(7) قديم هندستان
آرين جي اچڻ کان اڳ سنڌ ۽ ڏکڻ پنجاب ۽ شايد گنگا جي ماٿريءَ ۾ جيڪي ماڻهو آباد هئا، تن جي صورت ۽ رهڻي ڪهڻي ۽ ڪپڙي لٽي جو اسين صحيح انداز لڳائي نٿا سگهون ته هو ڪهڙي نسل جا هئا. شايد اهي دراوڙ ئي هئا ۽ بلوچستان جي لنگهن مان لنگهي اچي پکڙيا هئا. لکن ۽ ڏکڻ هندستان ۾ ان ئي دراوڙ تهذيب جو پنهنجو ڌار ڪاروبار هو ۽ انهن جو هنڌ جي اتر طرف رهندڙن سان گهڻو لاڳاپو نه هو. پر يورپ ۾ ڏکڻ هنڌ وارا جاوا، سماترا ۽ ان کان اڳيان تائين پهچي چڪا هئا. اوڀر ۾ عربستان، مصر ۽ رومي سمنڊ جي واپارين سان انهن جي ڏيتي ليتي هئي ۽ اڃا ڪجهه ڏينهن ئي ٿيا آهن جو لکن مان هڪ اهڙو تابوت زمين مان ڪڍيو ويو آهي، جنهن ۾ مردا دفنايا ويندا آهن، جنهن جي شڪل سمير ۽ اٽلي جي ضلع ”ايترو وريا“ جي تابوتن جهڙي آهي. هندستان جا شايد ان وقت ٻه حصا هئا، پر دنيا کان ڌار ۽ پري نه هئا. سڀئي هڪ ٻئي کي ڄاڻندا سڃاڻندا هئا، سکندا ۽ سيکاريندا هئا ۽ ٿورو اڳي پوئتي ئي سهي پر پوءِ به ترقي جي رستي تي هلي رهيا هئا.
آرين اتر هندستان ۾ اچي اهو ئي ڪجهه ڪيو، جيڪو هنن يونان ۾ ڪيو. يعني اهي پهرين خالي هنڌن تي آباد ٿيا، پوءِ هنن شهرن ۾ رهندڙن سان ميل جول وڌائي ۽ نيٺ هو ايترو سکي ويا، جو کين استادن جي گهرج نه رهي. اسان کي خبر آهي ته هڙاپا ۽ موهن جو دڙو وارن تي جيڪا تباهي آئي ان ۾ آرين جو هٿ هو يا نه، پر هو اوچتو ئي اوچتو زندگي جي محفل مان کڄي ويا ۽ اتر هندستان وارا به پنهنجو پاڻ کي قدرت جو لاڏلو سمجهندا هئا. هنن صنعت ۾ ته سالن جي شاگردي ڪئي هوندي. اهو ناممڪن آهي ته صدين جي تهذيب ۽ ميل جول کان پوءِ به هو نج آريائي رهيا هجن. پر هنن ڌرم جا جيڪي قانون ٺاهيا، انهن ۾ صرف پنهنجي ضرورت ۽ فائدي کي نظر ۾ رکيائون. يوناني سمجهندا هئا ته غلام ۽ غير نسلن جا ماڻهو مهذب شهري زندگي جا حقدار نٿا ٿي سگهن. آرين، غير آرين کي پنهنجي سماج مان به ڌڪي ڇڏيو. انهن جو ڌرم ۽ انهن جا سڳورا ڪتاب، انهن جو شاعراڻو فلسفو ۽ انهن جي رشين ۽ ويراڳين جي نيڪ ۽ پاڪ زندگي ۽ عملي طور تي اهڙا ئي اصول، انهن جي حڪومت ۽ واپار لاءِ به هئا. انهن سڀني ڳالهين سان گڏوگڏ اهو به هو ته مذهبي رسمن جي تعداد ۽ انهن جي پيچيدگي وڌندي ويئي. ڪي ماڻهو هئا جيڪي انهن رسمن جي حقيقت ڄاڻندا هئا. پر هنن اها ڳالهه پنهنجي دل ۾ رکي. ”اٿرديد“ مان معلوم ٿئي ٿو ته، آريا آتش پرستي جي مذهب ۾ انهن کان اڳ جي پوڄا پاٺ جا ڪيترائي عقيدا گهڙي آيا هئا. هو رڳو جانورن ۽ ڪن وڻن کي ديوتا نه ته به ديوتائن جيتري ئي عزت جي لائق مڃڻ لڳا هئا. انهن ۾ گهڻا ٽوڻا ۽ ان قسم جا ٻيا رواج به هلڻ لڳا هئا ۽ اهي هڙئي ڳالهيون سندن اصل ڌرم کان ڪوهين ڏور هيون.
