(16) جديد اولهائين سڀيتا
جيڪڏهن دنيا جي هڪ حصي ۾ اولهائين سڀيتا جو ورتاءُ ان عورت جهڙو آهي، جيڪا مال وٺي ڊگهي ٿيندي آهي ته اسان کي ياد رکڻ گهرجي ته هن اها ادا ويجهڙ ۾ ئي سکي آهي ۽ اسين ان کي ان ئي پهلوءَ کان ڏسي سڃاڻي نٿا سگهون. هوءَ رڳو پنهنجي پکيڙجي ڪري نه، پر طبيعت سبب بي چين ۽ بي برقرار رهندي آهي ۽ جيستائين ان جي رڳن ۾ رت آهي، هن جي منهن جو رنگ بدلبو رهندو آهي. هندستاني فلسفي يا چيني اخلاق جيان هوءَ هڪ ٽڪري نه آهي، جنهن سان زماني جون موجون ٽڪرائي پاش پاش ٿينديون رهنديون آهن. پر هوءَ خود هڪ سمنڊ آهي ۽ موجن ۽ طوفانن کي پنهنجي هنج ۾ پاليندي رهندي آهي. جيڪڏهن وقت کيس ناگوار آهي ته سندس قوت ۽ حسن کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نظر نه اچي ته اها سچ پچ قوت ۽ حسن جي ديوي به آهي.
اولهائين سڀيتا جي پهرين شڪل اسان کي اٽلي ۾ چوڏهين صدي ۽ پندرهين صدي ۾ ٿي نظر اچي. تڏهن اها هڪ خاص و ضع جي انسانيت هئي، جنهن جو ڪنڌ ته ديول ۾ پادرين جي سامهون جهڪيل هو ۽ دل يونان جي مندرن ۽ انهن جي رنگيلي ديوين ۾ الجهيل هو. کيس فڪر ان ڳالهه جو هو ته هو هڪ اهڙو نئون ”شوالا“ بنائين، جنهن ۾ عيسائي مذهب جو جوش ۽ يوناني زندگي جو حسن، ٻنهي پوڄارين جي شوق ۽ اشتياق کي وڌائين. اها ڪوشش مصوريءَ ۾، عمارتن ۾ ۽ ڪجهه ماڻهن جي اخلاق ۾ ته اسان کي نظر اچي ٿي، جو ان وقت جهڙيون تصويرون ۽ عمارتون يورپ وارا ٻيهر ڪڏهن به ٺاهي نه سگهيا. پر يوناني تهذيب جي نشي ۾ چور هئڻ تي به عيسائي مذهب ۽ عيسائي ڪليسا ڪٽر پڻي ۽ حڪومت جي عادت کي نه ڇڏيو ۽ اٽلي جي سڀيتا تي ڪجهه اهڙو ته ابتو اثر پيو، جو اها اندران ئي سڙي ويئي. اٽلي جي دولت فرانس وارا لٽي کڻي ويا ۽ سڀيتا جو اهو قلم، جيڪو ات نٿي لڳي سگهيو، هن پاڻ وٽ لڳائڻ جي ڪوشش ڪئي. گڏوگڏ جرمن سڌارڪ لوٿر جي همت پراڻي مذهب جي طلسم کي ٽوڙي ڇڏيو ۽ يونان جي کنڊرن مان نه پر يورپي قدمن جي نوجوان دلين جي بستي مان هڪ نئين زندگي جي صدا ٿي، جنهن ۾ سُتل قومن کي جاڳائڻ جي وڌيڪ صلاحيت هئي. ان هڪ جرمن جي همت ۽ ان جو پنهنجي دل تي ڀروسو ڪرڻ هڪ مثال هو، جنهن هوريان هوريان پنهنجو اثر ڏيکاريو ۽ ماڻهن ۾ دل جي ڳالهه مڃڻ ۽ غير جو چوڻ نه مڃڻ جي اها سگهه پيدا ڪئي، جيڪا يورپي سڀيتا جو هڪ وڏو شان هو.
