7
“آزادي توهان جي خون جي قرباني گهري آهي. ان جي دروازي تي توهان کي سڀ ڪجهہہ قربان ڪرڻو پوندو. پنھنجي دولت، پنھنجي جان، پنھنجي اولاد، پنھنجو خون، پنھنجو سڀ ڪجهہہ توهان هينئر تہ ايئن گهڻو ڪجهہہ ڏنو آهي. سون جو خزانو ڌڙڪندڙ دل، پر آزاديءَ جي اڃ صرف ايتري مان ڪونہ ٿي مٽجي. آزاديءَ پنھنجي هٿ سان گلن وانگر پنھنجي سر چڙهائڻ وارن بي ڊپن ڄارين جي ضرورت آهي. آزاديءَ جي لڙائيءَ ۾ تاريخ تڙڦندڙ خون جي بوندن سان لکي وڃي ٿي، مان توهان سان واعدو ٿو ڪريان (سڀاش چندر بوس مٺيون ڀيڙي زوردار گجندڙ آواز ۾ چيو) مان توهان سان واعدو ٿو ڪريان تہ توهان مون کي خون ڏيو مان توهان کي آزادي وٺي ڏيان. هال ۾ سانت ۽ سناٽو ڇائنجي ويو، آواز تارن سان ٽڪرائجي رهيو هو. سڀاش چندر بوس جي تقرير جاري هئي تہ ڪجهہہ نوجوان اٿي بيٺا ۽ انھن چيو تہ اسين پنھنجي خون جو هڪ هڪ قطرو آزاديءَ خاطر ڏيڻ لاءِ تيا آهيون. ”آزادي زندہ آباد“
سڀاش چندڙ گجندي چيو ”هينئر رڳو ڳالھين مان ڪم ڪونہ هلندو! ڪم جي سخت ضرورت آهي. ”
مون وٽ هڪ عھد نامو آهي. ان کي خون سان لکڻو پوندو، ڏسان ڪير وڌي ان تي صحيح ڪري ٿو.
”ڇا اڳواڻ کي اسان تي ايمان ۽ اعتماد ڪونھي. “ ويٺلن مان هڪڙو اٿي بيٺو ۽ پڇيائين.
” نہ اها ڳالھہ ڪانھي!“ سڀاش بابو يقين ڏياريندي چيو.
ان تي صحيح مس سان نٿي ڪري سگهجي. هي آزاديءَ جو عھد نامو آهي. هي مادر وطن جي عزت جو معاملو آهي، ان تي خون سان صحيح ڪرڻي پوندي. جنھن جي رڳن مان مادر وطن جو خون ڇوليون هڻندو هوندو ۽ اهوئي صحيح ڪندو. جيڪو پنھنجي جان کي قربان ڪرڻ جي همت رکي سگهي.
جلسي جي هجوم ۽ گوڙ مان آواز آيو ”اسين پنھنجو خون ڏينداسون، پنھنجو خون ڏينداسون. ”
اڃا اهو سلسلو ۽ معاملو ختم ئي نہ ٿيو هو تہ ماڻھن جي قنڌي ۽ قطار کي چيريندي چار نوجوان عورتو ن اڳيان وڌي آيون. پنھنجي آڱرين کي ڪٽار سان زخمي ڪري، رت سان عھد نامي تي صحيح ڪيائون. ان کان پوءِ سڄي ميڙ مان گجراتي، مرهٽا، بنگالي، سنڌي، مدراسي ۽ هندستان ۾ رهڻ واريون سڀ قومون پنھنجي ڪمانڊر کي اڳيان وڏي ڪٽار سان آڱرين کي چيري ڳاڙهي رت سان عھد نامي تي صحيحيون ڪيون.
