(5) يونان ۽ روم
خود انهن ۾ جيڪي ٿورو دورانديش هئا، تن ڄاتو ٿي ته اهڙي زندگيءَ جو، جهڙي سندن هئي، ڪو به اعتبار ڪونهي ۽ آخر ۾ اتر يونان جي هڪ بادشاه فلپ، رڳو ان ڪري ته هن يونانين کي تباهيءَ کان بچائڻ ۽ انهن جي تهذيب کان دنيا کي فائدو پهچائڻ ٿي چاهيو، يونان جي آزاد شهري رياستن کي (338 ق م) پنهنجي ماتحت ڪري ورتو. فلپ، يوناني سڀيتا کي پکيڙڻ جو حوصلو پنهنجي پٽ سڪندراعظم جي دل ۾ به وڌو ۽ اها خدمت به انجام ڏني ويئي، پر ايئن نه جيئن فلپ يا ٻين روشن خيال يونانين چاهيو ٿي. سڪندر، يونان جي شهر ”اٿينس“ کي برباد ڪري (336 ق م) يونانين کي ڊيڄاري ڇڏيو، ته جيئن هو سندس غير موجودگيءَ ۾ ڪو فساد نه ڪن ۽ پوءِ ان فوج کي پاڻ سان وٺي دنيا کي فتح ڪرڻ جي لاءِ نڪتو، جيڪا سندس پيءُ تيار ڪئي هئي. هو ايشيا، ڪوچڪ جي اولهائين ۽ ڏکڻ ساحل جو چڪر هڻي ”اسس“ (Issus) پهتو، جتي هن پهريون ڀيرو ايرانين کي شڪست ڏني ۽ پوءِ شام ۽ فلسطين کان ٿيندو مصر پهتو. هن مصرين سان سٺو سلوڪ ڪيو ۽ هتي ئي هڪ مندر جي پوڄاريءَ کيس مٿي ۾ اها هوا وڌي ته هو انسان نه پر ڪنهن ديوتا جو اولاد آهي. ان ”هوا“ سڪندر جي دماغ کي وڌيڪ خراب ڪري ڇڏيو، جيڪو اڳ ۾ ئي خراب هو. انهيءَ ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته ان وقت تائين سڪندر جهڙو ڪو سالار پيدا نه ٿيو هو، پر يونانين وٽ اڳ ۾ ئي کوڙ ديوتا هئا. کين ڪنهن نئين ديوتا جي گهرج نه هئي، پر کين ڪنهن اهڙي سپهه سالار ۽ سياسي اهڙي ماهر جي گهرج هئي، جيڪو دشمنن کي رستي تان هٽائي، يونانين کي اوڀر طرف پکڙڻ جو موقعو ڏي ۽ کين اهو باور ڪرائي ته سندن تنگ نظري دور ڪري ته دنيا تمام وڏي آهي. سڪندر پنهنجي فوج کي آباد ۽ مهذب دنيا ڏيکاري ڇڏي. هن يونانين جي لاءِ خشڪي ۽ سمنڊ جا سڀيئي رستا صاف ڪري ڇڏيا. پر سورمي ۽ ديوتا بنجڻ جي شوق ۾ هو نه رڳو يوناني تهذيب، پر معمولي انسانيت کي به وساري ويٺو. ڪاميابيءَ سان گڏ سندس عياشي، شراب خوري ۽ چرپڻ وڌندو ويو ۽ هن جڏهن 323 ق م ۾ چالاڻو ڪيو ته اوڀرندي دنيا ذليل ۽ خوار ٿي چڪي هئي، پر يونانين جو دامن ڀريل هو ۽ ڪنڌ هيٺ. سڪندر جي مرندي ئي سندس سامراج به دم ٽوڙڻ لڳو ۽ يونانين جي لاءِ وري هن جي شخصي همت ۽ حوصلن کان سواءِ ٻيو ڪو به سهارو نه بچيو ۽ اهو سهارو به ڪجهه ٽٽل ئي هو، جو انهن جون شهري رياستون بي عزت ٿي چڪيون هيون ۽ هنن جون پاڻ ۾ عداوتون ايترو ته روڳ بنجي چڪيون هيون، جن جو علاج موت کان سواءِ ٻيو ڪو به نه هو.