پر ٻن سؤ سالن تائين يورپ جي ظاهري صورت اٽلي ۽ قديم يونان جي فرانسيسي نقال ٺاهيندا رهيا ۽ سترهين ارڙهين صدي ۾ يورپ جي سڀيتا دراصل فرانسيسي سڀيتا هئي، جنهن ۾ رهڻي ڪهڻي، پهرڻ چوڙڻ ۾ زندگي جي آدابن ۽ تڪلفات ۾ فرانسيسي درٻار ۽ شريف گهراڻن جي رواجن جو نقل ڪيو ويندو هو. تعليم يافته ماڻهن جي لاءِ فرانسيسي ڄاڻڻ ضرورو هو. ادب ۽ فنون لطيفه ۾ سڀ فرانسيسي مزاج کي رهبر مڃيندا هئا، پر ان سڀيتا ۾ بناوت گهڻي هئي، اڃا به ايئن کڻي چئجي ته ان ۾ بناوت کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه هو. مردانن ڪپڙن ۾ به ليس ۽ جهالر لڳائڻ، شوخ رنگ جي ريشم ۽ ململ جو رواج عام هو. مصنوعي وار لڳائي انهن تي پائوڊر هڻڻ، ڳلن تي ڪپڙي جا تر چهٽائڻ لازمي هو. مردن کي هارسينگار ڪرڻ ۾ ڪيترائي ڪلاڪ لڳي ويندا هئا ۽ عورتن جي ته سڄي عمر ان جي نذر ٿي ويندي هئي. سجاوٽ جي لاءِ چمڪندڙ شهري گلن ۽ پتن جي ڀرمار ضروري سمجهي ويندي هئي ۽ ڪنهن به قسم جي سادگي ۽ دماغ يا کيسي جي خالي هئڻ جو دليل هو. پر ان سڀيتا جي شيدائي قسم کائيندا هئا ۽ هو ان ۾ ئي جلهجي پيا، جيئن پراڻي مذهب کي يوناني ۽ لاطيني ٻولين جي فعل ڊاهي ڇڏيو. ان لاءِ ته ماڻهو انجيل پڙهي خود ان جو مطلب ڪڍي سگهندا هئا. هونئن به ان سڀيتا جا مخالف يوناني ۽ رومي سڀيتا جي سادگي ۽ سچائي کي ان جي بناوت ۽ ڪوڙ جي مقابلي ۾ کڻي آيا ۽ هڪ من موجي فرانسيسي روسو، سادي ۽ سولي زندگي ۽ سچي اخلاق جو هڪ ڌرم ٺاهيو، جنهن نه رڳو بناوت کي دور ڪيو، پر انسانيت جي هڪ نئين ۽ ڏاڍي سٺي تصوير ڪڍي، جنهن تي پنهنجي مزاج جي مناسبت سان يورپ جون سڀئي قومون عاشق ٿي پيون. تعصب ۽ ڪٽرپڻي جي مخالفت، برابر جاري رهي هئي ۽ جڏهن ارڙهين صدي جي پڇاڙي ۾ فرانس جو اهو عظيم الشان انقلاب آيو ته سڀيتا جي اها نئين هلچل به انهن سڀني ملڪن ۾ پهچي ويئي، جن تي پهرين فرانسيسي سڀيتا جو اثر هو.
روسو، پاڻ ڪو وڏو ماڻهو نه هو، پر جيڪا ڳالهه چئي ته اها اوهان جي سڀيتا ۽ ان جون رسمون، اها نفاست ۽ چمڪ ڌمڪ، هر ادب آداب ۽ تڪلفات سڀ هڪ دوکو آهي ۽ ڍونگ آهي. اهي اوهان کي ماڻهو نٿيون ٺاهي سگهن. پر جيڪڏهن اوهين ماڻهو به آهيو ته اها اوهان کي گڏيون ۽ گڏا بنائي ڇڏيندي. ماڻهوءَ جو شان ته ان ۾ آهي ته هو پنهنجو پاڻ کي سڃاڻي ۽ پنهنجو قدر ڪري ۽ سڀيتا جي ٻهروپ ۽ زندگي جي هر ان قاعدي کي، جيڪا کيس ماڻهو بنجڻ کان روڪي، ڊاهي ڇڏي. اها ڳالهه ڪيترين ئي دلين کي وڻي. هن ماڻهن کي ٺهيل جڙيل سڀيتا ۾ ڊگري حاصل ڪرڻ جي بدران پنهنجي ۽ ٻين جي ماڻهپي ۽ شخصيت کي ڳولهڻ ۽ پرکڻ ۾ لڳائي ڇڏيو ۽ اها ئي ڳولا ۽ جستجو هڪ نئين سڀيتا جو سرچشمو بنجي ويئي. فلسفي ۾ ڪانٽ، ادب ۾ گوئٽي، موسيقي ۾ بيٿوون هڪ نئون ۽ سچو معيار قائم ڪيو ۽ فرانسيسي انقلاب