فيڊل ڪاسترو جو استاد: جوزي مارٽي
مارٽي پڌري نموني سوشلسٽ ته نه هو، پر هو ڪارل مارڪس جو احترام ڪندو هو. ڇاڪاڻ ته مارڪس نهايت سهڻي نموني پاڻ کي هيڻن ۽ اٻوجهه ماڻهن جي پُڙ ۾ وجهي ڇڏيو هو. مارٽيءَ گوئٽي مالا تي لکيل پنهنجي ڪتاب ۾ لکيو، ”تمام گهڻي دولت نا انصافي آهي، اها ته تمام گهڻن ماڻهن جي هٿن ۾ هئڻ کپي. اهڙن ماڻهن جي هٿن ۾ جيڪي صحيح معنيٰ ۾ انهيءَ جا حقدار هجن. گهٽ زمين رکندڙ ججهي تعداد ۾ هجن ته قوم امير هوندي آهي. جنهن ۾ ٿورائي امير ماڻهن جي هجي، اها قوم امير نه هوندي آهي، پر امير ته اها سڏبي، جنهن جو هر ماڻهون گڏيل دولت ۾ ڀاڱي ڀائيوار هجي.“
مارٽي هڪ وڌو مفڪر ۽ سچو سامراج دشمن انسان هو، هو پئسي ڏوڪڙ، موڙي، ڪمپني، انهن سڀني کي سامراج جو وڏو هٿيار سمجهندو هو. سندس چوڻ هو ته : جڏهن ڪو شخص چوي ٿو ”معاشي اتحاد“ ته اصل ۾ هو اهو چئي رهيو هوندو آهي ته سياسي اتحاد، مارٽيءَ جو پڪو ايمان هو ته هن قومن کي آزاد رهڻ جي خواهش هجي ته کين واپار ۾ آزاد ٿيڻون پوندو. (آءِ – ايم – ايف ته ڪافي پوءِ ظاهر ٿي.)
فلسفي جي دنيا ۾ خدا جي تصور تي اڻ ڳڻيا نظريا موجود آهن. مارٽي تمام وڏو انسان هو، جيڪو اڃا ارڙهن سالن جي وهيءَجو هو هن هڪ مضمون لکيو، جنهن جو عنوان هو، ”ڪيوبا ۾ سياسي قيد“، اهو اصل ۾ سندس پنهنجو قصو هو، جڏهن هو عمر جي سورهين سال ۾ گهڙيو ته کيس نهايت بي درديءَ سان ماري ڪُٽي قيد ڪيو ويو هو. ان ليک ۾ هو لکي ٿو، ”خدا موجود آهي پر سٺن نظرين ۾ جيڪو سٺو آهي. اهو خدا آهي.“ اسان جي دور جي انقلابي استاد سائين ڪمال خان شيرانيءَ جي دعويٰ آهي ته ”خدا“ پشتو لفظ آهي، جيڪو اصل ۾ ”خئه دائي“جي بگڙيل شڪل آهي. يعني ”سٺو آهي“ خه دائي... حيرت ٿي ٿئي ته مارٽي کان وٺي ڪمال خان تائن هر سٺي ۽ وڏي انسان کي، ميڪارٿيءَ کان وٺي پاڪستاني ميڪار ٿين. ”بي خدا“ قرار ڏئي ڇڏيو آهي. مارٽيءَ فقط اهو ڪونهي چيو ته، ”جيڪو سٺو آهي، اهو خدا آهي.“ پر هو ته سماج ۾ موجود اخلاقي اصولن تي سختيءَ سان عمل ڪندو هو. ڀلا، اخلاقي اصولن کان سواءِ به ڪنهن انقلاب جو سوچي سگهي ٿو؟
ساڳئي نموني مارٽي جي وطن جي سڄڻائپ به متاثر هئي. هو انساني وقار ۽ عزت کي سڀني کان اهم سمجهندو هو.
جوزي جوليان مارٽي پيريز 28 جنوري 1853ع تي ”هوانا“ ۾ جنم ورتو. هو ماريانو مارٽي نالي هڪ اسپيني همراهه جو پُٽ هو، جيڪو نوڪريءَ تان رٽائرڊ مينٽ ڪرڻ کان پوءِ چوڪيداري ڪندو هو. سندس امڙ جو نالو ”ليونار پيريز ڪابريرا“ هو. هو پنهنجي ستن ڀيڻن جو وڏو ڀاءُ هو. سندس ملڪ اسپين جو غلام هو، تنهنڪري هن پنهنجي ملڪ جي اسپين کان آزاديءَ ٿي چاهي، ڇو ته سندس ملڪ ۾ ٻانهپ جو باقاعده رواج هو ۽ هن ان جو خاتمو ٿي چاهيو. اها ڏاڍي دلچسپ ڳالهه آهي ته اپريل 1865ع ۾ آمريڪا جي صدر ابراهام لنڪن جي قتل جي خبر ٻڌي آمريڪا دشمن مارٽي پنهنجي ساٿي شاگردن سان گڏجي ماتم ڪرڻ لڳو هو. ڇاڪاڻ ته ان شخص پاڙيسري ملڪ ۾ ٻانهپ (غلاميءَ) جي خاتمي جو فرمان جاري ڪيو هو.
