصل ڳالهه هيءَ آهي ته تخيل جي بلنديءَ سان گڏ همدردي سندس جبلت ۾ داخل آهي. تنهنڪري هوءَ لڙائيءَ ۾ پنهنجي حريف کي نفرت ۽ عداوت جي نظر سان ڏسي نه ٿي سگهي. هو ٻنهي جا نقطه نظر جانچيندي آهي. ۽ انهن مان هڪ ڌر غلط رستي تي ڇو نه هجي، هوءَ غلطي ڪندڙ ڌڙ جا دليل به سمجهي سگهي ٿي.“ جين ايڊمز پاڻ لکيو آهي ته، ”جيڪڏهن مظلوم سدائين حق تي هجي ته سولائيءَ سان ان جي حمايت ڪري سگهجي ٿي. پر ڏکيائي اها آهي ته هو مبهم طور تي حق تي هوندو آهي. پر هو بلڪل غلطيءَ تي نه هوندو آهي. سندس مخالف جيڪي کيس سمجهي نه ٿا سگهن. سي پنهنجي ۽ هن وچ ۾ تعصب جي ديوار کڙي ڪري ڇڏين.“
1923ع ۾ جاپان ويندي سندن ڏاڍو ڀوائتو آپريشن ٿيو.جنهن کان پوءِ هوءَ ڪڏهن به ٺيڪ نه رهي. 1931ع ۾ جنهن ڏينهن هي اعلان ڇپيو ته کيس ۽ ڊاڪٽر نڪولاس مري بٽلر کي امن جو نوبيل انعام مليو آهي، هوءَ ٻي وڏي آپريشن لاءِ بالٽي مور جي جان هاپڪنس اسپتال ۾ داخل ڪئي وئي. 21 مئي 1935ع ۾ پنجهتر سالن جي ڄمار ۾ هن وفات ڪئي. جنهن همدردي ۽ محبت سان هن غريبن جو سيوا ڪئي. انهيءَ مناسبت سان دنيا سندس عزت ۽ قدر ڪيو.