يورپ وارن تي اهو ظاهر ڪري ڇڏيو ته انسان آزاد آهي ۽ هو آزاد نه هجي ته انسان بنجي نٿو سگهي. مذهب مان به تعصب ۽ وهمن کي هوريان هوريان ڪڍڻ کان پوءِ باقي جيڪا حقيقت وڃي رهي هئي، اها هيءَ هئي ته قدرت جي نيرنگين ۽ انسان جي حوصلن ۾ روپ وٺڻ خد اجو شان آهي ۽ انسان جو پنهنجي اصليت کي سڃاڻڻ ۽ پنهنجن هم جنسن جي ڪمزورين ۽ مجبورين کي دور ڪرڻ مذهب جي جان آهي. انسان کي موت نٿو ماري، پر قناعت ۽ همت جي پستي. ان جو قيدخانو اها تقدير ڪونهي، جنهن جو اٽل هجڻ مشهور آهي، بلڪ اها ناڪام تدبير آهي، جنهن کي هو خود غرضي يا ڪاهلي ۾ تقدير سمجهي ويٺو آهي. يورپ جي ان نئين سڀيتا جو خاص ڪم عقل ۽ حوصلي کي اُڀارڻ ۽ ماڻهوءَ ۾ اها عادت وجهڻ هئي ته هو پنهنجي طبيعت کي زندگي جي سانچي ۾ نه وجهي، بلڪ زندگي کي پنهنجي طبيعت ۽ خواهشن جي سانچي ۾ وجهي.
اها نئين سڀيتا شروع ۾ يورپي هئي يعني ان تي قوميت جو اثر نه هو ۽ اها ان کي تسليم به نه ڪندي هئي. پر فرانس ۽ جرمني جي لڙائين، قومن جي ان تنظيم، جيڪا صنعتي ۽ واپاري ڪاميابي جي لاءِ ضروري هئي ۽ آخر ۾ ان مقابلي، جيڪا يورپي قومن ۾ واپاري منڊين تي قبضي ڪرڻ جي لاءِ ٿيو ۽ جنهن جو نتيجو گذريل مهاڀاري لڙائي هئي، جنهن قوميت جي احساس کي تمام گهڻو وڌايو ۽ ڌار ڌار ماڻهن کان اها آزادي کسي، جيڪا سڀيتا ۽ اخلاق کين ڏني هئي، سڀني کي سياست ۽ صنعت جي مشين جا پرزا بنائي ڇڏيو. هاڻ روشن خيال ماڻهو ان جو ڏک ڪن ٿا ته قانون جيڪا آزادي ڏي ٿو، اهو هڪ بلڪل دوکو آهي ۽ قومي مقصدن جي عام راءِ جي صنعتي تنظيم جا اهڙا ته پابند بنجي ويا آهن جو انهن ۾ خودي نالي ۾ به نه رهي آهي. جيئن وڏيون مشينون هڪ ئي قسم جون لکين شيون ٺاهين ٿيون، ايئن ئي تعليم ۽ عادت ۽ ضرورت گڏجي هڪ ئي نموني جا لکين ماڻهو ٺاهي ٿيون ڇڏين، جيڪي نه رڳو ڪاروبار، پر مزاج ۽ خيالن ۾ قاعدن جي پابندي ڪندا آهن ۽ انهن جو جيئڻ ۽ مرڻ به ان موجب هوندو آهي. انسانيت جا سٺا نمونا چونڊڻ ۽ انهن جو نقل ڪرڻ اڳ به سڀيتا جو ڪم هو، پر اڳ اهي نمونا سٺي کان سٺا ۽ قيمتي کان قيمتي هوندا هئا ۽ هاڻ ان جو فڪر رهي ٿو ته ماڻهو جي هر خوبي جلد کان جلد حاصل هجي ۽ وڌ ۾ وڌ ماڻهن کي پسند پوي. اوهان کي علم ۽ ادب ۽ آرٽ جا اهڙا ته قدردان ملندا، جيڪي انهن جي ذريعي ماڻهن جي طبيعت ۾ گهرائي ۽ ان جي مزاج ۾ سچائي پيدا ڪرڻ چاهين ٿا. جيڪي هر شئي کي بازار جي شئي سمجهي نٿا پرکين. جن جي نظر ۾ قوم ۽ نسل جو فرق غلط آهي ۽ جيڪي قومي فائدي جي نالي ۾ به اهڙو سودو نٿا ڪرڻ چاهين، جنهن ۾ ٻي جو نقصان هجي، پر اهڙا ماڻهو بنهه گهٽ آهن ۽ اهي به شايد دل ۾ سمجهن ٿا ته هو جيڪو ڪجهه چون ٿا، اهي رڳو چوڻ جون ڳالهيون آهن ۽ اولهائين سڀيتا جي هڪ چوڙ به ڍڙي ٿي ته ان جو سڄو نظام بگڙي ويندو.