سڀني هندو توڙِ مسلمانن جو رت هڪ ٿانوَ ۾ وڌو ويو ۽ زخمي آڱرين ۾ پين جهلرائي آزاديءَ جي پرواني تي صحيحون ورتيون ويون. اهو عھدنامو جنھن تي رت سان صحيحون ورتيون ٿي ويون، جيڪو آزاديءَ جو پروانو هو. ان تي لکيل هو تہ ”مان پنھنجي خوشي ۽ پنھنجي مرضي سان آزاد هند فوج م ڀرتي ٿيان ٿو. مان محبت ۽ دلي صادق سان پنھنجي پاڻ کي هندستان لاءِ نثار ڪريان ٿو ۽ واعدو ڪريان ٿو تہ منھنجي زندگي وطن جي آزاديءَ لاءِ نثار ٿيندي. مان پنھنجي زندگي خطري ۾ وجهي پنھنجي پوري طاقت سان وطن جي آزاديءَ جي هلچل لاءِ ڪم ڪندس. پنھنجي ملڪ جي خدمت ڪرڻ ۽ پنھنجي لاءِ ڪنھن کان بہ ذاتي فائدو ڪونہ وٺندس، مان سڀني هندستانين کي ڪھڙي بہ مذهب، زبان علائقي جو هجي پنھنجو ڀاءُ ۽ ڀيڻ ڪري سمجهندس.
21 آڪٽوبر تي 1943ع ۾ شومان (سنگاپور)۾آزاد هند فوج برپا ٿيڻ وقت هن بيباڪ ليڊر جيڪو عزم ۽ عھد ڪيو سو آهي تہ :
“مان سڀاش چندر بوس، آزاد هند ۽ 38 ڪروڙ عوام هندستانين جي عزت جو قسم کڻان ٿو تہ مرڻ وقت تائين انھن جو خيال اڳيان رکندس ۽ مان پنھنجي ملڪ جي آزاديءَ لاءِ هميشہ ڪوشش ڪندس. هندستان جي آزاديءَ کان پوءِ مادر وطن جي خدمت لاءِ هميشہ تيار هوندس.
سڀاش بابو جي فوجي انتظام جو ڪم طور سنڀاليندو هو. پريڊ جو ڏسڻ ۽ جاچڻ بہ پنھنجي ذمي رکيائين هر هڪ پريڊ تي هڪ نئون جاندار پيغام ڏيندو هو. هن هڪ اسپيشل پريڊ وقت سبق ڏنو هو ته”سڄي دنيا جو اکيون آزاد هند فوج ۾ کُتل آهن. آزاد هند فو ج جپاني فوج سان ملي. جوابي حملو ڪندي.
هُو ارڪان جي جبل تي آزاد هند فوج جو جهنڊو جهولائيندي، ان کان پوءِ وائيس اگل لاج ۽ دهلي لال قلعي تي جهنڊا جهولايا ويندا، فتح يقينن اسان جي آهي. ”انقلاب زندہ آباد هندستان زندہ آباد“
آزاد هند فوج ۾ جنگجو بھادر ۽ بيباڪ جٿا ۽ٽولا تيار ڪيا ويندا هئا. جن جو ڪم دشمن کي منجهائڻ دشمن جون ريلوي لائينز اکيڙڻ ۽ تباھہ ڪرڻ، ٽيليفون جي تارن کي ڪپي ڪيرائي ڇڏڻ. مخالف فوجن ۾ گهڙِي انھن جو نقصان ڪرڻ ۽ آزاد هند فوج جي خدمت ڪرڻ هوندو هو.
ان فوج ۾ سي آءِ ڊي جو بہ کاتو هو. جنھن جو نالو ڪسڪاري ايجنسي رکيو ويو هو. برطانيہ فوج جي خلاف جاسوسي ڪرڻ ۽ هندستان جي عوام ۾اشتيال ڏئي بغاوت تي آمادہ ڪرڻ، حڪومت خلاف نفرت پيدا ڪرڻ سندن فرضن ۾ مکيہ ڪم هو.