اسپين جي چئن سؤ سالن جي غلاميءَ مان ڪيويا جي آزاديءَ جي جدوجهد، دنيا جي رزميه تاريخ جي شاندار ڪهاڻي آهي. مارٽي پنهنجي مختصر زندگيءَ ۾ اسپين جي خلاف به وڙهيو ته آمريڪا جي خلاف به ڪيوبا جي لاءِ ٻئي سامراج هئا. ڇاڪاڻ ته آمريڪا، اسپين کي تڙي ڪيويا ۾ خود پنهنجا پير کپائڻ جي چڪر ۾ هو. مارٽيءَ کي آمريڪا جي ارادن جي چڱي پي پروڙ هئي ۽ هو آمريڪا جي انهن ارادن جي خلاف سخت مضمون لکندو رهيو. هڪ ڀيري هن لکيو، ”آئون هن راڪاس (آمريڪا) جي اندر رهي چڪو آهيان ۽ هن جي آنڊن جي پکيڙ کان واقف آهيان.“
مارٽي وطن جي آزادي، شهري آزادين ۽ انساني عظمت جو ويڙهو سورهيه هو. هن پندرهن سالن جي عمر ۾ ئي آزاديءَ جي ويڙهه شروع ڪئي ۽ جلد ئي عوام جي ڀرپور محبت ۾ عزت ماڻي، سندس هڪ چوڻي آهي ته ”جبلن تان لڙڪندڙ پٿرن جيان سٺا نظريا مڙني رڪاوٽن ۽ بندشن جي باوجود به پنهنجي مقصد تائين پهچي وڃن ٿا. انهن جي رفتار گهٽ ۽ وڌ ته ڪري سگهجي ٿي، پر انهن کي روڪي نٿو سگهجي. بيشڪ، جدوجهد ئي انسان کي فلاسافر بنائي ٿي.“
۽ پڙهندڙ ساٿيو اوهين جيڪڏهن پاڻ کي سخت معيار تي پرکڻ لاءِ ضد ٻڌيو بيٺا آهيو ته پوءِ مارٽي جو هي قول آزمايو.
”جيڪو شخص هڪ خراب حڪومت جي تابعداري ڪري ٿو، اهو ايماندار ڪونهي،“ ڀلا هي جملو به پڙهي ڏسو.
”چوڻ“ جو بهترين طريقو ”ڪرڻ“ آهي.“
1869ع ۾ هن پنهنجي پهرين سياسي لکڻي اخبار جي لاءِ لکي، ساڳئي سال هن پنهنجو منظوم ڊرامون به ڇپايو ۽ ساڳئي سال سندس مشهور ”سانيٽ“ به چپيو. اهي سڀ لکڻيون آزاديءَ جي خواهش ۽ ان لاءِ جدوجهد تي اُڀارڻ جي لاءِ جذبو پيدا ڪرڻ تي ٻڌل هيون.
جوزي مارٽي انساني آزادين جو وڏو طرفدار هو. سندس هي ڪيترو ته خوبصورت ارمان آهي. ”اي آزادي! تون جنهن وٽ آهين، اهي توکي نٿا سڃاڻن ۽ وٽ ناهين، تن کي تنهنجي لاءِ ڳالهيون ڪرڻ جي بدران توکي حاصل ڪرڻ گهرجي.“
جوزي مارٽي پنهنجي باغياڻين تقريرن ۾ لکڻين جي ڪري، بيٺڪي حاڪمن جي اک جو ڪنڊو بنجي چڪو هو. ڇاڪاڻ ته هو رد عمل ڏيکاريندو هو. جواب ڏيندو هو. اظهار ڪندو هو. مثال طور؛ جنوري 1869ع ۾ ڪيوياجي هڪ شاگرد کي رڳو ان ڏوهه ۾ موت جي سزا ڏني وئي ته هن هڪ اسپيني فوجي آفيسر جي گس تان پاسي تي ٿيڻ ۾ دير ڪئي هئي، ٻي ڏينهن جو هڪ باغياڻون نظم ڇپيو.
آڪٽوبر 1869ع ۾ اسپين جي حڪومت کيس غدار سڏي جيل ۾ وجهي ڇڏيو. مارٽي مڃيو ته ڪيويا تي اسپين جي حڪمراني کان نفرت ٿو ڪري کيس ڇهه سال سخت پورهئي سان ٽيپ ڏن وئي. جيتوڻيڪ قانون موجب سورهن سالن جي وهي وارو ”ٻار“ سمجهيو ويندو هو، پر زور اڳيان زاري، جيڪو ڏاڍو سو گابو. جنهن پورهئي کيس سخت بيمار ڪري وڌو، کيس جيل مان ڪڍي، هڪ ٻيٽ ڏانهن جلا وطن ڪيو ويو ۽ پوءِ کيس اسپين روانو ڪيو ويو.
