ڪارل مارڪس: نيست پيغمبر
ڪارل مارڪس 5 مئي 1818ع تي جرمنيءَ جي شهر ”ٽرائز“ ۾ ورتو. مارڪس جو پيءُ بائنرخ مارڪس هڪ خوشحال وڪيل هو، جنهن مارڪس جي جنم کان ڪيترا سال اڳ پنهنجو اباڻو مذهبي يهوديت ڇڏي عيسائيت اختيار ڪئي هئي. مارڪس شروعاتي تعليم مقامي اسڪول ۾ حاصل ڪئي. هن 1835ع ۾ اسڪول ڇڏڻ مهل جيڪو الوداعي مضمون لکيو، اُن مان سندس انسان دوست خيالن جو چڱي طرح اندازو لڳائي سگهجي ٿو. پنهنجي مضمون ”ڌنڌي جي چونڊ“ ۾ مارڪس لکي ٿو ته، ”ڌنڌي جي چونڊ ڪرڻ مهل اسان کي انسانذات جي ڀلائيءَ جو خاص خيال رکڻ گهرجي.“
مارڪس جي مڱڻي سندس ننڍپڻ جي دوست جينيءَ سان ٿي هئي، جنهن جو پيءُ ”لڊونگ ويسٽ فالين“ خانداني نواب هو، جڏهن ته جيني جي امڙ اسڪاٽ لينڊ جي نوابزادي هئي. مارڪس پنهنجي پيءُ جي هدايت تي ”برلن يونيورسٽيءَ“ ۾ داخلا ورتي. 1841ع ۾ هن ”جينا يونيورسٽي“ مان پي ايڇ ڊي جي ڊگري حاصل ڪئي. تعليم سامن واندو ٿيڻ کانپوءِ هن بون يونيورسٽيءَ جي فلاسافي ڊپارٽمنيٽ ۾ نوڪري حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ناڪام رهيو، تنهن کانپوءِ هن صحافت جو رخ ڪيو ۽ ”رائي نشس زائي تونگ“ نالي اخبار سان لاڳاپجي ويو. آڪٽوبر 1842ع مارڪس ان اخبار جو ”چيف ايڊيٽر“ مقرر ٿيو. مارڪس جي ادارت ۾ ”رائي نشس زائي تنگ“ جي اشاعت ٽيڻ تي وڌي وئي. مارڪس هارين جي حقن ۽ پريس جي آزاديءَ جي حمايت ۾ ڪيترائي ليک لکيا. سنسر شپ جي مخالفت ڪندي مارڪس لکيو، ”سنسر شپ انساني سرشت جي نفي آهي. سنسر شپ پريس کي اهو باور ٿي ڪرائي ته اوهان بيمار آهيو ۽ حڪومت اوهان جي ڊاڪٽر آهي. پر اهو ڊاڪٽر اهو ڳوٺاڻو جراح آهي، جيڪو انساني بدن جو هر اهو حصو وڍي اڇلي ٿو، جيڪو کيس خراب ٿو لڳي. ان صورتحال جا ذميدار اخباري مالڪ به آهن، جن صحافت کي سڳوري مشن يا قومي فرض جي دوران واپار بڻائي رکيو آهي.“
1843ع ۾ مارڪس ۽ اخباري مالڪن جي وچ ۾ اختلاف ٿي پيا، جنهن جي، نتيجي ۾ مارڪس کي اخباري نوڪري ڇڏڻي پئي. ساڳئي سال جون ۾ هن جي جيني سان شادي ٿي وئي. مارڪس جي لاءِ هاڻ جرمني ۾ ڪم ڪرڻ جي ڪا گنجائش نه رهي، تنهن ڪري هو پنهنجي پراڻي دوست آرنلڊ روج جي دعوت تي پنهنجي نئين ڪنوار سميت پئرس روانو ٿيو. آرنلڊ روج، پئرس مان جرمن زبان ۾ هڪ نظرياتي رسالو ڪڍڻ ٿي چاهيو. مارڪس ساڻس شامل ٿي ويو، پر ان رسالي جو فقط هڪ ئي پرچو ڇپجي سگهيو ۽ بند ٿي ويو. البت ان رسالي جي ڪري مارڪس جي اينگلس سان ملاقات ٿي، ٻنهي جي خيالن ۾ هڪجهڙائپ، جلد ئي هڪ عظيم دوستيءَ ۾ بدلجي وئي، جيڪا مرڻ تائين قائم رهي. فريڊرڪ اينگلس جو پيءُ دولت مند صنعتڪار هو، پر اينگلس کي ڪاروبار سان ڪا به دلچسپي نه هئي، کيس فلسفي ۽ اقتصاديات جي مسئلن ۾ سر کپائڻ جو شوق هو. جڏهن پڻهنس کيس پنهنجي فيڪٽري جي سار سنڀال لاءِ مانچسٽر موڪليو ته اينگلس کي برطانوي مزدورن جي حالتن کي ويجهڙ کان ڏسڻ جو موقعو مليو.
