ٻي ڇاپي جو مھاڳ
شھيد ڀائو قمر ڀٽي جي قومي سياسي سفر ۾ هن جو لکڻ وارو ڪم گهڻو متاثر بہ ٿيو ۽ اوجهل بہ رهيو، ان جو سبب سندس ڪتابن جو وقت سر نہ ڇپجڻ ۽ پبلشر نہ ملڻ آهي. هن سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪيترائي اهم ڪتاب متعارف ڪرايا. جن ۾ ايم آر ڊي تحريڪ تي تاريخي دستاويز جي حيثيت ۾ پھريون ڪتاب ڀائو قمر ڀٽي لکي ڇپايو هو.
اهڙو ئي ٻيو ڪتاب سڀاش چندر بوس آهي. نيتا جي تي سنڌيءَ ۾ ان کان اڳ ۾ ڪڏهن سندس جيوڻي نہ لکي وئي هئي. پر 1988ع ۾ اها لکي ٻئي سال ڇپائي. شھيد ڀائو قمر ڀٽي جا لڳ ڀڳ چاليھہ ڪتاب آهن. جيڪي مون وڏي جاکوڙ ڪري هٿ ڪيا آهن. انھن ۾ اڃان ڏھہ ڪتاب اڻ لڀ آهن، جن جي ڳولا جاري آهي. هٿ ڪيل ڪتابن تي تيزي سان ڪم جاري آهي.
سڀاش چندر بوس تي لکيل ڀائو قمر ڀٽي جي هن ڪتاب کي 25 سالن کان مٿي عرصو گذري چڪو آهي. پر ان جو مواد ۽ تاريخي سچائي اڄ بہ ساڳي آهي ۽ ايندڙ نسلن ۽ ديش ڀڳتن جي لاءِ سبق آهي. جيڪو نوجوان پيڙهيءَ کي پرائڻ گهرجي. نيتا جي تاريخ جو اهو هيرو آهي، جنھن پوري برصغير نہ پر دنيا تي پنھنجي حڪمت عملي ۽ ذهانت جا اثر ڇڏيا.
جڏهن پوري هندوستان جو عوام ڪنھن شخصيت کان متاثر هجي ان کان ڀائو قمر ڀٽي جھڙو ديش ڀڳت انسان ڪيئن نہ متاثر هوندو.
مولانا عزيز ﷲ ٻوهيو لکيو آهي تہ ”انھن ڏينھن ۾ لاڙڪاڻي ۾ جلسي کي خطاب ڪرڻ لاءِ هندستان جي ڪانگريس جو صدر سڀاش چندر بوس بہ اچي رهيو هو. مدرسي جو قانون هيو تہ طالبن کي مدرسي کان ٻاهر جلسن ۾ شريڪ ٿيڻ تي پندش پيل هئي. ڪامريڊ نظير وڃي مولانا خوش محمد کي چيو تہ اسان طالبن کي اجازت ڏيو تہ اسان لاڙڪاڻي وڃي سڀاش بوس جي تقرير ٻڌون. مولانا چيس تہ مدرسي جي قانون ۾ اجازت ڪانھي. ڪامريڊ مولانا کي چيو تہ سائين اهي قانون ۽ ڳالھيون رواجي قسم جي جلسن ۽ ميڙاڪن لاءِ آهن. هي تہ تاريخ جو هڪ وڏو ماڻھو ۽ مھاڀارت ڪانگريس جو مرڪزي صدر پيو اچي، ان کي ڏسڻ ۽ ٻڌڻ لاءِ اهي قانون نہ آهن. تڏهن بہ مولانا پنھنجي ضد تي قائم رهيو. تنھن تي ڪامريڊ مولوي نظير حسين جلاليءَ چيس تہ ”توهان ملن تي مون کي اهڙي ڪاوڙ ٿي اچي جو هن ڏاڙهيءَ سان لاڙڪاڻي جو چؤڪ تي اُٽو ٿي وڃي بدفعلي ڪرايان. جيئن ڏسندڙ ماڻھو توهان ملن تي لعنتون وجهن تہ هي ڏاڙهيءَ وارا ملان بدفعلي پيا ڪرائين. “