اسپين ۾ هن قانون جي تعليم پرائي، هو اتي ڪيويا تي اسپين جي حاڪميت جي خلاف ليک لکندو هيو. قانون جي ڊگري وٺڻ کان پوءِ هو فرانس هليو ويو، جتي سندس مشهور ليکڪ ”وڪٽر هيوگو“ سان ملاقات ٿي. اتان هو ميڪسيڪو ۽ پوءِ گوئٽي مالا هليو ويو. ڇو ته ڪيويا ۾ گهڙڻ تي مٿس پابندي لڳل هئي. اتي به هو ڪيويا جي آزاديءَ لاءِ تقريرون ڪندو، لکندو ۽ ڳالهائيندو رهيو، نيٺ 1877ع ۾ هو هڪ فرضي نالي ”مارٽي“ سان ڪيويا ۾ داخل ٿيو ۽ اتي هن تاريخ جي استاد جي حيثيت سان نوڪري ڪرڻ شروع ڪئي. 1879ع ۾ هو هڪ ڀيرو ٻيهر گرفتار ٿيو ۽ اسپين جلاوطن ڪيو ويو. بيٺڪي حاڪمن جي خلاف سازش ڪرڻ جي الزام ۾ جلاوطن ٿيل مارٽي، اسپين ڇڏي آمريڪا هليو ويو. اوهان هاڪيءَ جي مئچ جي دوران سڌو نشر ٿيندڙ تبصرو ٻڌو هوندو. ته بال سميع الله، سميع الله کان شهباز، شهباز، کان کسجي فلاڻي، ۽ فلاڻي کان ويو فلاڻي ڏانهن. اهو ئي هلا جوزيءَ جي جلاوطنين جو هو. آمريڪا مان وينزيويلا، اتان آمريت ڪڍيس ته 1881ع تي ”نيويارڪ ايوننگ پوسٽ“ جي ايڊيٽر جي نالي خط لکيو، جنهن ۾ هن لکيو.
”مانوارا سائين! آئون هي خط ان مضمون جي حوالي سان لکي رهيو آهيان، جيڪو پهرين “مينو فيڪچرز آف لفيا“ ۾ ڇپيو آهي ان مضمون ۾ ڪيويا جي آزادي جي تحريڪ جو ناڪاري ۽ تعصب پرستيءَ واري انداز ۾ تجزيو ڪيو ويو آهي ۽ آمريڪا کي پٻي ڏني ويئي آهي ته هو اسپين کي ڪيويا مان تڙي، پاڻ ان تي والار ڪري ڪو به غيرت مند، ايماندار ۽ ڌرتي سان محبت رکندڙ ڪيويائي رهاڪو، اهڙي صورتحال کي بنهه ڪو نه قبوليندو، ته سندس ملڪ هڪ اهڙو ملڪ (آمريڪا) اچي ولاري ڪري، جنهن جا اڳواڻ کيس حقارت مان ڏسن ٿا. ڪو به، غيرتمند ۽ ديانتدار ڪيويائي اهڙن ماڻهن کي ڪو نه قبوليندو، جيڪي سندن اهليت کي نٿا مڃين، کين ذليل ڪن ٿا ۽ مٿن گند اڇلين، ٿي سگهي ٿو ته ڪيويا جا ڪجهه رهاڪو اڻ ڄاڻائي جي ڪري ڪيويا کي، آمريڪا جي حاڪميت ۾ ڏيڻ جي لاءِ راضي به کڻي هجن، پر اهي ماڻهو جيڪي آزادي جي جنگ وڙهي چڪا آهن، جلا وطنيءَ جي زندگيءَ گذاري رهيا آهن. ۽ هتي پنهنجي ذهني ۽ جسماني پورهئي جي ذريعي بنجر زمين کي آباد ڪري رهي آهن، ڪڏهن به ڪيويا تي آمريڪا جي قبضي کي ڪو نه قبوليندا، کين انهيءَ جي ضرورت به ڪونهي.