پوءِ هڪ وقت اهڙو به آيو، جڏهن سندن فلسفي ۽ اعليٰ اخلاقي تعليم جي خلاف ته نه، پر سندن نسلي وڏائي ۽ سندن ڌرم جي خلاف سخت بغاوت ٿي. اسين اهو ته نٿا چئي سگهون ته گوتم ٻڌ آريا هو يا ڪنهن گڏو چڙ نسل جي سپاهين جي ڪٽنب مان، پر هو شايد نج آريا هجي ها ته شايد ئي پنهنجي نسلي برتري کان ايترو آجو هجي ها، جو پنهنجي تعليم جي هر ڳالهه ۾ آرين جي اصولن ۽ قاعدن جي حد به بڻائي ها ۽ جيڪڏهن صفا هيٺين ذات جو هجي ها ته کيس علم پرائڻ ۽ روحاني تجربن جو ايترو ڀلو موقعو ملي سگهي ها، جيترو کيس مليو. پر اهو ڏسندي ته هو هندستان جي جنهن حصي ۾ جنميو هو، اتي گهڻي عرصي کان دلي طرح بي چين هئا ۽ ان کان اڳ به ڪجهه بزرگ آرين جي سڳورن ڪتابن کي تسلي ۽ رهنمائي لاءِ اڻ پورو قرار ڏيئي چڪا هئا، اسين ان مڃڻ کي بيڪار سمجهي ڇڏي سگهون ٿا. ياد رکڻ جي ڳالهه اها آهي ته گوتم ٻڌ جيڪا تعليم ڏني، اها رڳو آريا ڌرم جي خلاف نه هئي، پر ان وقت جي دنيا جي اصول ۽ قاعدي جي خلاف هئي. ماڻهو ديوتائن کي مڃيندا هئا ۽ سمجهندا هئا ته کين حاڪمن جهڙو اختيار آهي. اهي چاهين ته اسان جون دلي مرادون پوريون ڪري سگهن ٿا. گوتم ٻڌ چيو ته ديوتا وري ڪهڙا؟ ڪم جو قانون آهي ته اسان جي جهڙي ڪرڻي هوندي، تهڙي ڀرڻي. ان قانون کي انسان جون خواهشون ته ٽوڙي سگهن ٿيون، پر ديوتائن جي قوت نه. اهڙا به ماڻهو هئا، جن کي دنيا جي ڪا به نعمت گهربل نه هئي. اهي موڪشش، ڇوٽڪاري جي سڌ رکندا هئا ۽ اهو خيال رکندا هئا ته جسم ۽ جسماني خواهشون اسان کي گمراه ڪن ٿيون. هو تپسيا ڪري پنهنجو پاڻ کي ڀانت ڀانت جون تڪليفون پهچائيندا هئا. گوتم ٻڌ چيو ته آئون ان رستي جي آخري منزل تائين آيو آهيان ۽ مون کي ڪجهه به نه مليو، پنهنجو پاڻکي ڏک ڏيڻ بيڪار آهي. هائو، نفس کي قابو ۾ رکو، جو نفس جو ٻانهو، ڪرم جي ڦندي کان آزادي ٿي ئي نٿو سگهي. ماڻهو رسم ادا ڪرڻ کي، قرباني کي ۽ دان ڏيڻ کي دينداري سمجهن ٿا. گوتم ٻڌ چيو ته اصل شئي