انهن ڏينهن پئرس جون گهٽيون ۽ بازارون انقلابي نعرن سان ٻُرائجي رهيون هيون. مارڪس به شهر جي انقلابي حلقن ۾ شامل ٿي ويو. هن جو رابطو جرمن مزدورن سان به هو، جيڪي روزگار سانگي پئرس ۾ رهيل هئا ۽ جرمنيءَ جي ڳجهين انقلابي تنظيمن سان لاڳاپيل هئا. جرمن حڪومت کي جڏهن مارڪس جي انهن سرگرمين جي خبر پئي ته هن فرانسي حڪومت تي دٻاءُ وڌو جنهن جي ڪري مارڪس کي پئرس مان برسلز (بيليجم) منتقل ٿيڻو پيو. ان وقت هو هڪ ٻارڙيءَ جو پيءُ بڻجي چڪو هو. برسلز ۾ رهائش دوران هن ڪيترائي ڪتاب لکيا، سوشلسٽ خيالن جو پرچار شروع ڪيو. مزدورن جي ڪلبن ۾ سوشلزم تي ليڪچر ڏنا ۽ اينگلس سان گڏجي پهريون ڀيرو لنڊن ڪميونسٽ ليگ جي جلسن ۾ شريڪ ٿيو. هيءَ اها ئي ”ڪميونسٽ ليگ“ هئي، جنهن جي هدايت تي مارڪس ۽ اينگلس ”ڪميونسٽ پڌرنامو“ لکيو. جنهن جي ڇپجڻ سان ئي سڄي دنيا ۾ هوليرو مچي ويو ۽ ڏيڍ سئو سالن کان به وڌيڪ عرصو گذري وڃن جي باوجود به ان جي مقبوليت ۾ ڪا به ڪمي نه ٿي آهي.
ان ڪتاب ۾ مارڪس ۽ اينگلس سائنسي سوشلزم جا بنيادي اصولي، مول ۽ متا بيان ڪيا، سندس چوڻ آهي ته سرمائيداري نظام هڪ خاص وقت ۾ پڌرو ٿيل آهي، پر هاڻ ان جا ڏينهن ڳڻجي چڪا آهن، ڇو ته ڪارخانن ۽ فيڪٽرين وغيره ۾ پيداواري عمل ته اشتراڪي ٿي ويو آهي، پر پيداوار ۽ پيداواري ذريعا، ٻئي ڪجهه مخصوص ماڻهن جي ذاتي ملڪيت آهن. ان تضاد سبب سماج ۾ اقتصادي گهوٽالا ايندا رهندا آهن ۽ مزدور روزگار کان محروم ٿي ٿا وڃن، شين جي گهڻائي آهي، پر اهي شيون عام ماڻهن جي پهچ کان پري آهن. ان تضاد کي سرمائيداري نظام نيبري نه ٿو سگهي، ڇو ته اهو تضاد هن جي سرشت ۾ داخل آهي. تنهن ڪري پورهيت عوام جو اهو تاريخي فرض آهي ته هو اُن پراڻي نظام کي انقلاب جدوجهد جي ذريعي ختم ڪن.