مانواري نصير اعجاز پنھنجي انگريزي ڪتاب Hur. . . . Freedom Fighter ڪتاب ۾ لکيو آهي تہ: ”برطانيہ جي سنڌ ۾ موجود فوج جو ھڪ عملدار ھو ڪرنل فلپ، جنھن 1941_ 42ع دوران حرن خلاف آپريشن ۾ حصو ورتو ھو. ھو ملٽري انٽيليجنس جو سربراھ ھو. پاڪستان قائم ٿيڻ کان پوءِ، ھن پنھنجي سنڌي دوست سان ھڪ خط ۾ ”حر آپريشن“ جون ساروڻيون ونڊيون آھن. خط ۾ پير پاڳارو_ سڀاش چندر بوس ملاقات جو ذڪر، سنڌي وڏيرن ۽ سيٺين کي بليڪ ميل ڪري خبرون وٺڻ ۽ ٻيون حيران ڪندڙ ڳالھيون آھن. جنھن سنڌي دوست کي خط لکيو ويو آھي، ان جي نالي جي خبر ناھي.
اچو تہ خط پڙھون :
”ڪيپٽن سمٿ ياد اچئي ٿو ؟ ھي اھو شخص اٿئي جنھن کي حرن زال سميت مکي ٻيلي ۾ ڀولڙي وانگي نچايو ھو. ان ڪيپٽن سمٿ ۽ ڪرنل اسٽون، ٻنھين جون زالون، منھنجي زال کي ڏسڻ، اسان جي گهرآيون ھيون. ڪيپٽن سمٿ اسان کان گهڻو جونيئر ھو. پر سنڌ ۾ سندس تجربو، اسان کان گهڻو ھو. ڪرنل اسٽون ۽ جڏھن سنڌ آيا ھئاسين، تہ اھو حر تحريڪ جو آخري دور ھو. اسان ٻنھين جو، ھندوستان جو اھو پھريون سفر ھو.
اسٽون ۽ منھنجي رينڪ ساڳي ھئي. اسٽون حرن جي خلاف آپريشن ۾ بھرو ورتو ۽ آئون ملٽري انٽيليجنس ۾ ھوس، سنڌ پھچڻ کان پوءِ ڪجهہہ ھفتن بعد، مون کي لنڊن کان ھدايتون مليون ته، آئون پير پاڳاري ۽ سڀاش چندر بوس جي مکي ٻيلي ۾ ٿيل ميٽنگ جا تفصيل ھٿ ڪيان. توکي تہ خبر آھي تہ انھن جي پھرين ملاقات انڊيا ۾ ٿي ھئي. ان کان پوءِ بہ سندن سوين ميٽينگون ٿينديون رھيون ھيون. پر مکي ٻيلي ۾ ٿيل ھي ميٽنگ تمام اھم ھئي. جڏھن مون کي اھي ھدايتون مليون، ان وقت تائين آئون سنڌ جي مقامي ماڻھن سان ڪي تعلقات قائم نہ ڪري سگهيو ھوس. ڪرنل اسٽون ٻين انگريز آفيسرن وانگي مقامي ماڻھن کي نفرت جي نظر سان ڏسندو ھو ۽ انھن سان رلڻ ملڻ پسند نہ ڪندو ھو. ٻيو تہ اسٽون ۽ انڊيا اچڻ نٿي چاھيو. انگلينڊ ۾ خراب ڪارڪردگي وارن آفيسرن کي ترقي ڏيئي ھندوستان ۾ مقرر ڪرڻ جي پاليسيءَ تحت، ڪرنل اسٽون بدلي ٿي سنڌ آيو ھو. ڇو تہ اتي سندس اک سٺي نہ ھئي. سنڌ ۾ تہ کيس مقرر ڪيو ويو، پر ڪيترن ئي واعدن جي باوجود کيس ترقي نہ ڏني وئي.