انھن جي هٿن ۾ اسپيشل سروس ۽ مخفي پوليس جو کاتو هو. ان کاتي ۾ هندستاني، ناگا برمي ۽ ٻيا سڀ شامل هئا. گڏجي ڪم ڪيائون ٿي، ان جو انتظام جنرل دسون ۽ ڪرنل ياماهوتو جي هٿن ۾ هو. اهو کاتو هندستان جو واءُ سواءُ لھڻ لاءِ پنھنجا جاسوس بہ روانا ڪندو هو.
هندستان جي مختلف هنڌن تان ڪي ماڻھو گرفتار ٿيا. جن وٽ وائرليس سيٽ ۽ ٽرانسميٽُ ۽ ٻيو سامان هو.
اهو ٽولو اٺن ماڻھن جي ڊسمبر 1943ع ۾ جپاني فوج جي مدد سان گجرات ڪاٺياواڙ جي ٽڪري تي لٿو. انھن مان ٽي ماڻھو آزاد هند ليگ جا ميمبر ۽ پنج ماڻھو بي او ڊبليو ۽ آزاد هند فوج جا ميمبر هئا. اهي هندستاني سرزمين تي رهندي ئي چوڌاري پکڙجي ويا. پر انھن مان ڪنھن هڪڙي پوليس کي اطلاع ڪيو، جنھن تي سڀئي گرفتار ڪيا ويا. پھرين هي وائسراءِ جي آفيس ۾ آندا ويا پر پوءِ کين لال قلعي ۾ بند ڪيو ويو. ان کان پوءِ لاهور قلعي ۾ ست مھينا رکيو ويو ۽ وري دهلي جيل موڪليا ويا. جتي ٻن اسپيشل ججن جيل اندر ڪيس هلائي، اينيمي ايجنٽ آرڊينس تحت کين موت جي سزا ڏني.
انھن اٺن مان ٽي سرڪاري شاهد ٿيا ۽ پنجن کي موت جي سزا جو حڪم مليو. جيڪو ڪانگريس ليڊرن جي ڪوشش سان جنم ٽيپ ۾ تبديل ٿيو.
سڀاش بوس چندر جو هميشہ اهو خيال رهيو هو تہ جيسيتائين عورتون بہ هندستان جي لڙائيءَ ۾ شامل شريڪ نہ ٿينديون. اوسيتائين هندستان جي آزاديءَ جيڪڏهن ملڻ ناممڪن ناهي تہ مشڪل ۽ اڙانگهي ضرور آهي. ان جي سوچ کي آڏو رکندي هن عورتن جي بہ هڪ شاندار ۽ عاليشان فوج تيار ڪئي.
سڀاش عورتن کي شعور، ساڃاھہ، بيداري ۽ بيباڪي جو درس ڏيندي تقرير ۾ چيو تہ:
”ڀينرو! هندستان جون عورتون ڪنھن بہ معاملي ۾ پوئتي نہ هٽيون آهن. انھن ڏاڍي خوشي سان ۽ ڏاهپ، عقلمندي ۽ همت سان حڪومت جو نظام هلايو آهي. انتظام جو ن واڳون پنھنجي هٿن ۾ رکيو اٿن. جن ۾ اهليا ٻائي (مھاراشٽر) راني ڀومي (بنگال) رضيه بيگم ۽ نورجھان جو نالو تاريخ ۾ سرفھرست آهي. انھن پنھنجي قابليت ۽ حوصلي سان مردن کي بہ شڪست ڏني آهي.