نيت ۽ سٺا عمل آهن. سچو ديندار اهو آهي، جيڪو سمجهه ۽ دل جي روشني ۾ پنهنجي ارادي جي سگهه سان خدمت ۽ ايثار جي رستي تي هلي جو اهو ئي رستو اسان کي گهر تائين وٺي وڃي سگهي ٿو. گوتم ٻڌ اهو سڀ چيو ۽ گهڻو ڪجهه چيو جي هن وقت به اسين اهي سڀ ڳالهيون صاف صاف چئي نٿا سگهون. سندن شخصيت ۽ زبان ۾ وڏو جادو هوندو، جو ماڻهن هن جو وات بند نه ڪيو، پر اهي هڙئي ڳالهيون سندن مخالفن کي ايتريون اڻ وڻندڙ نه لڳيون هونديون، جيترو سندس اهو چوڻ ته ماڻهو سڀ برابر آهن. آزاد اهو آهي جيڪو نيڪ زندگي گذاري، ڪامياب اهو آهي، جيڪو نفس کي قابو ۾ رکي. ماڻهوءَ کي جت وڃڻو آهي، اُت نه برهمڻ جي ذات ڪم اچي سگهي ٿي ۽ کشتري جي تلوار، نه وئش جي ڌن ۽ دولت، ته پوءِ ماڻهو جي اهڙي ورڇ ڇو ڪجي؟ مون جيان اڇوت جي هٿ جو ڇو نه ٿا کائو؟ هو دعوت ڏين ته ڇو نٿا قبوليو؟ گوتم ٻڌ کي خبر هئي ته ذات جي ورهاست مٽائڻ لاءِ اوچي ذات وارن کي مخاطب ٿيڻ اجايو آهي ۽ علم کي ڪتابن ۾ لڪائي رکڻ غلط آهي. هن پنهنجي تعليم جي پرچار ڪرڻ جي لاءِ جنهن کي به موڪليو، تنهن کي چيو ته جتي به وڃين، اتي جي ٻولي سکج. پنهنجي رهائش اميرن جي گهرن ۽ پرفضا ٻيلن ۾ نه رکج. رمتو جوڳي تي هلندو هلج، جتي پيئي اُتي وهاڻي، جهونپڙي ۾ يا رستي تي. جهگين وارا ئي تنهنجي ڳالهه کي ڌيان سان ٻڌندا ۽ تنهنجو ڪم اتي ئي ٿيندو.
گوتم ٻڌ جو مذهب پهريون مذهب هو، جنهن جو پرچار ڪري سگهجيو ٿي. ان کان اڳ جا مذهب نسلي هئا يا مقامي هئا. پوڄارين جو ديوتائن سان ويجهڙائپ وارو لاڳاپو هوندو هو. مذهب کي عقيدي ۽ اخلاقي تعليم سان ڪو به واسطو نه هو. اهو بس رسمن جو اهڙو ميڙ هو، جن کي ادا ڪرڻ، خاص قبيلن ۽ گهراڻن جو حق ۽ فرض هو. ٻڌ ڌرم انسان جي نظر کي ايترو ته اتانهون ڪيو، جو اهي برادري ۽ ذات نسل ۽ ملڪ، ريتن ۽ رسمن، سوڻن ۽ ساٺن کي پورو ڪندڙ ديوتائن ۽ ديوين جي حد کان لنگهي، سڄي انسانذات کي ڏسي سگهي. غور ڪبو ته خبر پوندي ته ان ۾ اهي سڀئي گڻ هئا، جيڪي تهذيب ۾ جان وجهي سگهيا ٿي. ان ۾ اها اعتدال پسندي هئي، جيڪا يوناني تهذيب جو جوهر مڃي ويندي هئي. اها خاڪساري هئي، جنهن عيسائي مذهب کي مٿانهون ڪيو. اها برابري جيڪا اسلام جو اهم ٿنڀ آهي ۽ پوءِ کيس هڪ شهنشاهه اشوڪ جهڙو پرچارڪ مليو، جنهن پنهنجو تاج لاهي پيرن ۾ رکي ڇڏيو. پر ٻڌ ڌرم کي ماحول گهڻو خراب مليو هو. ان جا رهبر عام خيالن کان متاثر ٿي جوڳي ۽ ويراڳي ته نه ٿيا، پر دنيا کان ڌار ته ٿي ويا. نيڪ زندگي انهن جو ئي حصو سمجهڻ لڳي ويئي، جيڪي دنيا کي تياڳي ڇڏين. برابري رهي پر هيٺ مٿاهين ميل ميلاپ جو زور نه رهيو. مذهب ڪتابن ۾ ۽ عالمن جي دماغن ۾ بند ٿيڻ لڳو ۽ نيٺ نوبت اتي اچي پهتي، جو گوتم ٻڌ ديوتا بنجي ويو. پوءِ ان مندرن ۾ سندسن مورتيون رکجڻ لڳيون. هو ڪامل انسان جو نمونو نه رهيو، پر خدا بنجي ويو، آزادي جيڪا هن سيکاري هئي، گرفتاري جو هڪ نئون نمونو بنجي ويئي.
پر اهو ئي زمانو، جيڪو صحيح مذهب ۽ اخلاق جي لحاظ کان زوال جو زمانو هو، ٻڌ ڌرم جي پکيڙ جو زمانو به اهو ئي هو. اهي نسل جيڪي ”تارم جي ماٿريءَ“ مان نڪري ترڪستان، افغانستان ۽ ڪنشڪ جي دور ۾ هندستان جي وڏي حصي تي قبضو ڪري ورتو هو، گوتم ٻڌ کي مڃڻ لڳا هئا ۽ انهن ئي رستن تان، جيڪي يوناني، رومي ۽ چيني سپهه سالارن دريافت ڪيا هئا، ٻڌ ڌرم تبت، تارم جي ماٿري، منگوليا ۽ چين پهچي ويو. تهذيب جي بازار ۾، جيڪا ان وقت خوب گرم هئي، هندستان جو مال، ان جو مذهب، ان جو علم ۽ ان جا پرچارڪ ۽ اهو مال اهڙو هو، جنهن جي سوين سالن تائين گهرج رهي. عام مذهب بنجڻ جي لاءِ ٻڌ ڌرم پنهنجون اعليٰ خصوصيتون ته گهٽ ڪري ڇڏيون، پر ان يوناني، ايراني، چيني ۽ هندستاني قومن کي، جن جو ان وقت هڪ ٻئي سان ميل جول هو، هڪ ٻئي جو اثر قبولڻ جي لائق بنائي ڇڏيو ۽ اها ان جي ئي پيدا ڪيل بي تعصبي ۽ نظر جي وسعت جو نتيجو آهي، جو اسين چين، هندستان ۽ ايران ۾ تهذيب جي هڪ نئين ۽ روشن دور کي شروع ٿيندي ڏسون ٿا.