ڪرنل اسٽون کي جرمن بہ نہ وڻندا ھئا. کيس انھن سان وڙھڻ جو بہ تجربو ھو. ھن کي سولين آفيسر بہ پسند نہ ھوندا ھئا. خير جيئن مون کي ھدايتون مليون، آئون نوابشاھ ويس، پر مون کي ڪا بہ معلومات نہ ملي سگهي. مقامي مخبرن کي بہ گهرايم پر ٻيو مڙيئي خير! ان وقت تائين سڀاش چندر بوس غائب ٿي چڪو ھو ۽ سندس ڪو بہ اتو پتو ڪو نہ ھو. اسڪاٽ لينڊ يارڊ کيس ڳولڻ لاءِ سڄي دنيا ۾ سندس پويان ھئي. نواب شاھ کان پوءِ وري سانگهڙ ويس، پر ڪا سڻس ڪا نہ پئي. اڳتي ھلي، سنڌ ۾ رھڻ دوران مون وڏيرن سان پنھنجا تعلقات قائم ڪري ورتا. ان لاءِ اسان ڇا ڪيو جو ڪراچي ڊرگ روڊ ڪينٽومينٽ ڀرسان محفلون مچائڻ شروع ڪيون. جنھن ۾ لاھور ۽ ملتان کان طوائفون گهرائيندا ھئاسين. انھن محفلن ۾ وڏي تعداد ۾ سنڌي وڏيرا ۽ سيٺ شريڪ ٿيندا ھئا. سنڌي وڏيرن کان سواءِ اسان، سنڌي سياستدانن سان بہ رابطا ڪيا، ان کان پوءِ، ھن پنھنجي سنڌي دوست سان ھڪ خط ۾”حر آپريشن“ جون ساروڻيون ونڊيون آھن. خط ۾ پير پاڳارو سڀاش چندر بوس جي ملاقات جو ذڪر، سنڌي وڏيرن ۽ سيٺين کي بليڪ ميل ڪري خبرون وٺڻ ۽ ٻيون حيران ڪندڙ ڳالھيون آھن.
جنھن سنڌي دوست کي خط لکيو ويو آھي، ان جي نالي جي خبر ناھي.
اچو تہ خط پڙھون: ڪيپٽن سمٿ ياد اچئي ٿو؟
ھي اھو شخص اٿئي جنھن کي حرن زال سميت مکي ٻيلي ۾ ڀولڙي وانگي نچايو ھو. ان ڪيپٽن سمٿ ۽ ڪرنل اسٽون، ٻنھين جون زالون، منھنجي زال کي ڏسڻ، اسان جي گهرآيون ھيون.
ڪيپٽن سمٿ اسان کان گهڻو جونيئر ھو. پر سنڌ ۾ سندس تجربو، اسان کان گهڻو ھو. ڪرنل اسٽون ۽ جڏھن سنڌ آيا ھئا سين، تہ اھو حر تحريڪ جو آخري دور ھو. اسان ٻنھين جو، ھندوستان جو اھو پھريون سفر ھو. اسٽون ۽ منھنجي رينڪ ساڳي ھئي. اسٽون حرن جي خلاف آپريشن ۾ بھرو ورتو ۽ آئون ملٽري انٽيليجنس ۾ ھوس. سنڌ پھچڻ کان پوءِ ڪجهہہ ھفتن بعد، مون کي لنڊن کان ھدايتون مليون ته، آئون پير پاڳاري ۽ سڀاش چندر بوس جي مکي ٻيلي ۾ ٿيل ميٽنگ جا تفصيل ھٿ ڪيان. توکي تہ خبر آھي تہ انھن جي پھرين ملاقات انڊيا ۾ ٿي ھئي. ان کان پوءِ بہ سندن سوين ميٽينگون ٿينديون رھيون ھيون. پر مکي ٻيلي ۾ ٿيل ھي ميٽنگ تمام اھم ھئي. جڏھن مون کي اھي ھدايتون مليون، ان وقت تائين آئون سنڌ جي مقامي ماڻھن سان ڪي تعلقات قائم نہ ڪري سگهيو ھوس.