يورپي سڀيتا جي اٿڪ ڏاڍي زبردست هئي ۽ ڏيڍ سؤ سالن جي اندر 1700 کان 1848ع تائين ان اهڙيون شخصيتون پيدا ڪيون، جن زندگي کي جڳمگائي ڇڏيو. پوءِ اهي ئي ترقي جا حوصلا، جن ان کي سجاڳ ڪيو هو ۽ ترقي جي رستي تي پري تائين وٺي ويو هو، ان جي پيرن جي زنجير بنجي ويئي. اوهان کي يقين نه ايندو ۽ مون کي به اهو مڃڻ ۾ سالن تائين هٻڪ رهي، پر حقيقت اها آهي ته يورپ ۾ 1848ع کان پوءِ ڪا به اهڙي شخصيت پيدا نه ٿي آهي، جنهن پنهنجي طبيعت جي زور ۽ پهچ سان علم يا فن يا سياست ۾ ڪو نئون ڍنگ سيکاريو يا ڪنهن نئين رستي تي لڳايو. ان کان پوءِ اوهان کي تمام وڏا ماڻهو ملندا، جهڙوڪ: بسمارڪ، ڪارل مارڪس، ابسن، پر انهن سڀني جي پرورش ان زماني ۾ ٿي، جڏهن حوصلي زندگي کي هشڪاريو هو. پر ان تي قوميت جو ڪپڙو نه ويڙهيو ويو هو ۽ صنعتي مقصدن جو نگاهه به انهن جي وات ۾ نه هو. 1848ع کان قوميت ۽ صنعت زور حاصل ڪيو ۽ هنن انسان ۽ سڀيتا جي واڙ ٻڌي ڇڏي.
بيشڪ ترقي ٿيندي رهي علم ۾، سائنس ۾، قدرت کي قابوءَ ۾ ڪرڻ ۽ انسان کي دنيا جو بادشاهه بنائڻ جي ڪوشش ۾ ڪا به ڪسر نه ڇڏي ويئي. پر اهو سمورو ڪم ايئن هو جيئن مکين جو ماکي گڏ ڪرڻ. عالمن معلومات جو هڪ وڏو خزانو گڏ ڪيو، پر ايئن سمجهبو ته ان مان انسان ڪجهه نقصان ۾ رهيو، جو ان نئين علم اهي هڙئي نشانيون ختم ڪري ڇڏيون، جن تي انسانيت جو ڀروسو هو ۽ انسان کي عادت جو، جبلت جو ملڪ ۽ آب هوا جو، خود غرضي ۽ بک جو جوڙيل پتلو ثابت ڪيو. اهو علم خود به ڄاڻ جو ذخيرو وڌائڻ جي ذڪر ۽ غلط ۽ صحيح جي بحث ۾ اهڙو ته الجهي ويو آهي جو اهو زندگي ۽ حوصلي جي لاءِ نوان ميدان ڳولهڻ جي فرضن کي بلڪل ئي وساري ويٺو آهي. سائنس ۽ خاص طور تي صنعتي سائنس علم کان به وڏي ترقي ڪئي آهي، پر سائنس کي اخلاق سان ڪو به ملطب نه هو ۽ مذهب سان کيس الاهي عداوت آهي. اصل ۾ قوميت ۽ صنعت سائنس کي پنهنجي ڌارا ۾ وهائي کڻي پئي وڃي. علم به جيڪڏهن ان وهڪري ۾ نه آهي ته ڪناري کان ته گهڻو پري آهي. يورپ جو قومي ۽ صنعتي نظام بگڙيو ۽ ان جا لڇڻ اهڙا آهن ته اهو جلد بگڙجي ويندو ۽ علم ۽ سائنس پنهنجو خير گهرن. يورپ ۽ آمريڪا جي صنعتي نظام مان مراد اها اڪيلي سرمائيداري ڪونهي، پر رهڻي ڪهڻي جو اهو ڍنگ به آهي، جنهن ۾ ڪارخانا ۽ بازاريون، زندگي جا قاعدا ۽ قانون جوڙين ٿا سي انسان جي طبيعت ۽ حوصلي تي ڇانيل آهن ۽ ان کي پنهنجن مقصدن لاءِ جڪڙي رکيو اٿن جو اهي هٿ پير به هڻي نٿا سگهن. نئين صنعت سڀيتا تي وڏا وڏا