هو ان قوم جا مداح آهين، جنهن ڪيئن نه پنهنجي آزاد ي جي عمارت کڙي ڪئي آهي پر هو انهن ڊراين کي پسند نٿا ڪن. جيڪي ان عظيم مملڪت جي اندر دل ۾ پکڙجندڙ خطرناڪ جراثيمن جيان پنهنجي تباهي ۾ رڌل آهن. هو ان ملڪ جي ناليوارن پُٽن کي پنهنجو سمجهن ٿا ۽ آمريڪا جي گڏيل رياستن جي ڪاميابي کي انسانيت جي ڪاميابي سمجهن ٿا. هو اهو نٿا مڃين ته حد درجي جي خود پسندي، دولت جو جوف ۽ ڊگهي جدوجهد جي ذريعي ماڻيل آجائپ جي باري ۾، ڊگهي عرصي کان جاري فخر جوڳن آلاپن جو سلسلو آمريڪا کي هڪ اهڙي مثال آزاد قوم ۾ بدلائي ٿو، جتي ڪو به نقطو لالچ نه هوندو ۽ انصاف ۽ نيڪو ڪاري کي پائمال ڪري فتح ۽ فائدو حاصل ڪرڻ جي سڌ ڪا نه وڌندي، اسين لنڪن جي ملڪ سان ايتري ئي محبت ٿا ڪريون. جيتري اي – ڪي – ڪنگ (هڪ آمريڪي صحافي، جيو آمريڪي انتظاميا کي ميڪسيڪو تي قبضو ڪرڻ جي هشي ڏيندو هو.) جي ملڪ کان ڊپ ٿا محسوس ڪن.
اسين مفلس، رولو ۽ اخلاق کان ڪريل ڄامڙا نه آهيون، جيئن ”مينو فيڪچرز“ چيو آهي ته وري اسين کوکلا، ڳالهير ۽ بي عمل ماڻهو آهيون، اسان گهڻو ظلم سَٺو آهي. اسان آزاد ٿين جي لاءِ بهادرن جيان وڙهيا آهيون. ڪڏهن ڪڏهن ته ديون جيان به اسين ماٺار کي ٽوڙي چڪا آهيون، اسان جو نڀاڳ اهو آهي ته اهي ماڻهو اسان جو احترام نه ٿا ڪن، جن ڪڏهن به ضرورت مهل اسان جي مدد نه ڪئي آهي.“
ان ليک جي پڇاڙيءَ ۾ چيو ويو آهي ته، اسين مڙسي ۽ عزت کان محروم هئڻ جي ڪري هيتري ڊگهي عرصي کان اسپين جي غلاميءَ ۾ آهيون ۽ اسان جون بغاوتون به ايتريون اثرائتيون نه رهيو آهن، انهن کي ته رڳو تماشو ئي سمجهڻ گهرجي. تاريخ ۽ ڪردار کان اڻ ڄاڻائي جو ان کان وڌيڪ عبرت ۾ وجهندڙ مظاهرو شايد ئي ڪڏهن سامهو آيو هجي. جيترو ان ڪريل الزام ۾ سامهون آيو آهي. هڪ تماشو! ٻاهرين مبصرن اسان جي جدو جهد کي هڪ عظيم رزميئي سان ڀيٽيو آهي. اسان جو سڄو ملڪ اٿي کڙو ٿيو آهي. آزادي جي لاءِ ماڻهن پنهنجو تن، من ۽ ڌن واري ڇڏيو آهي. جن علائقن م اسين آزاد ٿياسين. اتي اسان ٻانهپ جي نظام کي ختم ڪري ڇڏيو. پنهجي شهر پنهنجي هٿن سان ساڙي ٻيل ۾ ڳوٽ وساءِ پاسين ۽ فئڪٽريون... اسان جي جدو جهد ختم نه ٿي آهي. نئون نسل، پنهنجي مانوارن وڏڙن جي جانشين جو حق ادا ڪرڻ جي اهليت رکي ٿو. جڏهن کان اها جنگ جاري آهي، تڏهن کان سوين ماڻهو جيلن جي اونداهين ۾ موت جي کاڄ بنجي چڪا آهن. آزادي جي اها ويڙهه اسان جي پوين پساهن تائين جاري رهندي. اسين آزاديءَ جو ملهه ادا ڪرڻ جي لاءِ تيار آهيون، اسان جي شهيدن جو رت ۽ قبضو ڪندڙن پرڏيهي ڪار خانيدارن جي لاءِ زمينون فراهم ڪرڻ جو وسيلو ڪو نه بنيا.
جوزي مارٽي هڪ شهر کان ٻي شهر۾، ڪيويا جي جلاوطنن ۽ پناهگين کي ڳولهيندو ۽ ”ڪيويائي انقلابي پارٽي“ ٺاهيندو رهيو. ان ئي پارٽيءَ کي اسپين جي خلاف ٽين ۽ آخري آزادي جي ويڙهه جوٽڻي هئي. ها ويڙهه 1895ع ۾ شروع ٿي. مارٽي ۽ سندس مارٽيءَ 1898ع ۾ اسپين جي فوج کي ته شڪست ڏني. پر اسپين جي جاءِ اچي آمريڪا ولاري. ائين اڻويهين صدي ختم ٿي ته ڪيويا جو مالڪ بدلجي چڪو هو ۽ ڪيويا جو جهنڊو پنهنجي ملڪ جي گادي جي هنڌ تي ڦڙڪي نه سگهيو، ۽ نيٺ 1902ع ۾ ڪيويا کي آزادي ملي.