ڪرنل اسٽون ٻين انگريز آفيسرن وانگي مقامي ماڻھن کي نفرت جي نظر سان ڏسندو ھو ۽ انھن سان رلڻ ملڻ پسند نہ ڪندو ھو. ٻيو تہ اسٽون ۽ انڊيا اچڻ نٿي چاھيو. انگلينڊ ۾ خراب ڪارڪردگي وارن آفيسرن کي ترقي ڏيئي ھندوستان ۾ مقرر ڪرڻ جي پاليسيءَ تحت، ڪرنل اسٽون بدلي ٿي سنڌ آيو ھو. ڇو تہ اتي سندس اک سٺي نہ ھئي.
سنڌ ۾ تہ کيس مقرر ڪيو ويو، پر ڪيترن ئي واعدن جي باوجود کيس ترقي نہ ڏني وئي. ڪرنل اسٽون کي جرمن بہ نہ وڻندا ھئا. کيس انھن سان وڙھڻ جو بہ تجربو ھو. ھن کي سولين آفيسر بہ پسند نہ ھوندا ھئا.
خير جيئن مون کي ھدايتون مليون، آئون نوابشاھ ويس، پر مون کي ڪا بہ معلومات نہ ملي سگهي. مقامي مخبرن کي بہ گهرايم پر ٻيو مڙيئي خير!
ان وقت تائين سڀاش چندر بوس غائب ٿي چڪو ھو ۽ سندس ڪو بہ اتو پتو ڪو نہ ھو. اسڪاٽ لينڊ يارڊ کيس ڳولڻ لاءِ سڄي دنيا ۾ سندس پويان ھئي. نواب شاھ کان پوءِ وري سانگهڙ ويس، پر ڪا سڻس ڪانہ پئي.
اڳتي ھلي، سنڌ ۾ رھڻ دوران مون وڏيرن سان پنھنجا تعلقات قائم ڪري ورتا. ان لاءِ اسان ڇا ڪيو جو ڪراچي ڊرگ روڊ ڪينٽومينٽ ڀرسان محفلون مچائڻ شروع ڪيون. جنھن ۾ لاھور ۽ ملتان کان طوائفون گهرائيندا ھئاسين. انھن محفلن ۾ وڏي تعداد ۾ سنڌي وڏيرا ۽ سيٺ شريڪ ٿيندا ھئا. )
الطاف شيخ موجب : ”سڀاش چندر بوش مھاتما گانڌيءَ جو همعمر ۽ همعصر هو. ٻنھي انڊيا جي آزاديءَ لاءِ پاڻ پتوڙيو پئي. فرق اهو هو تہ گانڌيءَ جي اها راءِ هئي تہ گوڙ گهمسان مار مارا ڪرڻ بدران انگريزن کان قانوني طرح آزادي ورتي وڃي. سڀاش ان راءِ جي خلاف هو. هن جرمنن ۽ جپانين سان ملي، پنھنجي ماڻھن جي فوج ٺاهي انگريزن کي موچڙا هڻي ملڪ مان ڪڍڻ ٿي چاهيو. جپانين جي بہ انگريزن تي باھہ هئي.