احساس ڪيا آهن، ان جي ڪري ئي يورپ ۾ تعليم عام ٿي آهي، اخباورن آهن، ڪتاب آهن، ٽپال ۽ تار جو انتظام آهي، ريل، جهاز، هوائي جهاز ڪجهه ئي مهينن ۾ ماڻهو کي ايترو ته گهمائي ڦيرائي سگهن ٿا، جو پهرين سڄي عمر ۾ اهو نه گهمي سگهجي ها. انهن سڀني کان سواءِ هزارين سهولتون آهن، جيڪي گهرجون پوريون ڪرڻ جي بار کي هلڪو ڪري سگهن ٿيون. سوين اسپتالون آهن. صفائي آهي، ماڻهن کي تندرست ۽ خوش رکڻ جو اڳ کان به وڌيڪ فڪر آهي، ڪارخانن جي معمول ۽ واپاري ڪاميابي جي اصول، ماڻهن کي قاعدي ۽ وقت جو اڳ کان به وڌيڪ پابند بنائي ڇڏيو آهي ۽ جيتوڻيڪ زندگي جو پئمانو ايترو ته بدلجي ويو آهي، جنهن جو اندازو لڳائڻ به ڏکيو آهي، تنهن هوندي به سمورو ڪم ۽ ڪاروهنوار بنا ڪنهن رنڊڪ جي سهوليت سان هلندو رهي ٿو. پر ان سان گڏ ان جو به خيال رهي ته نئين صنعت، سڄي قدرت جو رس چوسڻ سان گڏ ماڻهو جو رت به چوسي ٿي. جيڪڏهن اوهين اهو نٿا سمجهو ته هڪ کي سک ڏيڻ لاءِ ڏهن جو ڏک سهڻ انصاف جي ڳالهه آهي ته اهو سوچيو ته انهن لکين ڪروڙين انسانن تي ڇا وهندو واپرندو هوندو، جيڪي پنهنجي سڄي عمر ڪوئلي جي کاڻين يا لوهه جي ڪارخاني ۾ گذارين ٿا. نه رڳو اهو، پر صنعت جنهن کي ترقي چوي ٿي، ان ۾ انسانيت جو وڏو نقصان به ٿئي ٿو. جهڙوڪ: گراموفون ۽ سئنيما ۽ ريڊيو ڳائڻ ۽ اداڪاري جي فن جو ٻيڙو ٻوڙي، آرٽسٽ کي ذليل ۽ مزاج کي خراب ڪري ڇڏيو آهي ۽ اڪيلي دڪانداريءَ ۾ ئي نه، پر زندگي جي هر شعبي ۾ ڪاميابي جو دارومدار اشتهار تي ٿي پيو آهي. ڪيتريون ئي نعمتون، جيڪي اڳ ۾ گهٽ ماڻهن کي نصيب ٿينديون هيون هاڻ تمام گهڻن کي ميسر آهن. پر سچ پڇو ته اهي نعمتون نه رهيون آهن، پر هڪ قسم جو دوکو آهن، جنهن ۾ لطف ان کي ئي اچي سگهي ٿو، جنهن کي عادت هجي. سچو شوق رکڻ وارو ته الٽو ڪڙهندو رهي ٿو.
هائو ۽ هاڻ آخري ڳالهه اها ته صنعتي ترقي يورپ ۽ آمريڪا وارن جي پنهنجي ڪمائي نه آهي، پر ان دولت جي پيدا ڪرڻ ۾ ڪيترن جو حق ماريو ويو آهي ۽ اهي ملڪ، جي هاڻ واپاري منڊيون سڏجن ٿا، اتي ڪارخانا لڳي ويا ته اولهائين صنعت جو ٺٺ ايئن ئي پيو هوندو، پر جڏهن سياسي چالون ۽ صنعتي ضد پنهنجو ڪم ڪري چڪا هوندا، دولت ۽ حڪومت جو نشو لهي ويندو ته شايد اها روشني ٻيهر چمڪي اٿندي، جيڪا هينئر ڪارخانن جي قومي خودغرضي جي طوفاني گهٽائن ۾ لڪي ويئي آهي. ان تنظيم جو قدر ڪجهه گهٽ ٿيندو، جنهن ۾ انسان ڪلون ۽ پرزا ٿي ويو آهي ۽ ان جي دل ٻيهر پنهنجي اندر ۾ نوان ميدان ڳولهيندي.