”ڪميونسٽ پڌرنامي“ جي اشاعت کي اڃا ٿورا ڏينهن مس گذريا هئا، جو يورپ ۾ هڪ ڀيرو ٻيهر انقلاب جو هُل هلي ويو ۽ پئرس ۾ فيبروري 1884ع ۾ بادشاهه لوئي فلپ جو تختو اونڌو ڪيو ويو. انهن ڏينهن مارڪس ۽ اينگلس ٻئي برسلز هئا. هو پئرس وڃڻ جو سوچي رهيا هئا، جو پوليس ملڪ بدريءَ جا آرڊر کڻي اچي پهتي ۽ مارڪس گرفتار ٿي ويو، جيني مڙس جي خبر چار وٺڻ جي لاءِ ٿاڻي تي وئي ته کيس به بند ڪيو ويو. ٻئي ڏينهن جڏهن پوليس جي ان حرڪت تي شهر ۾ گوڙ متو ته مارڪس کي پوليس جي نگراني ۾ پئرس روانو ڪيو ويو، هو گهر جو سامان به پاڻ سان گڏ کڻي وڃي نه سگهيو. مارڪس ۽ اينگلس پئرس ۾ ئي هئا ته جرمني ۾ به انقلاب اچي ويو ۽ هي ٻئي ساٿي ڪولون روانا ٿي ويا، اينگلس ته عوامي فوج ۾ شامل ٿي وڙهڻ جي لاءِ هليو ويو، پر مارڪس ”ڪولون“ مان پنهنجي اخبار جاري ڪئي ۽ انقلابي سرگرمين ۾ پڻ شريڪ ٿيندو رهيو. جرمن سرڪار مارڪس جي لکڻين کي برداشت ڪرڻ جي لاءِ تيار نه هئي. مٿس هڪ ئي وقت 23 ڪيس داخل ڪيا ويا، پر مٿس ڏوهه ثابت ٿي نه سگهيو ته مئي 1849ع ۾ کيس چويهن ڪلاڪن جي اندر جرمنيءَ مان نڪري وڃڻ جو حڪم ڏنو ويو. مارس اخبار بند ڪئي ۽ ڇاپي خانو ڀڳڙن مٺ وڪڻي ملازمن کي پگهارون ڏنائين. جيني جي ڏاج جا چاندي جا ٿانوَ هڪ ڀيرو برسلز ۾ گروي رکيا هئائين، سي ٻيهر گروي رکڻا پيس. مارڪس پنهنجي زال ۽ ٽن ٻارن سميت پئرس موٽي آيو. پر اڃا ٽي مهينا به نه گذريا، جو حڪومت فرانس حڪم ڏنس ته چويهن ڪلاڪن جي اندر فرانس خالي ڪر. ان وقت مارڪس وٽ ايترا پئسا به نه هئا، جو زال کي گڏ وٺي وڃي سگهي. نيٺ هن مجبور ٿي، جينيءَ کي، جيڪا پيٽ سان هئي، ٻارڙن سميت پئرس ۾ ئي ڇڏيو ۽ پاڻ 24 آگسٽ تي لنڊن هليو ويو. اڳتي هلي هن جينيءَ کي به لنڊن گهرائي ورتو. مارڪس ۽ اينگلس کي فرانسي ۽ جرمني جي انقلابين مان وڏيون اميدون هيون، جيڪي پوريون ٿي نه سگهيون.