اصل ۾ تهذيب ۽ ملڪ گيري، ايمانداري ۽ دنياداريءَ جو پاڻ ۾ ساٿ ڏاڍي ڏکيائيءَ سان ٿيندو آهي. تهذيب پکيڙڻ جي دعوا اهي سڀ قومون ڪنديون آهن، جن کي ملڪ گيري ۽ حڪمرانيءَ جو فن اچي ٿو. پر ان انڌير ۾ جيڪو ملڪ گيري جو عذاب سدائين آڻيندو آهي، تنهن ۾ تهذيب جو ڏيئو ڀلا ڪيئن ٿو ٻري سگهي؟ پر پوءِ به ان جي روشني ڪيترن ئي کي رستو ڏيکاري سگهي ٿي. ملڪ گيري جي معنيٰ ته اها ئي آهي ته ماڻهو ان حد مان نڪري وڃي، جيڪا تهذيب مقرر ڪري ٿي ۽ انهن مقصدن کي، جن جو اسان کي تهذيب قدر ڪرڻ سيکاري ٿي، ڪنهن ڪنڊ پاسي ۾ رکي اهڙن حوصلن کي اُڀارجي، جيڪي ماڻهوءَ کي دنيا ۾ ڪامياب ڪن ٿا ۽ جيڪي ضرورت هجي ته تهذيب جو ويس به بنائي سگهن ٿا. يوناني سڪندر جي ٻل تي پنهنجي تهذيب پکيڙي نه سگهيا ۽ ان سلسلي ۾ جيڪي ڪجهه ٿيو، اهو ننڍي پئماني تي ۽ شخصي طور تي ڪيو ويو. پر ان ناڪاميءَ ۾ يوناني تهذيب جو ڏوهه نه هو، پر ان جي نزاڪت ۽ لطافت جو دليل آهي ۽ ان جي روحاني ۽ اخلاقي قدرن کي نٿي گهٽائي.
يونانين ۾ سڪندراعظم جو ڪو به وارث پيدا نه ٿيو ۽ اها دنيا، جيڪا يونانين پنهنجي پاڇي ۾ وٺڻ ٿي چاهي، سڪندر کان ڏيڍ سؤ سال پوءِ، رومين جي قوم ڇانئجي ويئي، جيڪا ان اولهائين سمنڊ جي ٻي لهر هئي. اها رومي قوم تهذيب کان اڻڄاڻ هئي، پر هن پنهنجي ڪاروهنوار کي اهڙي نموني هلائڻ ٿي ڄاتو، جو اهو هر گهڙيءَ وڌندو ٿي ويو. هنن پنهنجي شين کي ڏاڍي مضبوطيءَ سان ٿي جهليو، پر جڏهن ڪو نبيرو نه ٿي ٿيو ته پنهنجو حق محفوظ بنائڻ جي تدبيرن کي ورهاست جي شڪل به ڏيئي ٿي سگهيا. پنهنجي حڪومت قائم رکڻ ۽ هر قسم جي ڏيهي ۽ پرڏيهي مخالفت کي اڳواٽ ئي بدنام ڪرڻ جي لاءِ هن (رومي امن) جو تصور قائم ڪيو، جنهن لکين ماڻهن کي ان دوکي ۾ رکيو ته مهذب ۽ پرامن زندگي رومي قوم جي غلام بنيو رهڻ کان سواءِ ڪنهن ٻي نموني حاصل ٿي نٿي سگهي. يونانين مهذب بنجڻ جي شوق ۾ هر نقصان سٺو ۽ دنيا ۾ پنهنجي ظاهري حيثيت وڌائڻ جي لاءِ هڙئي موقعا هٿان وڃائي ڇڏيا. رومي جڏهن پنهنجي وقت جي سڄي دنيا تي قبضو ڪري ويا ته پوءِ وڃي کين احساس ٿيو ته تهذيب به هڪ شيءِ آهي ۽ هنن ملڪ گيريءَ جي انڌ ۾ يونان تي قبضو نه ڪيو هجي ها ته شايد کين پنهنجون خاميون محسوس ڪرڻ به نصيب نه ٿين ها.
رومي سلطنت جي شروعات روم جي شهري رياست کان ٿي، جنهن جو بنياد اٺين صدي قبل مسيح ۾ پيو. شروعاتي پنج سؤ سالن دوران اها يونان جي شهري رياستن کان ڪا گهڻي مختلف نه هئي، سواءِ ان جي ته منجهس پکڙجڻ جو مادو وڌيڪ هو. روم جي اتر ۾ اٽلي جو ضلع ”ايٽر وريا“ هو، جيڪو ”ڪريٽ“ ۽ ڪارٿيج“ جيان فونيقي نسل جي تهذيب جو مرڪز هو. ان تهذيب کي سڀ کان پهرين روم مٽايو ۽ ”ايٽر وريا“ وارن جو واپار ۽ دولت پنهنجي قبضي ۾ ورتي. پوءِ هن اتحادين جي ذريعي اٽلي ۾ پنهنجو اثر وڌايو. جڏهن رومي سمنڊ جي اولهائين حصي ۾ سندن ڪاروبار پکڙيو ته سندن ڪارٿيج سان مقابلو ٿيو ۽ ٽن جنگين کان پوءِ ان کي به هنن 146 ق. م ۾ ساڙي رک ڪري ڇڏيو. ان عرصي ۾ اٽلي جو سڄو ملڪ سندن قبضي ۾ اچي چڪو هو ۽ اتر يونان ۾ مقدونيا جي رياست، جنهن جو سڪندر نالو روشن ڪيو هو، تباهه ڪري، هنن يونان ۽ بلقان ۾ پنهنجا مقصد ماڻي ورتا هئا. ان سلسلي ۾ هن جيڪي سياسي اٽڪلون استعمال ڪيون، اهي سندن سياسي حڪمت عمليءَ جو سٺو نمونو آهن. پهرين هنن پنهنجو اهو وير، جيڪو هنن يوناني مقدونيا جي رياست سان رکيو ٿي، آزادي ۽ خودمختياري جي هوا ڏيئي ڀڙڪايو ۽ کين پاڻ سان ملائي، مقدونيا جي فوج کي شڪست ڏني. پوءِ، اهو چئي ته دنيا ۾ ڪنهن کي به ڪنهن تي ناجائز حڪومت ڪرڻ جو حق نه آهي ۽ هر هنڌ قانون ۽ انصاف جو راڄ هئڻ گهرجي، هنن يونان جي شهري رياستن کان سندن آزادي کسي ورتي ۽ ”ڪورنٿ“جو شهر به برباد ڪري ڇڏيو، ته جيئن غلط فهمي جو موقعو نه رهي. يونانين جا مصر ۽ اولهه ايشيا سان لاڳاپا هئا ۽ رومي مديرن هتي جي رياستن کي به پاڻ ۾ ويڙهائي ايشيا ۽ ڪوچڪ شام ۽ مصر کي پنهنجي هٿ هيٺ ڪري ورتو.
