2
ان علائقي جي اڳواڻن آزاديءَ جون آذانون ڏئي غيرن، ڌارين ۽ اوپرن جو مقابلو ڪيو آهي، چندر رپال، رابندگهوش، ديش بندوشي، آر، داس، جي ايم، سين گپتا ۽ بي ڊپو انسان سڀاش چندر بوس ڪن اهڙن عظيم شخصيتن مان هڪ آهي.
ڀارت جي ڪنھن بہ تنظيم يا تحريڪ جو ذڪر نڪرندو تہ سڀاش جي منفرد حيثيت ۾ شخصيت ٻين اڳواڻن ۽ نروار نشانبر نظر ايندي.
سڀاش بنگال صوبي جو رهاڪو هو. پر ان جو جنم اوڙيسا جي ڳوٺ ڪوداليه ۾ ٿيو. جتي سندن والد راءِ بھادر جانڪسي ناٿ بوس وڪالت ڪندو هو. راءِ بھادر جانڪي ناٿ بوس گهڻو ڪري ڪٽڪ جو سرڪاري وڪيل هو. امير خاندان سان تعلق رکندڙ هو. وڏن آفيسرن ۽ عملدارن تائين رهائي رسائي ۽ هلندي هيس، سڀاش جي پيدا ٿيڻ سان ڏاڍيون خوشيون ۽ شادمانا ڪيا ويا. دوستن کي دعوتون ۽ آفيسرن کي پارٽيون ڏنيون ويون ۽ غريبن کي دل کولي اجازت ڏني وئي.
سڀاش سان ماءُ جي ڏاڍي دل هوندي هئي. ان جو ارادو ۽ خيال هوندو هو تہ اعلي تعليم ڏيارڻ کان پوءِ سرڪاري حڪومت ۾ وڏو رتبو ۽ عھدو ماڻي پر اهي خيال، خواب ٿي رهجي ويا.
هن کي ٻہ ڀائر پنج ڀينر هيون. جن نھرو ڪٽنب وانگر ڪنھن نہ ڪنھن نموني پاڻ کي وطن جي خدمت ۾ پي ارپيو آهي.
سڀاش هڪ سرندي واري شاهوڪار وڪيل جو پٽ هو. تنھنڪري رواج موجب هڪ يورپين اسڪول ۾ داخل ڪيو ويو. ابتدائي تعليم سان گڏوگڏ ست سال ان اسڪول ۾ گذارڻ کان پوءِ ريونشا ڪاليميٽ اسڪول ۾ داخل ڪيو ويو. جتي هن ميٽرڪ جو امتحان پاس ڪيو.
پريزيڊنسي ڪاليج ۾ داخل ٿيو. هن تي اسڪول جي هيڊ ماستر بابو بيني مادو واسي ۽ سندس دوست هيمنٿ ڪمار جو چڱو اثر ٿيو هو.
ڪاليج ۾ داخلا وٺڻ مھل ان جي عمر چوڏهن سال هئي. ڪاليج جي زندگيءَ ۾ اڪثر ڪري نوجوانن ۾ تفريح ۽ تعليم حاصل ڪرڻ جو شوق جاڳائيندو آهي. پر هن ۾ تعليم ۽ تدريس سان گڏ حب الوطني جو جذبو ۽ شوق بہ سمايل هو. هو هندستان جي مشھور سوشلسٽ ليڊر سرت چندر بوس جي عبوري حڪومت ۾ وزير رهي چڪو هو.
1913ع ۾ دنوري زندگيءَ مان ڪڪ ٿي پيو. من مطئمن نہ ٿيس. بنا موڪلائڻ جي گهر گهاٽ ڇڏي، هماليہ جي وادين ۾ نڪري ويو، هڪ سچي ڌڻي جي ڳولا لاءِ ڏينھن رات جهنگن ۾ گاھہ، ڪنڊن ۽ ڪانڊيرن جي بستري تي سمھندو رهيو. دنيا وارا آرام، سڪون ۽ سرور ۾ سمھيا پيا هوندا هئا. تڏهن هي نوجوان سچائي جو متلاشي، پٿرن، پھارن ۽ جبلن جي غارن ۾ ويھي سوچ ويچار ڪندو هو. جهنگ جي هن خوفناڪ جانورن، بگهڙن، ڀولڙن، باندرن ۽ شير جي شھر (جهنگ) جي ڪاري اونداھہ ۾ چڪر ڏيندو ٽڪر ٽاڪيندو ۽ جبل جهاڳيندو رهيو آهي.