هندستاني تهذيب جو نئون دور ”گپت عهد“ جي تهذيب سڏجي ٿو. پر اصل ۾ اهو گپت دور کان گهڻو اڳ شروع ٿيو ۽ ڪن حصن ۾ ان کان گهڻو پوءِ تائين هليو. ان جو مرڪز اوڀر ۾ نه هو، پر اولهه ۾ هو. اهو واپاري رستي تي جيڪو ”بروچ“ ۽ ”سورت“ جي بندرگاهن کان اتر طرف مٿرا کي ۽ يورپ کي ”پرياگ“ ۽ ”پاٽلي“ پتر تائين هليو ويندو هو. ان حصي، جنهن کي هاڻ اسين ”مالوه“ ۽ گجرات سڏيون ٿا، سوين سالن تائين ”سڪ“ ۽ ”ڪشان“، يعني ان نسل جا ماڻهو جيڪي پوءِ ”ترڪ“ سڏيا ويا، حاڪم رهي چڪا هئا. هتي اوهان کي ان زماني ۾ ايراني، يوناني، عرب، سڀني قسمن جا ماڻهو ملندا، جن ۾ اسان جي پنهنجي ديس جا ماڻهو وڏي حيثيت رکن ٿا. ٻي طرف ڪابل ۽ پشاور کان ٽيڪسلا ۽ مٿرا تائين جيڪو رستو ايندو هو، ان جي ذريعي به هندستان اندر وڏي دولت پهتي ۽ هتان هُتان جيڪو به آيو، اهو گپت بادشاهت جي درٻار ۾ پهتو. آريا ڳوٺن کي پسندا ڪندا هئا، تن کي شهرن جي رهڻي ڪهڻي هڪ اک به نه وڻي. گپت تهذيب شهري تهذيب هئي، جنهن ۾ اصل نعمت شائستگي، نفاست، ڏڻ، ميل ميلاپ، سير تماشا ۽ ان قسم جون شيون هيون. آرين جي زماني ۾ دولت، زمين ۽ زمين جي پيداوار هئي. گپت دور ۾ صنعت ۽ واپار تي ڀروسو هو ۽ اهو ئي سبب آهي، جو ان زماني ۾ ٻڌ ڌرمي پرچارڪن جي رهنمائي ۾ هندستانين، مصر کان وٺي چين ۽ جاپان تائين پنهنجو ڪاروبار پکيڙيو. آريا ڌرم کي سڀ کان وڏو مرتبو ڏيندا هئا. کين سڀ کان وڏو فڪر مذهب، فلسفي ۽ قانون جو هو ۽ هو زندگي کي پنهنجن عقيدن جو پابند رکڻ جي ڪوشش ڪندا هئا. گپت دور ۾ مهذب زندگي جو لطف ماڻڻ سڀني جو حوصلو ۽ سڀني جو ڌرم هو. ان زماني ۾ ادب ۽ فنون لطيفه پنهنجا ڪرشما ڏيکاريا ۽ دولت ۽ آسائش، ملڪ کي هڪ رنگين باغ بنائي ڇڏيو.
هڪ دور جي ٻي دور سان ڀيٽ ڪرڻ جو منهنجو مقصد اهو ڪونهي، ته هڪ کي ٻي کان مٿڀرو ثابت ڪيو وڃي، پر اهو ڏيکارڻ آهي ته اهو سلسلو موهن جي دڙي جي تهذيب کان شروع ٿيو ۽ گپت دور تائين اچي شهري تهذيب تي ختم ٿيو ۽ جيڪڏهن اسين ان زماني جي تاريخ کي هڪ سلسلو مڃي وٺون ته اسين اهو ڏسنداسين ته اهو مڪمل هو. ان ۾ اپنشندن ۽ ڀڳوت گيتا جي تعليم به اچي وڃي ٿي ۽ گوتم ٻڌ جي ڪامل شخصيت ۽ رگ ويد جا ڀڄن ۽ ڪاليداس جا اهي نظم به، جن آزاد انسان ۽ ان جي زندگي جي منظرن، موسم، فضا جي خوشبوءِ سان وسائي ڇڏيو ۽ سڀني کي هڪ لڀائيندڙ تصوير جا مختلف رنگ بنائي ڇڏيو. ان ۾ آريا ڀٽ ۽ برهم گپت جو علم اچي وڃي ٿو ۽ پنج تنتره جون اهي بي مثل ڪهاڻيون ۽ نصيحتون به، جن هندستان جي حڪمت ۽ دانائي جو سڄي دنيا ۾ ڏونڪو وڄايو، تنجورا ۽ مدورا جا مندر ۽ اجنتا جي مصوري، بادشاهت جو بندوبست ۽ واپارين جي حوصلي مندي به. مطلب ته اهي سڀئي شيون، جن کي حاصل ڪرڻ انسان جو حصو سمجهيو ويو آهي ۽ اهي سڀئي خواهشون جن ۾ تڙپڻ انساني زندگي جو شان آهي.