جهڙي طرح رومين کي ٻين جي جهيڙن جنگين ۽ تڪليفن مان فائدو وٺڻ جو ڪمال هو، تيئن هو ٻين جي علم ۽ تجربي مان پنهنجي ڪم جي ڳالهه ڪڍڻ به ڄاڻندا هئا. يونان جي شهري رياستن جيان روم ۾ به پهرين بادشاهن جي حڪومت هئي، پوءِ اهي بادشاه ماٺ مٺيءَ ۾ ڌار ڪيا ويا ۽ حڪومت معززين جي هٿن ۾ اچي ويئي، جنهن صلاحُن ڏيڻ جو ڪم هڪ مجلس جي حوالي ڪيو ۽ عملي اختيار ٻن عهديدارن کي ڏنا، جيڪي ڪائونسل سڏبا هئا ۽ هڪ سال جي لاءِ چونڊيا ويندا هئا. جيئن جيئن ڪم وڌيو، تيئن ان ڪائونسل جا اختيار مختلف عهديدارن ۾ ورهائبا ويا ۽ انهن آزاد، پر غريب رومين کي، جن کي هر وقت رياست جي مٿان جان ۽ مال قربان ڪرڻ جي نصيحت ڪئي ويندي هئي، هوريان هوريان حڪومت ۾ شامل ٿيڻ ۽ ايئن کين پنهنجي حقن کي محفوظ رکڻ جو موقعو ڏنو ويو. پر ايئن دل کولي نه، جيئن اٿينس ۾ ”سولن“ کين شريڪ ڪيو هو. روم جي حڪومت اصولي طور تي ته جمهوري هئي، پر اصل ۾ اڇي ۽ ڪاري جا ڌڻي معززين ئي هئا ۽ جڏهن هنن ملڪ گيريءَ تي سندرو ٻڌو ته انهن آزاد ۽ غريب ماڻهن ئي سڀ کان وڌيڪ نقصان سٺو. هو فوج ۾ ڀرتي ٿي سالن تائين وڙهندا ۽ پوءِ واپس وطن ورندا هئا ته کين پتو پوندو هو ته سندن زمين کسجي ويئي آهي، يا پويان ڪو اهڙو انقلاب اچي چڪو هوندو آهي، جو سندن زمين جو هئڻ ۽ نه هئڻ جي برابر آهي. پهرين ته رومي رياست پنهنجن شهرين سان خاص رعايت ڪندي هئي پر سن 89 ق.م ۾ اٽلي جي سڀني رهاڪن کي روم جي شهرين جا حق ملي ويا، جنهن سان هڪ طرف ته ڪيترن ئي ماڻهن جي حيثيت وڌي ويئي، ته ٻي طرف انهن ماڻهن جو به ڪو سهارو نه رهيو، جن جي جانبازي ۽ وطن پرستيءَ جي ڪري روم ترقي ڪئي هئي. ڇو ته رياست انهن جي گذرسفر جو بندوبست ڪرڻ ڇڏي ڏنو. هو تباهه ٿي ويا، پر شريفن جي خودغرضي، جيڪا حد کان وڌي ويئي هئي، کين به نهوڙي ڏنو. ملڪ گيري جي منصوبن، سپهه سالارن جي اثر کي تمام گهڻو وڌائي ڇڏيو ۽ منجهن رقابتون پيدا ٿيون ۽ نيٺ ان کان سواءِ ٻي ڪا به واهه نه بچي ته ڪو شخص جمهوري حڪومت جي رستي کي ڇڏي، شهنشاهه جي حيثيت سان ۽ فوج جي ٻل تي حڪومت ڪري.
رومين ۾ ڪم هلائيندو رهڻ جي اهڙي ته خداداد صلاحيت هئي، جو جيتوڻيڪ انهن جي رياست کي شهنشاهن جي ظلمن، زيادتين ۽ وحشي نسلن جي حملن سبب ڌڪ رسندا رهيا، پر ان هوندي به اها رياست چار سؤ سال قائم رهي ۽ پنهنجي پويان اهڙو نالو ڇڏي ويئي جو ماڻهو ان کي سوين سالن تائين مصيبت جي گهڙين ۾ ياد ڪندا رهيا. رومين ۾ اهو گڻ هو ته هو قاعدي ۽ قانون کي گهڻو مڃيندا هئا ۽ اهو سمجهائون ته واپار ۽ دولت اوڏانهن ڇڪجي وڃي ٿي، جتي ماڻهن جي جان ۽ مال جي سلامتيءَ جي پڪ هجي. هنن روم ۾ پرديسين جي