جيئن اسين ٻڌائي چڪا آهيون ته مارٽي ان زماني ۾ به جڏهن اسپين جي خلاف ڪيوبا جي آزادي جي ويڙهه هلي رهي هئي. آمريڪا جي ارادن کان اڻ ڄاڻ نه هو. هن جي دور انديش اکين ڏسي ورتو هو ته آمريڪا کي پنهنجي صنعتي پيدوار جي لاءِ نيٺ منڊين جي سخت گهرج ۽ ڳولا آهي. سندس معاشي گهوٽالي، سندس ميڊيا جي وات ۾ اها ڳالهه وجهي ڇڏي هئي ته آمريڪا يا ته ڪيويا کي اسپين کان خريد ڪري وٺي يا کانئس کسي وٺي، ڇاڪاڻ ته ڪيويا جي هڪ فائدي وارو زرخيز ملڪ هو، جنهن کي ”ميڪسيڪو نار“ ۾ هڪ اسٽريجٽڪ پوزيشن به حاصل هئي. ايتريقدر جو 1989ع ۾ واشنگٽن ۾ هڪ ڪانگريس ۾ منعقد ٿي، جنهن ۾ ان ڳالهه تي بحث مباحثو ته يا ته ڪيويا کي خريد ڪيو وڃي يا مٿس قبضو ڪيو وڃي.
مارٽي به پرماريت جي وڏن مخالفن مان هو، هو پنهنجي ڳالهه تي اٽل رهيو، ته ”ڪيويا کي مڪمل آزاديءَ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه کپي.“ سندس خيال ۾ ڪيويا جي مستقل جو مفاد آمريڪا سان نه پر ٻين لاطيني آمريڪا جي بردار ملڪن سان لاڳاپيل هو، تنهنڪري کيس ڪيويا ۽ آمريڪا جا مفاد هڪٻئي جي ٽڪراءُ ۾ نظر ٿي آيا.
1895ع ۾ هو پاڻ کي ان ڪيويائي جنگ ۾ شامل ڪرڻ جي لاءِ آمريڪي ساحلن تان روانو ٿيو، جنهن کي هو ٻاهر ويهي منظم ڪندو رهيو هو. تنهن ڪري هو ڪيويا جي آزادي پسندن سان گڏجي ان ويڙهه ۾ جُنبي ويو. جنگ جيڪا بارود ۽ هٿيارن جي راند هوندي آهي. پر هي شخص پنهنجي نظريي ۾ مقصد سان ايترو ته سختي سان جڙيل هو، جو اُن کي اتان هٽڻ جو تصور به نه هو. ان مقصد تان هٽڻ، سندس چواڻي، ”ان مهل ممڪن آهي، جڏهن اتر سمنڊ ڏکڻ جي سمنڊ سان گڏجي يا عقاب جي بيدن مان نانگ جا ٻچا ڦٽن.“ ڪيويا روانو ٿيڻ کان اڳ پهرين اپريل 1895ع تي هن پنهنجي ادبي وصيت اسان جو هي جسماني طور هيڻو، پر وڏي حوصلي ۽ مقصد سان سرشار ۽ دانشور مارٽي، اهو ويڙهو پُٽ ٻائتاليهن سالن جو مارٽي، آزادي جي ويڙهه جي قربان گاهه ڪيويا ۾ هڪ ننڍڙي ٻيڙيءَ ۾ چڙهي اچي ٿو، هو پنهنجي ڊائري ۾ مترنم انداز ۾ لکي ٿو، ”ڇنڊ ڳاڙهو ٿيندو ٿيندو نظر آيو ۽ اسين هڪ جابلو ڪنڌي تي لٿاسين.“ ۽ سدا حيات (شهيد) ٿئي ٿو. کيس پيرا گولي هنئي ويئي هئي. هو عشق جو نگرانيءَ ۾ انساني آزادي جي لاءِ وڙهندو امر ٿي ويو. سندس هڪ نظم جون سٽيون آهن.
مون کي اونداهيءَ ۾ متان دفنائجو،
ڪنهن غدار جي موت جيان،
آءُ هڪ سُٺي ڪردار وارو شخص آهيان،
۽ هڪ سورهيه ماڻهو جيئن،
چاهيان ٿو ته جڏهن مران ته،
منهنجو منهن سج ڏانهن هجي.
بلوچستان جي مارٽي، يوسف عزيز چيو هو.
سفر عشق نه منزل نه مقام دارد
مارٽيءَ جو نالو انسانن کي گڏ ڪندڙ سورهيه سرويچن جي وڏي ڪتاب جي دکدائڪ باب ۾ سونهري لفظن سان لکيو ويندو. ڪيويا جو اهو شهيد نه رڳو صدي جو سڀ کان وڏو مقرر ۽ ادبي شخصيت هو، پر هي حقيقي شان، مان وارو گُڻائتو شاعر به هو. هو صحافي، تجزيي نگار ۽ عمل جو ماڻهو هو، هن جي عزت ۽ احترام رڳو انڪري نه آهي، هو ڪيوبا جي آزاديءَ جو ويڙهه جو سرويچ سپاهي هو، پر ان کان به وڌيڪ هو هڪ شهيد آهي.