پر ڀارت جا ڀاڳ ڀلا ۽ خوش قسمتي سمجهي، جو هن جهنگن ۽ پھاڙن ۾ گهمندي، ووڙيندي بہ سڪون نہ ميلو ۽ پوءِ پھاڙن تان لھي پاڪ (مذهبي) جاءِ تي زيارت لاءِ نڪتو، رستي ۾ هلندي بيمار ٿي پيو. پڻس کي ان جي خبر پھتي ۽ اتي اچي سڀاش کي پاڻ سان وٺي ويو. چڱي ڀلي ٿيڻ کان پوءِ هُو وري ٻيو دفعو ڪاليج ۾ داخل ٿيو ۽ انٽر جو امتحان وڏي ڪاميابي سان فرسٽ ڪلاس ۾ پاس ڪيائين. انٽر پاس ڪرڻ کان پوءِ هن ڪاليج ۾ بي اي جي تعليم شروع ڪئي.
ان ڪاليج ۾اوٽن نالي هڪ انگريزي پروفيسر هو. (جيڪو پوءِ بنگال ۾ ڊائريڪٽر آف انسٽريڪشن ٿيو هو) اهو ڪو نہ ڪو بھانو بڻائي ڳالھہ، ڳالھہ ۾ ڀارتي شاگردن جي بي عزتي ڪندو هو، هڪ دفعو ان پروفيسر هڪ شاگرد کي بنا سبب چماٽ وهائي ڪڍي. سڀاش بابو جي بي باڪي قومي حق داري، ان خراب سلوڪ ۽ ٽرڙي هلت کي برداشت ڪري نہ سگهي.
شاگردن سڀاش چندر بوس جي قيادت ۾ هڙتال شروع ڪري ڏني. ڪاليج انتظاميہ کي مجبورن شاگردن آڏو جهڪڻو پيو. پر هي تعصب پرست پروفيسر پنھنجي حرڪتن کان باز نہ آيو ۽ وري ٻئي ڀيري ساڳئي حرڪت کي دهرايائين.
هڪ بنگالي شاگرد موقعو ملڻ تي ليڪچرار جي ٺاهوڪي نموني ڇنڇري لاٿي ۽ کين سنھي بوھہ مان ڪڍي ڇڏيائين. ان جي سزا سڀاش کي ڏني وئي، ٻن سالن لاءِ ڪاليج مان خارج ڪري ريسٽيڪيٽ ڪيو ويو.
قوم پرستي جي راھہ ۾ هن جي اها پھرين قرباني هئي. زندگي جا قيمتي ٻہ سال وڃائن منظور ڪيائين پر قومي غيرت ۽ شاگرد برادري سان وفاداري جي وچن ۽ واعدي ڪاليج مان نيڪالي قبوليائين نہ جهڪيو ۽ نہ ئي معافي ورتائين.
ان وقت ڪنھن کي کُڙڪ ۽ خبر نہ هئي تہ پريزيدينسي جو هي ننڍڙو شاگرد ليڊر پنھنجي ساٿي شاگردن جي اڳواڻي ڪرڻ جي الزام ۾ ٻہ سالن لاءِ ڪاليج مان ڪڍيو ويو آهي جو اچڻ واري زندگيءَ ۾ پنھنجي هم وطنين جي رهنمائي جي الزام ۾ انڊمان جيل (هندستاني جزيرہ جتي ڪاري پاڻي جي سزا وارن قيدين کي رکيو ويندو هو) ۾ پنھنجي جوڀن ۽ جواني واري زندگي گذاريندو.
ٻن سال کان پوءِ هن سڪانتش چرچ جي ڪاليج ۾ داخلا ورتي. جتي هن بي اي جو امتحان پاس ڪيو. امتحان پاس ڪرڻ کانپوءِ پيءُ جي صلاح سان هو لنڊن ويو ۽ جتي اٺن مھينن جي عرصي ۾ آءِ سي ايس جي امتحان کان سواءِ هن ڪيمبرج يونيورسٽي جي فلاسافيءَ جي اعليٰ درجي جو امتحان پاس ڪيو. 1920ع ۾ هندستان موٽي آيو. ڪيمبرج يونيورسٽي پڙهڻ وقت هن جي نون دوستن ۽ احبابن جو حلقو وسيع هو.