هنن هانگ ڪانگ، سنگاپور، ملائيشيا ۽ برما تي قبضو ڪري انگريزن کي جنگي قيدي بنائي ڇڏيو هو ۽ هاڻ اچي هندستان جي ويجهو پھتا هئا ۽ سڀاش جھڙا مڪاني ماڻھو جپانين جي مدد ڪري رهيا هئا ان ڪري اڄ بہ جپاني سڀاش کي عزت جي نگاھہ سان ڏسن ٿا. سڀاش جپان ۾ بہ ڪافي عرصو گذاريو. هتي سڀاش چندر بوش جي حياتي بابت ٻہ چار سٽون لکڻ بي مھل نہ ٿيندو. جنھن جي ڪيترين ئي ڳالھين مان آئون پڻ متاثر آهيان. “
سڀاش چندر بوس1897ع ۾ هڪ امير گهراڻي ۾ جنم ورتو. پاڻ ننڍي هوندي کان پڙهڻ ۾ هوشيار هو. اسان وٽ جيڪي CSS جا امتحان ٿا ٿين اهي انگريزن جي ڏينھن ۾ ICS(انڊين سول سروسز) جي نالي سان ٿيندا هئا جن ۾ رڳو انگريز پاس ٿيندا هئا. سڀاش پھريون هندستاني هو. جنھن هي امتحان پاس ڪيو ۽ ان ۾ انگريزي ۾ سڀ کان گهڻيون مارڪون کيائين. پاڻ سال کن نوڪري مس ڪري استعيفا ڏيئي ڇڏي. پاڻ انڊين نيشنل ڪانگريس جي بہ مختلف عھدن تي رهيو، جيل ڪاٽيائين، مختلف ملڪن ۾ ڏيھہ نيڪالي هيٺ رهيو، ويندي ڪلڪتي جو ميئر بہ ٿيو. 1937ع ۾ سڀاش هڪ آسٽرين ڇوڪريءَ سان شادي ڪئي، جيڪا سندس سيڪريٽري پڻ رهي چڪي هئي، جنھن مان کيس انتيا نالي ڌيءَ ڄائي. سڀاش 1934ع ۽ 1942ع جي وچ ۾ جيڪي پنھنجي زال ايملي شينڪل کي خط لکيا انھن مان ڪيترائي “Letters to Emilie Schenkl” نالي ڪتاب ۾ ڇپجي چڪا آهن.
پاڻ روس ۽ جرمني ۾ بہ لڪل رهيو جتي هن هندستان جي آزادي ۽ انگريزن جي خلاف تحريڪ قائم رکڻ لاءِ ”آزاد هند ريڊيو“ نالي هڪ ريڊيو اسٽيشن قائم ڪئي. آخر ۾ هو جپان ۾ بہ ڪيترائي سال رهيو. انگريز سرڪار کيس مارڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي پر هو ويس بدلائي مختلف ملڪن ۾ لڪندو رهيو.
سندس موت بہ اڄ تائين معمو بڻيل آهي جو ظاهري طرح تہ هو هوائي جھاز رستي تائيوان وڃي رهيو هو تہ جھاز جو حادثو ٿيو. گهڻو گهڻو پوءِ جڏهن جھاز ۾ بچي ويل مسافرن کان سڀاش جو پڇيو ويو تہ معلوم ٿيو تہ هو ان جھاز ۾ چڙهيو ئي نہ هو. جي جھاز ۾ نہ چڙهيو هو تہ هن زندگي جا باقي ڏينھن ڪھڙي ملڪ ۾ گذاريا ۽ اتي ڪڏهن وفات ڪيائين ان جي ڄاڻ اڄ ڏينھن تائين نہ پئجي سگهي آهي. سڀاش چندر بوس جي جھاز حادثي ۾ مارجي وڃڻ جي خبر ڦھلي تہ سندس سخت مخالف مھاتما گانڌي کي ايترو صدمو رسيو جو هن لڙهندڙ دل سان خبر جي تصديق ڪرڻ بنا سندس امڙ ڏانھن ٽيلي گرام ڪري ڏک ونڊيو. مھاتما گانڌي تريپوره ۾ اليڪشن ۾ سڀاش چندر بوس کان هارائي ويو هو.
Bose- The Forgetten Hero شيام بينگل جي هدايتڪاري ۾ هي فلم گانڌي کان اختلافن کان شروع ٿئي ٿي ۽ گهڻو ڪجهہہ عيان ڪري ٿي.
انگريزن جا پير هن ڌرتيءَ تي ڪمرزو ڪرڻ ۾ هنن هيرن جو وڏو هٿ هو: منگل پانڊي، ڀڳت سنگهہ، اشفاق ﷲ خان، هيمون ڪالاڻي، هوشو شيدي، جهانسي جي راڻي ۽ سڀاش چندر بوس.