لاءِ هڪ عدالت قائم ڪئي، جنهن ۾ رومي جج قومن جي عام رواج يا پنهنجي عقل ۽ انصاف جي خيال موجب فيصلا ڪندا هئا. انهن فيصلن مان هوريان هوريان هڪ قانون جڙيو، جنهن کي شهنشاهيت جي زماني ۾، جڏهن يوناني فلسفي تي بحث مباحثو ٿيو ته ماڻهن فطرت جو قانون سمجهي ورتو ۽ ايئن هڪ اصطلاح لاڳو ٿيو، جنهن بعد جي سياسي دنيا ۾ وڏو هل مچايو. ان ۾ ڪوشڪ ڪونهي ته اهو قانون ان وقت جي مڙني قانونن کان ڀلو هو ۽ اسين يورپي تاريخ ۾ ڏسنداسين ته ان سڌارن ۾ گهڻي مدد ڏني. پر اهو قانون نه ته رومين جي سيرت کي سڌاري سگهيو ۽ نه ئي اهو فلسفو، جيڪو بعد ۾ يونانين کان سکيو ويو. جيڪڏهن اخلاق ۽ انساني همدردي کي ڏٺو وڃي ته رومي انهن قومن کان وڌيڪ خراب هئا، جن ان وقت تائين تلوار جي زور تي وڏيون سلطنتون قائم ڪيون هيون. رومين جو ڪو به مذهب نه هو، هنن جي تهذيب خراب هئي، هو نهايت بي رحم هئا ۽ پنهنجي غلامن سان جيڪو سلوڪ ڪندا هئا، انهن ايشيائي نسلن جي قومن ڪڏهن پنهنجي ڪتن سان به نه ڪيو، جن کي يورپي نسل جا مورخ وحشي ۽ خونخوار چوندي نٿا ڇرڪن. ماڻهوءَ کي ماڻهوءَ سان ويڙهائڻ، انهن جو وهندڙ رت ۽ انهن کي تڙپندو ساهه ڏيندي ڏسڻ، روم کان سواءِ ٻيو ڪٿي جي به ماڻهن کي مزو نه ڏيندو هو ۽ جڏهن کين رت جي چوس اچي ويئي ته هٿياربندن جي ويڙهه سان به رومين کي تسڪين نه ٿي ۽ هو درندن جي سامهون مردن، عورتن ۽ ٻارن کي اڇلائڻ لڳا. هي اها ئي قوم هئي، جنهن جي باري ۾ چيو ويندو آهي ته هن دنيا کي منظم سياسي زندگي ۽ قانون جي عملداريءَ جو سبق سيکاريو.
روم جي زوال سان گڏ ئي اولهائين قومن جي عروج جو زمانو، جيڪو لڳ ڀڳ هڪ هزار سالن تي ٻڌل هو ختم ٿي ويو. ان کان اڳ دنيا لڳ ڀڳ ساڍن چئن هزار سالن تائين اوڀرندي نسلن جي قبضي ۾ رهي چڪي هئي يا آرين جي ان حصي تي اوڀر جا اثر لاڳو هئا. ان کان پوءِ اٽڪل هڪ هزار سالن تائين هنن جو پڙ ڳرو رهيو. اولهائين قومن جي عروج مان اهو مطلب ڪونهي ته ان سڄي عرصي ۾ اوڀرندي دنيا سُتل هئي ۽ ان جي ڪا به ڳالهه بيان ڪرڻ جي قابل ئي ڪونهي. ان عرصي ۾ چين جي سلطنت تمام گهڻي وڌي. هندستان ۾ موريا ۽ ان کان پوءِ گپت سامراج قائم ٿيو ۽ ان جي وچ واري عرصي ۾ ”ڪٽسان“ سامراج، جنهن اوڀر جي سڀني قومن ۽ تهذيبن کي گڏيو ۽ هر ملڪ جي زندگيءَ کي هڪ نئون رنگ ڏيئي ڇڏيو. ان عرصي ۾ اسين ڏسون ٿا ته ايشيا ۽ ڪوچڪ عراق ۽ ايران جو چڱو موچارو حصو اولهائين قومن وٽ هو. واپار ۽ واپار جي وڏن لنگهن تي سندن قبضو هو، دولت سندن هٿن ۾ هئي. انهن جا سڪا اسان وٽ هتي هلندا هئا، اسان جا هنن وٽ نه ۽ انهن ئي ڳالهين مان اندازو لڳائجي ٿو ته ڪنهن جي حيثيت وڌيل آهي.