مارڪس ۽ جيني کي شاديءَ کانپوءِ شايد ئي ڪو سُک جو ڏينهن ڏسڻ نصيب ٿيو هجي، پر لنڊن ۾ ته مٿن مصيبتن جا پهاڙ ڪري پيا. وٽن آمدني جو ڪو به ذريعو نه هو ۽ نه ئي وري ڪو يارو مددگار. اينگلس به انهن ڏينهن ۾ اتي نه هو، جيڪو سندسن ڀرجهلو ٿئي ها، ان دوران مارڪس جي گهر ۾ چوٿين ٻارڙي جنم ورتو، جنهن سبب سندس مصيبتن ۾ اڃا به واڌارو ٿيو. فليٽ جو ڪرايو ادا نه ڪرڻ سبب گهر ڌڻيءَ کيس بيٺي پير گهر مان ڪڍي ڇڏيو. ان واقعي جو ذڪر ڪندي جيني 30 مئي 1850ع تي هڪ خط ۾ لکيو، ”سرڪاري ملازم آيا ۽ هنن اسان جي بسترن، چادرون، ڪپڙن ايتريقدر جو منهنجي ٿڃ پياڪ ٻارڙي جي پالڪي ۽ ٻارڙين جون گُڏيون به پنهنجي قبضي ۾ ڪري ورتيون ۽ اهي ويچاريون هڪ ڪنڊ ۾ بيٺيون لڙڪ ڳاڙينديون رهيون. پوليس اسان کي مشڪل سان ٻن ڪلاڪن جي مهلت ڏني، وفادار زال ان موقعي تي مڙس کي چيو، ”تون ايئن متان سمجهين ته انهن پريشانين کان گهٻرائجي آئون همت هاري ويهنديس. مون کي خبر آهي ته منهنجو پيارو مڙس، منهنجي زندگيءَ جو سهارو مون سان گڏ آهي. البت ان ڳالهه جو ڏک ضرور اٿم ته انهن پريشانين کيس اهڙي مهل ۾ اچي گهيريو آهي، جڏهن کيس توانائي، سڪون ۽ اعتماد جي گهرج آهي. افسوس جو ٻين جي مدد ڪري دلي خوشي محسوس ڪندڙ اڄ ڪلهه پاڻ ئي ڪيترو بي وس آهي.“
ان شام جو مارڪس ڊوڙڊڪ ڪري ڪٿان مسواڙ جي رقم هٿ ڪئي، تڏهن وڃي گهر جو ضبط ٿيل سامان واپس مليس. پر هن اهو سڀ ان مهل وڪڻي ڇڏيو ته جيئن ڪاسائي، نانوائي ۽ دوائن جو قرض ادا ڪري سگهي. ان کانپوءِ مارڪس لنڊن جي نهايت ڪني ۽ گهڻ آبادي واري علائقي ”سوهو“ ۾ ٻن ڪمرن تي ٻڌل فليٽ ۾ رهائش اختيار ڪئي. هو اُتي ڇهن سالن تائين رهيو. ان هنڌ ٻن سالن جي عرصي ۾ مارڪس جا ٻه ٻار خوراڪ جي کوٽ سبب گذاري ويا. ٻيو ٻارڙو مئو ته گهر ۾ دوا وٺڻ جيترا به پئسا نه هئس. هڪ ڀيرو ته کيس پنهنجي پتلون به گروي رکڻي پئي. پنهنجي مالي تنگيءَ جي باري ۾ مارڪس لکي ٿو، ”اسان جي حالتن هاڻ اها صورت اختيار ڪئي آهي، جو آئون گهر مان ٻاهر نڪري به نه ٿو سگهان، ڇو ته منهنجا ڪپڙا گروي رکيل آهن.“
ايترين خراب حالتن جي باوجود به مارڪس جي عزم ۾ ارادن کي ڪو به ٿيڙ يا لڏو نه آيو ۽ نه ئي وري ڪڏهن ڀُلجي به جينيءَ مڙس جي مصروفيتن تي نرڙ ۾ گهنج وڌا. پر هر ڏکئي وقت ۾ سندس همت وڌائيندي رهي. انهن ڏينهن جيني جي ڀاءُ جرمني جو داخلا وارو وزير هو، هن ڀيڻ کي لکيو ته ”تون واپس موٽي اچ آئون تنهنجي پرگهور لهندس.“ پر جينيءَ وراڻيس، ”مون مارڪس ۽ سندس خيالن سان شادي ڪئي آهي ۽ انهن ٻنهي جي جرمنيءَ ۾ داخلا بند آهي، تنهن ڪري مون کي اهڙي جرمني نه کپي.“