اسپين، پرماري اسپين، بيٺڪي اسپين، جنهن جي خلاف مارٽي وڙهيو ۽ ان حد تائين سخت انداز ۾ وڙهيو، جو کيس مارڻ کان پوءِ سندس لاش به وارثن جي حوالي نه ڪيو، ۽ اسپيني فوجين لاوارثي ۾ کيس 27 مئي 1895ع ۾ ”هوانا“ ۾ دفنائي ڇڏيو. پر مارٽي جو هي نظم ته پڙهي ڏسو، جنهن ۾ هو اسپين جي ڪيڏي نه عزت ٿو ڪري، نظم جو عنوان آهي، ”اسپين جي ناچڻي.“
منهنجو ڏڪندڙ ۽ ويران روح
رات ٿيندي ئي اڪيلو ٿي وڃي ٿو،
هڪ ”شو“ پيو ٿئي، هلو ته ڏسي اچون،
اسپين جي ”ناچڻي“ نچڻي آهي.
چڱو ٿيو جو هنن
دروازي تان جهنڊو لاهي ڇڏيو،
ڇاڪاڻ ته مون پڪو پهه ڪيو هو ته
اتي وڌيڪ نه ويندس،
جتي اهو جهنڊو ڦڙڪندو هوندو.
اسپين جي ”ناچڻي“ اندر گهڙي ٿي
ايڏي شانائتي،ايتري هيڊي
”ڇا هوءَ گيليشيا مان آئي آهي؟“
نه غلط ٿا چون،
هوءَ ته آسمان مان آئي آهي
کيس بل فائٽرن وارو لباس پاتل آهي
۽ گهري ڳاڙهي رنگ جي ٽوپي به،
سهڻا ڀڙڪندڙ لونگ جي خوشبوءِ وارا ڪپڙا.
۽ ڀرون ڪيڏا نه سٺا ٿا لڳنس،
ڪارا ۽ من موهيندڙ ڀرون
۽ ڪاريون چيرويون، دل ڇڪيندڙ اکيو آهن سندس،
۽ سندس ڪن ته اهڙا اڇا آهن، ڄڻ برف
سهائي، جهر مر ڪندڙ مڌر ساز
هوءَ آئي شال ۾، چوغي ۾
سڳوري مريم جي پنهنجي تشبيهه
هوائن ۾ نچڻ
سندس ڪنڌ للڪار جي انداز ۾ اُچو هو
ڪلهن تي ٻانهن بنا قبا پکڙيل
گول ٻانهن مٿي تي چن فريم ٺهيل
هوءَ پنهنجا پير زور سان پٽ تي هڻي ٿي
سندس توريل تڪيل پيرن جي کڻڻي، گهڻن کي چيري ٿي
ڄڻ هو وک هڪ خنجر هجي،
۽ اسٽيج تي گلڪاري ڪندي
مردن جي ڀڳل دلين سان گڏ
جشن جو احساس روشن آهي،
هن جي اکين جي باهه ۾
ننڍن ڳاڙهن نقطن واري شال هاڻ اُڏي ٿي
هوا ۾
جو هوءَ گهمي ٿي.
هوءَ ڦري جهومڻ ٿي لڳي
ڪُن بنجي ٿي وڃي، هو پويان هٽي ٿي ۽ پوءِ جهڙپ ٿي ڏي
شال کي پکيڙي ٿي،
پنهنجو اڇو چوغو ڏيکارڻ لاءِ
سندس سڄو بدن جهومي ٿو، ڏسڻ واري جو ساهه نپوڙي ٿو وٺي
سندس لکيل ‘ڌن’ بر علائي ٿي
هو نچي ٿي پيئي، هن جر وات ۾ هڪ گلاب آهي.
هوءَ هر وقت پنهنجي پيرن جي کُڙين کي پٽ تي هڻي ٿي،
پوءِ مڙي ٿي، هوا ۾ هوريان
ڊگهيءَ ڳاڙهن نقطن واري چادر
۽ سڀني ڏانهن اکيون ڪندي
هڪ ڊگهيءَ ساهه ۾ سڀني کي حد ڇڏي ٿي وڃي،
اسپين جي ناچڻي واهه واهه جي ڪئي،
ڳاڙهي ۽ اڇي هئي، هن جي چادر
اهو ڏڪندڙ اڪيلو روح
پوءِ موٽي آيو پنهنجي ڪوٺڙيءَ ۾.
اسپين!تون تاريخ جو وڏو ڏوهاري آهين. تو نه رڳو مارٽي جهڙي انسان جو قتل ڪيو پر سندس ڪيويا کي به پاڻ سنڀالي نه سگهين. مارٽي کي شهيد ڪرڻ کان پوءِ هڪدم تو ڪيويا آمريڪي صدر کي وڪڻي ڏنو، بڇڙا بيٺڪار!.