انقلابي زندگيءَ جو مثال اوهان کي راڻي جهانسيءَ جي زندگيءَ مان ملندو. ان ويھن سالن جي عمر ۾ جنھن جرئت ۽ همت جو ثبوت ڏنو آهي ان جو مثال ملي نہ ٿو سگهي. ان ننگي تلوار کڻي پنھنجي ننڍڙي ڄمار ۾ دشمن جا ڏند کٽا ڪيا هئا. ان جي مقابلي ۾ جيڪو انگريز ڪمانڊر هو. تنھن سندس حوصلي، جذبي ۽ بھادريءَ کي ڏسي چيو:
”ڪير ٿو چوي جهانسيءَ جي راڻي کي شڪست آئي آهي؟“ راڻي جهانسيءَ کي شڪست ڪون آئي آهي. ان جو جذبو ۽ ان جون قربانيون اڄ بہ زندہ آهن. “
اسان جي عورتن هندستان جي آزاديءَ جي هلچل ۾ گهڻو حصو ورتو آهي. خصوصن 1921ع ۾ عورتن سيتاگرھہ هلچل ۾ حصو ورتو. نہ صرف اهو پر ملڪ جي هر انقلابيءَ هلچل ۾ مکيہ ڪارناما ڪيا اٿن. جيڪڏهن مان چوان تہ ان ۾ ڪو بہ وڌاءُ ڪونھي تہ اسان جي ڀينرن هر قسم جي پبلڪ هلچل ۾ حصو روتو آهي. ڪوبہ اهڙو قومي ڪم ناهي، جنھن ۾ زالون اڳتي وڌندي ڏسڻ ۾ نہ آيون.
ڳوٺ ڳوٺ پيادل وڃڻ، برطانيہ ظلمت جي اپٽار ۽ اوگهڙ ڪرڻ، تقريرون ڪرڻ، گهر گهر آزاديءَ جو پيغام پھچائڻ، پوليس جي ظلمن جو مقابلو ڪرڻ، انھن جون لٺيون ۽ سختيون سھڻ، قيد جون تڪليفون ۽ ذلتون برداشت ڪرڻ ۽ خوشي سان مصيبت کي منھن ڏيڻ ان جو معمولي ڪم هو.
جيڪڏهن مان توهان تي اعتماد ڪريان تہ ان جو رڳو مٿيون سبب ڪونھي پر ان جي پٺيان هڪ وڏو تجربو آهي. تاريخ اسان کي ٻڌائي ٿي تہ حڪومتون ٺھن ٿيون ۽ ڊهن ٿيون. اهو وقت پري ڪونھي! جڏهن هندستان جي موجودہ سامراجين جي حڪومت ختم ٿيندي تہ اسين اهو ڏسي چڪا آهيون تہ دنيا جي هر حصي مان هي حڪومت ڪھڙي طرح ختم ٿي ۽ اهو بہ ڏسنداسون تہ دنيا ٻين حصن مان بہ ڪھڙي طرح نيست ۽ نابود ٿي.
جيڪڏهن ڪنھن جو بہ خيال آهي تي بندوق کڻڻ عورت جو ڪم ڪونھي تہ انھن کي مان چوندس تہ هو تاريخ کي پڙهن. راڻي جهانسيءَ 1857ع جي انقلابي دور ۾ اسان جي آزديءَ جي ڪھڙي قدرمکيہ ڪم ڪيا. هوءَ پھرين راڻي هئي. جيڪا گهوڙِ تي سوار ٿي اگهاڙي تلوار کڻي فوج جي اڳواڻي ڪندي هئي.
اسان جو فرض آهي تہ ان جو شروع ڪيل ڪم وري جاري ڪيون ۽ ان مردہ هلچل کي وري زندہ ڪيون. اسان کي هن لڙائيءَ ۾ هڪ راڻي جهانسي ڪونہ گهرجي، پر هزارين جهانسي جو راڻيون گهرجن!
هندستان جي مشھور ۽ معروف باغِي ۽ بيباڪ عورت راڻي جي نالي تي زالن جي ريجمينٽ جو نالو رکيو ويو آهي، ان جي انچارج 22 سالن جي عورت ڊاڪٽر مس لڪشمي کي ڪيو ويو. جنھن عيش ۽ آرام جي زندگي بسر ڪئي هئي. ساموراس ۾ پنھنجو گهر ڇڏي سنگاپور ۾ هلي آئي هئي.