گهرو پريشانين جي باوجود به مارڪس پنهنجي ڌن ۾ لڳو رهيو. هو صبح جو سوير برٽش ميوزم هليو ويندو هو ۽ شام جو ستين بجي واپس گهر ورندو هو. پوءِ رات جو ڏيڍ بجي تائين ڪم ڪندو رهندو هو. اپريل 1850ع کان آگسٽ 1853ع تائين مارڪس اقتصاديات جي ڪتابن ۽ سرڪاري رپورٽن مان ورتل نوٽسن جا 23 رجسٽر ڀري ڇڏيا. ان دوران اينگلس به لنڊن پهچي ويو ۽ هڪ سال تائين اتي رهي واپس مانچسٽر هليو ويو ته جيئن مارڪس ٿوري گهڻي ڪفالت ڪري سگهي. آگسٽ 1851ع ۾ اخبار ”نيويارڪ ٽربيون“ جي ايڊيٽر ”چارلس ڊانا“ مارڪس کي اخباري خاطو ٿيڻ جي آڇ ڪئي، شرط اهو هو ته مارڪس هفتي ۾ ٻه خبرنامه موڪليندو. مارڪس لڳ ڀڳ يارهن سالن تائين اخباري خاطوءَ جي حيثيت سان پنهنجا فرض ادا ڪندو رهيو. پر جڏهن آمريڪا ۾ گهرو ويڙهه شروع ٿي ته ”نيويارڪ ٽريبيون“ غلاميءَ جي حمايت ۾ لکڻ شروع ڪيو ته مارڪس ”ٽريبيون“ کان ڌار ٿي ويو.
مارڪس سرمائيداري معيشيت جو اڀياس 1843ع ۾ شروع ڪيو هو. اهو سلسلو 24 سالن تائين جاري رهيو. ان دوران مارڪس ڪيترائي اهم ڪتاب لکيا ۽ مزدورن جي انقلابي سرگرمين ۾ حصو وٺندو رهيو. پر سندس سڄي زندگي جي محنت ۽ تحقيق جو نچوڙ ”داس ڪيپيٽال“ ڪتاب آهي، جنهن جي خاطر مارڪس پنهنجي صحت، خوشي ۽ گهريلو زندگيءَ، هر شيءِ قرباني ڪري ڇڏي.”داس ڪيپيٽال“ جو پهريون جلد سيپٽمبر 1867ع ۾ جرمن زبان ۾ ڇپيو ۽ جلد ئي فرينچ، روسي، انگريزي ۽ ٻين ٻولين ۾ ان جو ترجمو ٿيو. ”داس ڪيپيٽال“ جا باقي جلد مارڪس جي زندگي ۾ ڇپجي نه سگهيا، جيڪي اينگلس مارڪس جي وفات کانپوءِ ڇپرايا. ”داس ڪيپيٽال“ ۾ مارڪس لکي ٿو ته ”سرمائيداري نظام ۾ هر شيءِ بازار ۾ وڪري جي لاءِ تيار ڪئي وڃي ٿي. اهي شيون پورهيت پيدا ڪن ٿا، پر پورهيتن کي جيڪا مزدوري ملي ٿي، ان جي بدلي ۾ هو مقرر وقت کان ڪيترا ڀيرا وڌيڪ ماليت جو سامان مهيا ڪري ٿو. ان واڌو پيداوار جو کين ڪو به اجورو نه ٿو ملي. اها واڌو پيداوار صنعتڪار جي نفعي، شاهوڪار جي وياج، زمين جي مالڪ جي ڍل ۽ مقاطي جي شڪل ۾ سرمائيداري طبقي ۾ ورهائجي وڃي ٿي.“
جنهن وقت ”داس ڪيپيٽال“ جو پهريون ڀاڱيو ڇپيو ته ان وقت مارڪس جي عمر پنجاهه سال کان به گهٽ هئي هو مضبوط هڏڪاٺ جو مالڪ هو ۽ روزانو سترهن ارڙهن ڪلاڪن ڪم ڪندي به نه ٿڪبو هو. پر جلاوطني جي تڪليف کيس وقت کان اڳ پوڙهو ڪري ڇڏيو. مارڪس کي ڪڏهن سڪون سان ٻن ويلن جي ماني به نصيب نه ٿي، پر ان هوندي به هن پنهنجي اصولن تي ڪو ٺاهه نه ڪيو. ظالماڻي سماجي نظام کي بدلائي، انصاف ڀريو نظام قائم ڪرن جو سندس اٽل ارادوڪڏهن به ڌنڌلو نه ٿيو. پر جسم نيٺ به جسم هوندو آهي، اهو انهن تڪليفن کي ڀلا ڪيترو سهي ٿي سگهيو، نتيجي ۾ سندس صحت خراب ٿيندي وئي ۽ مختلف بيمارين کيس گهيرو ڪرڻ شروع ڪيو. هڪ ڏينهن هو برٽش ميوزم ۾ پڙهندي پڙهندي بي هوش ٿي ويو ۽ سيني ۾ ايترو ته سور ٿيس، جو هن جي لاءِ ساهه کڻڻ به ڏکيو ٿي پيو.