پر، مارٽي کي اوهان جي ان ڏيوالپڻي جي خبر هئي، تنهنڪري هن وطن جي آزاديءَ جتي تحريڪ جا ٻه مقصد رکيا.
(1) اوهان کان آزادي ۽ آمريڪا جي وڌندڙ طاقت کي ڪيويا کي پري رکڻ.
(2) پنهنجي آزاد ڪيل ملڪ ۾ سماجي انصاف ۽ منصفاڻون معاشي نظام قائم ڪرڻ.
مارٽي ڪيويا جي آزادي جو پيامبر، پنهنجي آدرش کي هيئين ٿو بيان ڪري”منهنجو اهو آدرش آهي ته ڪيويا جي آزادي سان آمريڪا کي ويسٽ انڊيز تائين پکڙجڻ کان روڪيو وڃي ۽ کيس اسان جي کنڊ جي ٻين علائقن تي قبضو ڪرڻ نه ڏنو وڃي. مون هيستائين جيڪو ڪجهه ڪيو آهي يا هن کان پوءِ ڪندس، اهو ان ئي مقصد جي لاءِ هوندو.“
مارٽي جو پنهنجي ماڻهن جي باري ۾ خيال ته ڏسو، ”اسين تندور ٻاريون ٿا جيئن انهي ۾ سڀني لاءِ مانيون پڄائي سگهون. آئون جيڪڏهن جيئرو رهيس ته سڄي عمر ان تندور جي سامهون گذاري ڇڏڻ جي لاءِ تيار آهيان. ته جيئن ان ڳالهه کي يقيني بنائي سگهان ته ڪنهن کي مانيءَ کان محروم ته نه پيو ڪيو وڃي. خاص ڪري اهڙن ماڻهن کي، جيڪ پاڻ سان اٽو آڻي نه سگهيا آهن.“
جوزي مارٽي انسانن ۾ محب، ٻڌي ۽ ڀائپي جو وڏو حامي هو، هو نيڪي کي فيشن بنائي ڇڏڻ جو حامي هو. هو هر وقت بيٺڪيت، غلامي ۽ نا انصافي جي خلاف هڪ منصفاڻي ۽ لازمي ويڙهه شروع ڪرڻ ۽ اها منظم ڪرڻ ۽ جنبيل رهي. ڪيويا جي آزادي جي خاطر هن جو پهريون رت هو جيڪو رهيو ۽ هن جي پهرين زندگي هئي. جيڪا ايثار ۽ ذات جي قرباني جي علامت بڻي.
مارٽي 19 مئي 1895ع جي ڏينهن هن ڌرتي جي سڀني رهاڪن جي جيئڻ جي حق جي خاطر قتل ٿيو. هن پنهنجي هڪ دوست کي لکيل خط ۾ چيو، ”آئون روزانو پنهنجي وطن ۽ پنهنجي فرض نباهڻ جي خاطر زندگي محروم ٿيڻ جي خطري ۾ آهيان ڇاڪاڻ ته آئون پنهجي فرض کي سمجهان ٿو ۽ اهو انجام ڏيڻ جي جرئت اٿم.“
مارٽي ڪيڏو نه زبردست ماڻهو هو، هڪ انقلابي، هڪ فلسفي، هڪ پبلشر، هڪ صحافي، هڪ سياسي مفڪر، شاعر، اڳواڻ! هن جي سڀني لکڻين ۾ آزادي، جمهوريت ۽ انصاف جو تصور اوهان سان وڏي پاٻوهه سان ڀاڪر پائيندو، هن جي وسيع تجربي ۽ علم، هن جي لکڻين کي وڏو شاهوڪار ۽ ابدي بنائي ڇڏيو.
ابديت جي ڳالهه ٿي رهي آهي ته اهو جملو ڏسو، جيڪو هن اڄ کان ڏيڍ سئو سال اڳ لکيو هو ۽ جيڪو اڃا سوڌي عمل جوڳو آهي. ”پنهنجي زندگي قربان ڪري ڇڏڻ اوهان جو حق آهي. پر فقط تڏهن اوهين، اها خود غرضي کان پاڪ ڪري قربان ڪريو..“ هن ته ايستائين به چيو ته ”هڪ خود غرض ماڻهو چور هوندي آهي.“
اهو بي لوث، خود غرض ۽ پاڻ پڏائڻ کان آجو مارٽي جڏهن قتل ڪيو ويو ته، ان کان پوءِ اسپين سڀ ڪجهه ڪچلي ڇڏيو ۽ هڪ ڀيرو ٻيهر تباهي مچائي ڇڏيائين، پاڙيسري ملڪ آمريڪا ۽ اسپين جي ڪيويا تي قبضي جي لاءِ پاڻ ۾ لڙايون ٿينديون رهيون. ڪڏهن اسپين جا حاڪم ته ڪڏهن آمريڪا. نيٺ 1902ع ۾ ڪيويا آزاد ٿيو.