هن بھادر عورت جا ڪارناما آزاد هند فوج جي ڪمن ۾ ترقي ۽ خاص اهميت جا حامل آهن.
جڏهن راڻي جهانسي ريجمينٽ برپا ڪئي وئي تہ جپانين ان ڳالھہ تي اعتراض ڪيو تہ عورتون ڪيئن وڃي مردن وانگر جنگ جي ميدان ۾ لڙنديون. پر سڀاش پنھنجي موقف ۽ ارادي تي قائم ۽ اٽل رهيو ۽ انھن کي بھترين فوج جي تربيت ڏياري مردن وانگر جنگ جي ميدان ۾ تڪليفون برداشت ڪرڻ ۽ وڙهڻ جي طاقت پيدا ڪئي. پر ڪن حالتن ۾ ڪن هنڌن تي انھن کي وڃڻ جي اجازت نہ ڏني وئي.
ڪمانڊر لڪشمي گهڻيون منٿون ۽ ايلاز ڪيا پر سڀاش جواب ڏنو تہ : ” نہ ڀيڻ! توکي ٻيون وڏيون لڙايون کٽڻيون آهن هن وقت جنگ جي ميدان ۾ وڙهڻ بجاءِ زخمي سپاهين جي شيوا ۽ ملم پٽي ڪرڻ تنھنجو فرض آَهي. ميدان جنگ بدران اسپتال ۾ رهي. “
ڪجهہہ ڏينھن تائين هوءَ خاموشي سان خدمت ڪندي رهي. زخمي سپاهي جنگ جي ميدان جا دلچسپ قصا ٻڌائيندا هئس. مقابلي جو نقشو ٻڌائيندا هئس. آزاديءَ جي تڙپ ۽ قربانيءَ جو جوش هن جي دل ۽ دماغ تي ڏاڍو اثر ڪيو.
هوءَ ميدان تي وڃڻ لاءِ اٻاڻڪائي ۽ بيتابي ڏيکاري رهي هئي. پر ڪيئن وڃي سگهي ٿي. سڀاش جي اجازت ڪا نہ هئس. سڀئي فوجي عورتون ڪمانڊر لڪشميءَ وٽ ويون ۽ کيس درخواست ڪيائون تہ اسان کي جنگ جي ميدان ۾ وڙهڻ جي اجازت وٺي ڏيو. اسان جو روح قرباني جي ديوي تي قربان ٿيڻ لاءِ بيتاب آهي. اسين هتي ڪو نہ روڪبيوسين. جيڪڏهن اسان کي رڳو ملم پٽي ڪرائڻ هئي تہ پوءِ اسان کي هٿيارن هلائڻ جي سکيا ڇو ڏني وئي، انھيءَ جي زندگيءَ انھي ڪم لاءِ آهي.
لڪشمي ٻائي انھيءَ درخواست تي ويچار ڪرڻ کان پوءِ سڀاش کي خط لکيو تہ: عورتون ۽ مرد هرهڪ ڳالھہ ۾ برابرآهن. توهان اسان کي سيکاريو آهي سبق ڏنو آهي، توهان جپانين کي اعليٰ وڙهڻ جي ٽريننگ ڏني آهي ۽ هٿيار استعمال ڪرڻ سيکاريا آهن. انھيءَ ڪري اسان کي ميدان جنگ ۾ وطن جي خدمت ڪرڻ گهرجي. اسان کي اڃا تائين اسپتال کان ٻاهر نڪرڻ ڪونہ ڏنو ويو آهي. اسان توهان کي يقين ڏياريون ٿا تہ اسين مردن کان وڌيڪ وڙهڻ ۽ مشڪلاتن کي همت سان منھن ڏيڻ جي طاقت رکون ٿا. اسان کي پورو يقين آهي تہ اسان هڪ دفعو قدم اڳتي کڻي وري پٺتي ڪونہ هٽنداسون. “
اهو خط پنجن عورتن پنھنجي خون سان لکي موڪليو، انھن عورتن ۾ ٻہ بنگالي، ٻہ گجراتي ۽ هڪ دکني هئي.