ان دوران فرانس ۽ جرمني جي جنگ شروع ٿي وئي. 1870ع ۾ فرانس کي شڪست ملي ۽ نيپولين بوناپارٽ کي قيد ڪيو ويو. پئرس جا شهري پنهنجي نااهل حڪومت جي خلاف اُٿي کڙا ٿيا ۽ پئرس ۽ پنهنجي پئنچائتي حڪومت قائم ڪيائون. مارچ 1871ع ۾ ”پئرس ڪميون“ جي نالي سان مشهور اها حڪومت ٽن مهينن جي اندر ئي سرمائيدارن جي هٿان وڏي بي رحميءَ سان ختم ڪئي وئي. سوين هزارين مزدورن کي ڦاسيون ڏنيون ويون ۽ ڪيترن ئي جلاوطن ڪيو ويو. پئرس جي هٿين خالي مزدورن تي ٿيندڙ ظلم کي مارڪس وڏي شدت سان محسوس ڪيو ۽ هو فرانسي پناهگيرن جي امداد ۾ لڳي ويو. ان ڀڃ ڊڪ ۾ هن جي صحت تي ڏاڍو خراب اثر پيو. اڃا هن جي صحت ٿوري ئي سڌري جو جيني بيمار ٿي پئي. ڊاڪٽر کيس جگر جو ڪئنسر ٻڌايو. مارڪس رات ڏينهن جيني جي خدمت ڪئي، پر جيني جي حالت نه سڌري. نيٺ مارڪس جو حوصلو وڌائيندڙ جيني ڊسمبر 1881ع ۾ گذاري وئي. محبت جي اها شمع وسائي ته ڄڻ مارڪس جي زندگي به اونداهي ٿي وئي. اڃا جيني جي وڇوڙي جا وڍ نه ڀريا هئس، جو مارڪس جي وڏي نياڻي جيڪا پئرس ۾ پرڻيل هئي، اوچتو گذاري وئي. ان حادثي مارڪس جي رهيل کهيل سگهه به کسي ورتي. مارڪس جي ڦڦڙن ڪم ڪرڻ ڇڏي ڏنو. نيٺ اهو انقلاب جنهن پورهيت طبقي کي جاڳائڻ جو اڏول ارادو ڪري رکيو هو، 14 مارچ 1883ع تي ڪرسي تي آرام ڪندي ابدي ننڊ سمهي پيو. مارڪس کي لنڊن جي ”هائي گيٽ“ قبرستان ۾ جيني جي ڀر ۾ دفنايو ويو.
مارڪس جي عظمت ۽ وڏائي تي علامه اقبال کيس پنهنجي هڪ شعر ۾ هن ريت خراج تحسين پيش ڪيو:
آن کلیم بے تجلی، آن مسیح بے صلیب
نیست پیغمبر، در بغل دارد کتاب۔
(اهو بنا تجلي جي ڪليم آهي، پيغمبر ته ڪونهي، پر سندس بغل ۾ هڪ ڪتاب آهي.)