سڀاش چندر بوس چيو آهي تہ: ”اهو ماڻھو جنھن کي پنھنجا خيال ٻين تائين پھچائڻ جي قدرت آهي تہ اهو ماڻھو مري نہ ٿو سگهي، جيتوڻيڪ هن جو جسم ختم ٿي وڃي ٿو. پر هن جا خيال لکن ماڻھن جي ذهنن ۾ صدين تائين زندھہ رهن ٿا ۽ هو پنھنجي زندگي خيالن جي وسيلي هزارہا سال تائين برقرار رکي سگهي ٿو. “
پروفيسر ساجد سومرو موجب: ”مان ان خيال جو آهيان تہ سياسي ڏاهپ ۽ بلوغت ۾ سڀاش چندر بوس گانڌي کان وڏو ماڻھو هو. “
ائين آهي بہ جيڪڏهن گانڌيءَ جي زندگيءَ جو حقيقي معنيٰ ۾ تنقيدي جائزو ورتو وڃي تہ گانڌي چالاڪ ۽ عيار ماڻھو هو.
سورهيہ بادشاھہ جي جنگ مذهبي نہ هئي پر نج پج قومي بنيادن تي هئي، جيئن سڀاش چندر بوس جي هئي. ان ڪري ئي سورهيہ بادشاھہ نيتا جي سان اتحاد ڪيو هو.
ڪجهہہ احمقن جو اهو چوڻ آهي تہ ”سڀاش چندر کي ٽي هزار ٽرينڊ آرمي هٽلر ڏني هئي ۽ سڀاش کي ڪا عوامي حمايت حاصل نہ هئي. جيڪڏهن عوامي حمايت نہ هئي تہ عورتن جي فوج ڪيئن ٺھي؟
سڀاش چندر بوس جڏهن معاشي پسماندگي سبب مالي سھائتا جي لاءِ هندوستاني عورتن وٽ ويو هو تہ هندوستاني عورتن پنھنجي ڌيئرن جي شادي جا پيل ڳھہ پنھنجي ڪنن مان زيور لاهي سڀاش جي مالي سھائتا ڪئي هئي. سڀاش جي آزاد هند فوج ۾ شامل ويڙهاڪن جي اڪثريت ان وقت جي برطانوي راڄ جي سرڪاري فوج مان بغاوت ڪيل هندوستاني فوجين جي هئي.
ان وقت جيڪا ڪميشن قائم ڪئي وئي هئي. انھن ڊي اين اي ڪرايو هو تہ اهو سڀاش نہ هو. پر برطانيا وٽ ضرور ڪي اهڙا دستاويز موجود هوندا/آهن جنھن مان خبر پئجي سگهي ٿي تہ هنن سڀاش چندر بوس کي ڪيئن ماريو هوندو.
ڪلديپ نيئر سڀاش بابت لکي ٿو تہ ”12 هزار 744 صفحن تي مشتمل 64 فائلن تي پابندي هٽائيندي ان وقت جي مکيہ منتري چيو تہ ”دستاويزن مان اهو ثابت ٿئي ٿو تہ بوس خاندان جي جاسوسي ڪئي وئي هئي. “ اهو سڀ نھرو جي سرڪار ڪرايو هو. “ نھرو ۽ سڀاش جي جدوجھد تہ ساڳئي هئي، پوءِ نھرو جي سرڪار هڪ ديش ڀڳت جي جاسوسي ڇو ڪرائي! اهو وڏو سوال آهي. پر ان جي ترديد تہ ڪانگريس پارٽي بہ نہ ڪئي!“
نيتا جي تي ڀائو قمر ڀٽي جو هيءَ ڪتاب سندس حياتيءَ جي انقلابي پھلوئن کي اسان اڳيان ظاهر ڪري ٿو باقي سڀاش جي زندگي هڪ معمو اڃا تائين آهي جيڪو حل ڪو نہ ٿيو آهي.
هوش محمد ڀٽي