سڀاش اهو خط پڙهي، انھن جو جوش ڏسي کين لڙائي جي ميدان ۾ وڃڻ جي اجازت ڏني.
عورتن جي رينجمينٽ جو انتظام ۽ اخلاقي معيار تمام بلند هيو. آزاد هند فوج ۾ لک کن ماڻھو ڀرتي ٿي چڪا هئا. اڃا کين ٽي لک فوج ڀرتي ڪرڻ جو خيال هو. جي ماڻھو آزاد هند جي سول رضاڪارن ۾ داخل ٿيا ٿي، انھن کي عھد نامي تي صحيح ڪرڻ ٿي پئي.
”آءٌ پنھنجي رضا خوشي ۽ مرضيءَ سان آزاد هند سول رضاڪار (والنٽير)ڪور ۾ شامل ٿيان ٿو. “
هندستان لاءِ پنھنجي طاقت سان خدمت پيش ڪريان ٿو. هندستان جي آزاديءَ جي هلچل ۾ مان پنھنجي پوري طاقت سان خدمت ڪندس چاهي جان خطري ۾ ڇو نہ هجي. ملڪي خدمت ڪرڻ وقت ذاتي فائدو حاصل ڪرڻ جي ڪوشش نہ ڪندس.
مذهب، لحاظ ۽ زبان جي لحاظ کان سواءِ مان سڀني هندستانين کي ڀاءُ ڀيڻ سمجهندس.
مان پوري وفاداري ۽ بنا ڪنھن لالچ جي آزاد هند جي سڀني حڪمن کي تڪميل ڪندس ۽ وڏن آفيسرن جا حڪم جي وقت بہ وقت مون کي ڏنا ويندا، انھن کي مڃيندس.
اسين هندستاني آهيون ۽ هندستان اسان جو آهي، اسان جو فرض آهي تہ هندستان آزاد ڪرايون انگريز هينئر هندستان ڇڏي رهيا آهن. اسان ماڻھن کي جلد موقعو ملندو تہ اسان هندستان جي آزاديءَ لاءِ حصو وٺون. هن وقت جي روپيا اوهان کي ملندا، انھن کي توهين کيسي جي خرچي سمجهو. پگهار توهان کي هندستان آزاد ٿيڻ کان پوءِ ملندا.
سڀاش چندر بوس جي حڪم تي، اي، اي جا فوجي رام رام، نمستي، خدا حافظ، اسلام عليڪم چوڻ بجاءِ سڀ هندو ۽ مسلمان ”جيئي هند“ چئي، هڪ ٻئي جو استقبال ڪندا ۽ پڻ سلوٽ ڪندا هئا. جيئي هند چوڻ وقت ٻڌڻ وارا ۽ چوڻ وارو سڌو ٿي بيھندو هو. ان نعري مان هڪ اهڙو جوش ۽ جذبو انھن جي دل ۾ پيدا ٿي ويندو هو. جنھن مان ان جي اراديءَ جي مضبوطي ظاهر ٿيندي هئي.
اهڙو نعرو فرقي بازيءَ کي مٽائڻ لاءِ تجويز ڪيو ويو هو.
”جيئي هند“ جي نعري جو ذڪر انڊِين نيشنل آرمي ايڪٽ ۾ بہ موجود هو تہ جو شخص ان نعري جو جواب نہ ڏئي تہ ان لاءِ ڇھہ مھينا قيد بامشقت جي سزا مقرر هو ندي هئي.
”جيئي هند“ بجاءِ جيڪو السلام عليڪم چوندو هو تہ اهو ناقابل معافي جرم هو. اهو نعرو سڄي ايشيا ۾ مشھور ۽ مقبول ٿي ويو. هن نعري کي رڳو هندستاني نہ پر جپاني چيني ۽ ٻيا غيرملڪي بہ پسند ڪري لڳائيندا هئا.