ان وقت سيتاگرھہ جي تحريڪ زورتي هئي. سڄي ملڪ ۾ افراتفري ۽ بيچيني ڦھليل هئي. ملڪ جو ٻڍو ٻار، مرد ۽ عورت پنھنجي وطن کي غلامي ۾ ڏسي منجهيل ۽ حيرت ۾ پيل هو ۽ ان جي آزاديءَ خاطر رت جو آخري قطرو وهائڻ لاءِ تيارهو.
سڀاش جي آڏو ٻہ رستا وڃي رهيا يا تہ آءِ سي سي جھڙي اعليٰ عھدي ۽ رتبي تي حاڪمن جھڙي زندگي بسر ڪري يا قوم ۽ وطن خاطر ڦاسيءِ جي تختي تي چڙهڻ لاءِ تيار ٿئي. هن جي قومي ويرتا ۽ غيرت جوش کاڌو، وطن جي وقار، ناموس، عزت، ۽ آزاديءَ لاءِ آءِ سي ايس کي ٿڏي ڇڏيائين. ۽ حڪومت جي ڪرسيءَ تي ويھڻ بجاءِ جيل ۾ زندگي گهارڻ کي ترجيح ڏنائين.
ان وقت بنگال سڀ کان وڏو ليڊر ديش بندوسي آرداس هو. سڀاش بابو ان جي اڳوڻي ۾ ڪم ڪرڻ شروع ڪيو.
سي آر داس پنھنجي نيشنل ڪاليج جي پرنسپال ۽ پنھنجي اخبار جو عھدو سڀاش کي سونپي ڇڏيو، سڀاش ان کي پنھنجي محنت، شوق، دلي لڳاءُ ۽ قابليت سان چڱي اوج ۽ عروج تي آندو. پر سڀاش بابو ان تي مطئمن نہ هو تہ هيءُ رڳو ڪاليج ۽ اخبارجو ئي ڪم ڪري، ان ڪري جڏهن سيتاگرھہ جي تحريڪ زور ورتو تہ هن بہ ان تحريڪ ۾ ڀرپور نموني سان حصو وٺڻ شروع ڪيو، ٿورن ئي ڏينھن ۾ هن جو نالو سڄي بنگال جون حدون اورانگهي، سڄي ملڪ جي ڪنڊ ڪرڇ ۾ وڃڻ لڳو. سيتا گره جي تحريڪ تمام اثرائتي ٿيندي وئي، اهو سڀاش جو پھريون موقعو هو.
هي انگريزن جي اکين ۾ ڪنڊي وانگر چڀڻ لڳو ۽ حڪومت ڪو وجهہ ۽ موقعو پئي ڳوليو تہ ڪھڙي بہ طريقي سان سڀاش جي سرگرمين ۽ چرپرکي روڪجي. اهو موقعو سرڪار کي جلد ئي ملي ويو. انھن ڏينھن ۾ انگلينڊ (پرنس آف ويلس) ڀارت ۾آيل هو ۽ ڪانگريس پارٽي اعلان ڪيو تہ عام هڙتال ڪئي وڃي ۽سندس هرطرح جو بائيڪاٽ ڪيو وڃي پروگرام مطابق شھزادي کي 25 ڊسمبر تي بنگال ۾ داخل ٿيڻو هو.
حڪومت جو خيال هو تہ ڪلڪتو شھر شھزادي جو شاندار استقبال ڪندو. پرجئين ئي شھزادو ڪلڪتي جي حدن ۾ داخل ٿيو تہ دڪان، هوٽلون، ڪارخانا ۽ بازاريون بند ٿي ويون، شھر ۾ ڄڻ راڪاس گهمي ويو. گهرن تي ڪارن جهنڊن عوام جي احتحاجي جذبات ۽احساسات جي ترجماني پي ڪئي. جيئن هاڻي هندستان ۾ ولي عھد شھزادي چارلس جي اچڻ ۽ آمد تي کيس چمي ڏني ٿي وڃي ۽ لپ اسٽڪ سان ڳل ڳاڙها ٿي ٿا پون، تيئن اڳي سندس جي آمد تي پٿرن ۽ ڪاوڙ سان ڳٽا ڳاڙها هوندا هئا.
