الطاف شيخ
سنڌ جي عظيم شاعر شيخ اياز پنهنجي نظم ”ويٽ ڪانگ جو سائگان تي حملو“ ۾ دنيا جي هڪ آزادي جي ويڙهاڪ قوم جي پنهنجي وطن سان هن ريت ڀيٽ ڪئي آهي:
اي وطن! هيءَ خبر
سڄ جهڙي، مگر
هت ته ڪارا ڪڪر ڀرجندا ٿا وڃن.
ويهين صديءَ ۾ ڏور مواصلاتي ذريعن ۽ سُڌ سماءِ جي وسيلن جي اوسر سڄي دنيا کي هڪٻئي جي آڏو آڻي بيهاريو آهي، ان ڪري قومون پنهنجي اوڻاين ۽ چڱاين جي ڀيٽ ڪري سگھن ٿيون ۽ پروڙ به. قومن جي وچ ۾ سماجي اؤسر جي جيڪا وڇوٽي رهجي ويئي آهي، سا پڻ ڳولهي لهڻ، اڄُ انهن وسيلن جي اؤسر سبب سولي ٿي پيئي آهي. ان وڇوٽي کي ماڻهو دنيا جي سياسي، سماجي ۽ سائنسي مطالعي ۽ سُڌ سماءَ سان پروڙي به سگھي ٿو ته اکئين ڏٺي مشاهدي سان بيان ڪري سگھي ٿو. شيخ اياز جتي مٿي ڄاڻايل ڀيٽ پنهنجي مطالعي ۽ اڀياس جي آڌار تي ڪئي آهي، اتي الطاف شيخ وري اها وڇوٽي دنيا جا سمونڊ لتاڙي اکين ڏٺي مشاهدي ذريعي بيان ڪئي آهي.
آمريڪا جي آزادي (اڻپوري) ۾ جتي آمريڪي انقلاب جي پائي وجھندڙن Founding Fathers جو حصو آهي، جن دنيا جھاڳي اهو محسوس ڪيو هئو ته هو، ’وطن کان سواءِ‘ Men without Country آهن. ان حساس آمريڪا ۾ قومي سڃاڻ لاءِ تڙپ کي جنم ڏنو. الطاف جو پيشو به ملاحي آهي. منجھس قوم جي ٻين اسريل قومن سان ڀيٽ ڪري قوم منجھه جاڳائڻ جو جذبو آهي.
الطاف ان سموري احساس هوندي به ڪڏهن ڪڏهن ٻين ملڪن ڏانهن Sailors جي زوال پذير ۽ بيمقصد سوچ واري رويي جو پڻ شڪار ٿئي ٿو. ان ڪري سندس ڪتابن ۾ ترقي جو مقصد گھڻو تڻو ٻاهريون ٺٺُ ٺانگر ئي ڀاسجي ٿو. ۽ سندس سفرناما هر ملڪ جي اندروني سماجي تضادن ۽ تاريخ جي ڳوڙهي اڀياسن کان بلڪل خالي آهن ۽ هجن به ڪيئن نه سندس سفرناما:
”رات رهن ۽ صبح ڪن وڃڻ جي تياري“
جي عالم ۾ لکيل آهن، ان ڪري اڪثر ان خاميءَ جو شڪار بڻجڻا آهن.
هڪ ٻيو معاملو جيڪو الطاف جي سفرنامن منجهه ڳوڙهي مشاهدي جي راهه ۾ رنڊڪ آهي، سو آهي سندس ڪئريئر. سندس ڪئريئر کيس ڪڏهن ڪڏهن اهڙي سوچ جو شڪار بڻائي ٿو، جيڪا نه رڳو:
”روئي ڏنو رات، ڏسي ڏکوئن کي“
جي ابتڙ آهي، پر انهن معاشرن جي به خلاف آهي، جيڪي ڏک ۽ رنج جي خاتمي لاءِ ويڙهاند سبب ڪجهه کهرا آهن. ان سوچ جو پرتو سندس ڪيوبا ۽ اوڀر يورپ جي ملڪن خلاف جملن ۾ چٽو ٿي اچي ٿو.
جيتوڻيڪ الطاف کي اڃا ڪئين خامين ۽ ڪمزورين تي غالب پوڻو آهي، پر تنهن هوندي به هن حالت ۾ اڳتي وڌيل قومن جي پنهنجي پٺتي پيل قوم بنا ڪنهن ڪمتري جي احساس پيدا ڪرڻ جي ڀيٽ ذريعي هو قومي جدوجهد ۾ هڪ اهم ڪردار ادا ڪري رهيو آهي. شل سندس مضطرب اظهار ڪنهن طوفان سان آشنا ٿي، هر ملڪ جي سانگين ۽ پورهيتن جي امنگن ۽ احساسن جو بيان بڻجي.
نبي بخش کوسو
ڪراچي 1971