جوزي مارٽي سڄي دنيا ۾ قومي آزاديءَ جي تحريڪن جي لاءِ مشعل راهه جي حيثيت رکي ٿو. هو اُن ڳالهه کي غير فطري قرار ڏيندو هو ته هڪ اڌر سڃاڻپ ۽ ثقافت واري ملڪ تي ٻيو ملڪ قبضو ڪري وٺي.
جوزي مارٽي، سماج ۾ عورتن کي برابريءَ جي حيثيت ڏيندو هو، هن جو عقيدو هو ته قومن جون هلايل تحريڪون فقط ان وقت ڪمزور ٿين ٿيون، جڏهن انهن جي عورتن جي دلين ۾ تحريڪ جي حمايت گهٽ هجي، پر جڏهن عورتون چر پر ۾ اچي وينديون آهن، اهي عورتون جيڪي فطري طور تي ماٺيڻيون هونديون آهن، ڪنهن ڪم جي لاءِ قائل ٿي وينديون آهن ته پوءِ اهي تحريڪون پنهنجو مقصد ضرور ماڻينديون آهن.
مارٽيءَ کي ووٽ تي ۽ چونڊن تي به پورو ڀروسو هو. هن ووٽ جي باري ۾ لکيو، ”اهو اک کولي ٿو، ڏڪي ٿو، سمهي ٿو، پنهنجو جسم وڪڻي ٿو، غلطيون ڪري ٿو، کيس وڪرو ڪيو وڃي ٿو، ووٽر جانور ۾ بدلجيو وڃي، پولنگ بوٿن جو گهيرو ڪيو وڃي ٿو. بيلٽ باڪس کسيا وڃن ٿا. نتيجا بدلايا وڃن ٿا. اعليٰ عهدن کي هٿ ڪيو وڃي ٿو. انهن سڀني ڳالهين جي باوجود به اهو مڃڻو پوندو ته ووٽ هڪ حيران ڪندر ۽ فتح نه ٿيندڙ هٿيار آهي. انسان پنهنجا معاملا هلائڻ جي لاءِ جيڪي انداز ٺاهيا آهن، انهن مان ووٽ سڀني کان وڌيڪ اثرائتو ۽ نتيجو ڏيندڙ انداز آهي.“
2008ع ۾ مارٽيءَ جي لکڻيون سورهن جلدن ۾ ڇپجي چڪيون آهن. هن جون سٺيون ۽ عزت لائق لکڻيون ٻارن جي لاءِ لکيل ڪتاب آهن. انهن ۾ ”سونهري دور“ سڀني کان وڌيڪ پڙهي ويندي آهي، هن جا اخباري مضمون، دلچسپي سان پڙهيا ويندا آهن. مارٽي ٻاويهن سالن جي عمر ۾ صحافيت ۾ قدم رکيو تنهن کان سواءِ هن اڻ ڳڻيا خط لکيا هئا. سندس شاعري به گهڻي پسند ڪئي وڃي ٿي. هن پنهنجي شاعريءَ جا پنهنجي زندگي ۾ به مجموعا ڇپرايا هئا. سندس شاعريءَ کي سڄي لاطيني آمريڪا ۾ سٺي موسيقيءَ سان ڳايو وڃي ٿو ۽ ماڻهن ۾ گهڻي پسند ڪئي وڃي ٿي.
چون ٿا ته هن هڪ ناول به لکيو هو.
لاطيني آمريڪا توڙي، سڄي دنيا ۾ آزادين جا پرچارڪ، جوزي مارٽي کي پنهنجو قومي آزادي ۽ سوشلزم جو هيرو قرار ڏين ٿا. خاص ڪري ڪيويا جا ماڻهو ته هن جا سياسي ۽ نظرياتي مريد آهن، هو ڪيويا جي مارڪسٽ انقلابي حڪومت جي لاءِ نظرياتي ترياق جو سرچشمو آهن. اڄ هن جون لکڻيون سڄي لاطيني آمريڪا ۾ آمريڪي سامراج جي خلاف نظرياتي هٿيارن جو ڪم ڏيئي رهيو آهن.
ڪيويا کان سواءِ، سڄي لاطيني آمريڪا ۾ مارٽي جا وڏا وڏا بت کُتل نظر ايندا. ڪيويا ۾ هوانا جي سڀ کان وڏي هوائي اڏي جو نالو مارٽي انٽرنيشنل ايئرپورٽ آهي. سندس جنم جي هنڌ ”لاهبانا“ جو هوائي اڏو سندس نالي سان منسوب آهي، سندس نالي ته هڪ سڄو شهر ”مارٽي“ آباد ڪيو ويو آهي. ڪيويا جي ڪيترن ئي شهرن ۾ ”مارٽي“ جي نالي سان رستا آهن.
مارٽي هر سٺي انسان جي دل ۾ موجود آهي.
(شاهه محمد مري جي ڪتاب ”فيڊل ڪاسترو“ تان ترجمو ڪيل)