شھزادي جي بيعزتي جو سموور ڏوهي سڀاش چندر بوس تي ڏنو ويو ۽ چيو ويو تہ هو سڀ ڪجهہہ سڀاش جي چرچ تي ٿيو آهي، ان ڪري هن گرفتار ڪري جيل ۾ جبل جيڏين ڊگهين ديوارن اندر تنگ ۽ تاريڪ ڪوٺڙِي ۾ قيد ڪيو ويو.
1921ع ۾ جڏهن سيتاگرھہ تحريڪ تي بندش ختم ٿي وئي ۽ جيل مان ڪانگريسي آزاد ٿيڻ لڳا تہ ان وقت آزاديءَ جي باري ماڻھن جي راءِ بدلجي وئي. ماڻھو ڪائونلسن ۾ وڃڻ ملڪ جي بھتري ۽ بهبودگي سمجهڻ لڳا. اسيمبليءَ ۾ وڃي قوم جا مسئلا حل ڪرائڻ ۽ انھن جي حقن لاءِ آواز اٿارڻ ۽ جدوجھد ڪرڻ کي قومي خدمت سمجهيو ويو، بنگال صوبي ۾ ان خيال جا حامي ديش بندو داس هو. سڀاش هن جو ساٿي هو، ان ڪري هن جي پرچار ڪرڻ جو بار سڀاش تي پيو.
گانڌيءَ جي سندس پارٽي ڪائونسلن ۾ وڃڻ جي خلاف هئا. ان وقت ڪانگريس جي ساليانو جلسو ٿيو.
ان جلسي ۾ سڀاش بہ شامل هو. گيا جي اجلاس ۾ ڪائونسل ۾ وڃڻ جي تجويز رکي ويئي. پر اها نامنظور ڪئي ويئي. نتيجي ۾ هڪ خودمختيار پارٽي نالي ۾ وجود آئي. پارٽي جي پرچار لاءِ ”فارورڊ“ اخبار ڪڍڻ شروع ڪئي وئي. جنھن جو ايڊيٽر سڀاش کي ڪيو ويو.
ڪانگريس پنھنجي تحريڪ بند ڪري چڪي هئي. ڪانگريس ۾ اختلاف وڌي وڻ ٿي ويا هئا. پر سڀاش انھن اختلافن ۾ نہ ڦاٿو. هن ملڪ جي عوام جي مسڪيني ۽ مفلسي ڏور ڪرڻ جي لاءِ هڪ نئين تنظيم جو پايو وڌو. جنھن جو نالو هو ”نوجوانن جي جماعت“ ان جماعت جي طرفان سڀاش غريب ۽ ڪنگال ماڻھن جي مفلسي مٽائڻ جي هڪ رٿا/اسڪيم ۽ ڍانچو ٺاهي، حڪومت جي سامھون رکيو، ملڪ ۾ اهي خيال بلڪل نوان ۽ نڪور هئا.
سڀاش بابو جا اهي اعليٰ آدرش ۽ عوام دوست خيال ڏسي، ڪيترن جا لڱ ڪانڊرجي ويا. ڪانگريس اڳواڻن بہ ان خيال جي مخالفت ڪري پنھنجا رايا ظاهر ڪيا. هيڏانھن ڪانگريس جي وٺ وٺان مخالفت ۽ هوڏانھن حڪومت جي ناراضگي جو نشانو ٿي ويو. پر هن ڪڏهن بہ ان جي پرواھہ ڪونہ ڪئي. هُو پنھنجي قوم ۽ بھتري لاءِ ڪم ڪندو رهيو. هي پنھنجي تنظيم، ذريعي ماڻھن ۾ شعور ۽ سجاڳي پيدا ڪندو رهيو، پرچار ۽ تبليع مسلسل جاري رکيائين. هن بنگال جي ماڻھن ۾ ايتري بيداري آندي، جنھن جو اثر اڃا هلندو اچي پيو.
هنن جي قربانين ۽ محنتن عوام ۾ نئين سوچ پيدا ڪئي نہ صرف بنگال پر پوري ملڪ ۾ سندس تعريف ۽ ساراھہ جا ڍُڪ ڀريا ويا. هن جي سادگيءَ ۽ سچائيءَ جي نيڪي ٿيڻ لڳي.