(8) عيسائي مذهب
حضرت عيسيٰ عليه السلام جي شخصيت کي گوتم ٻڌ ۽ زرتشت جي شخصيتن ۽ عقيدن سان ڪو به سروڪار نه هو. هو پنهنجو پيغام ٻڌائڻ دوران ان ڳالهه جو خيال رکندو هو ته هو ڪنهن کي مخاطب ٿي رهيو آهي، پر هن جي ذات ۾ حضرت ابراهيم يا حضرت موسيٰ نئون جنم ورتو هو. هن جي نظر ۾ پنهنجي ئي هڪ قوم يا سماج نه هو، هو انهن جي ڌرم يا انهن جي روايتن ۽ صحيفن کي ان نئين دنيا ۾، جيڪا هن ٺاهڻ ٿي چاهي، پر ان کان پوءِ جڏهن سندس مڃيندڙن وٽ هڪ جيئري جاڳندي شخصيت جو سهارو نه رهيو ۽ ان ۾ زندگي پنهنجي مذهب، پنهنجي عبادت کي هڪ ظاهري شڪل ڏيڻ جي گهرج محسوس ٿي ته، ان تي هر پاسي کان اثر پوڻ لڳو. کيس قومن جي فطرت ۽ عادت، انهن جي مزاج ۽ انهن جي ذهنيت جو لحاظ رکڻو هو. کين اهڙن سوالن جا جواب ڏيڻا هئا، جيڪي حضرت عيسيٰ کان پڇڻ کان ڪنهن جو به ڌيان نه وڃي ها. پر جن جي حضرت عيسيٰ کان پوءِ هر پاسان بوڇاڙ ٿيڻ لڳي هئي. هڪ تمام وڏي ڳالهه اها هئي ته هزارين لکين ماڻهو، جيڪي عيسائي مذهب اختيار ڪري رهيا هئا، انهن جي پالنا ٻين عقيدن تي ٿي هئي. هنن پنهنجو مذهب ته بدلايو، پر پنهنجي ذهن ۽ تخيل جون عادتون نه بدلائي سگهيا ۽ پهرين تصورن جا نقش پنهنجي دل تان مٽائي نه سگهيا. تنهن ڪري اسين ڏسون ٿا ته حضرت عيسيٰ جي تعليم کي ڪليسا ۽ قانون عبادت جي طريقن ۽ نيڪ زندگي جي هڪ خاص مفهوم ۾ جنم ورتو، جيڪو سندس اصل تعليم کان ڪوهين ڏور هو. پر ان زماني جا خيال، حوصلا ۽ تصور سمائجي ويا ۽ ايئن حضرت عيسيٰ جي تعليم وقت ۽ ماحول جي سانچي ۾ وڌي ويئي.
ان سبب جي ڪري اهو ضروري آهي ته اسين ان زماني جي مذهبن تي ۽ انهن ماڻهن جي حالتن تي روشني وجهون، جيڪي مذهب جو سڀني کان ججهو قدر ڪن ٿا. حضرت عيسيٰ فلسطين ۾ جنم ورتو، تنهن ڪري سندس تعليم کي نه ته ان شڪل تي جيڪا ان تعليم ماڻهن جي دلين ۾ اختيار ڪئي، انهن جذبن تي جنهن کي هن ڇيڙيو، انهن حوصلن تي جنهن کي هن اڀاريو، جن يهودين تي سيرت روايتن ۽ حالتن جو گهرو اثر پيو. يهودي، فلسطين ۾ ان شاهراه تي آباد هئا، جيڪا مصر کان شام ۽ عراق ويندي هئي. ان رستي تان واپارين جا قافلا لنگهندا هئا ۽ انهيءَ تان فوجون به لنگهنديون هيون. پوءِ فلسطين ۾ سمنڊ جي ڪناري تي واپار ۽ واپاري قومن جا ٻه وڏا مرڪز هئا. اهڙي طرح يهودي صدين تائين مصر ۽ بابل جي جنگين ۾ پيسجندا ۽ فونيقي واپارين جي هٿان ڦرجندا رهيا. بابل جي هڪ بادشاهه بغاوت جي سزا ۾ کين سندن وطن مان لڏائي بابل ۾ وڃي رهايو ۽ پرديس جي قيد مان ڇٽا ته هنن جون پاڻ ۾ لڙايون شروع ٿي ويون. جڏهن حضرت عيسيٰ پيدا ٿيو ته فلسطين جي ڏکڻ ۾ رومين جي حڪومت هئي ۽ اتر ۾ ان جي ماتحت هڪ ليمي رياست هئي، جيڪا انهن کان به وڌيڪ بي پروائي ۽ ظلم ڪندي هئي. رومين ٻين به ڪيترن ئي ملڪن کي جيتيو هو ۽ قومن کي پنهنجي پيرن هيٺان لتاڙيو هو. هنن رڳو فلسطين ۾ ئي نه، پر هر هنڌ دلين کي زخمي ۽ همتن کي ٽوڙيو هو. هنن هر هنڌ ڪجهه اميرن جي لاءِ دولت ڪمائڻ سولي ڪري، لکين غريبن کي رت ۽ مٽي ۾ گڏي ڇڏيو هو. پر ٻي ڪنهن به هڪ قوم يا ملت هئڻ جو ايترو احساس نه هو، جيترو يهودين ۾ هو. ٻين هنڌن جا ماڻهو جيڪڏهن ڪڏهن پنهنجو پاڻ کي ڪنهن سورمي جو اولاد سمجهندا هئا ته ان وقت تائين هو اها ڳالهه وساري چڪا هئا. ڪڏهن هو پنهنجي خاص ديوتا جي سامهون سرجهڪائيندا هئا ته هاڻ ان سان گڏ ڪيترن ئي ٻين ديوتائن کي به پوڄڻ لڳا هئا. يهودين ۾ اهو گڻ هو ته هو شروع کان ئي هڪ خدا کي مڃيندا هئا ۽ آخر تائين ان کي ئي مڃيندا رهيا. هنن ان جو ٻين جي ديکا ديکي نالو نه بدلايو ۽ جيڪڏهن ڪنهن ان کان ڦري به ويا ته به ان سان گڏ ڪنهن ٻي کي شريڪ نه ڪيائون. بابل جي اسيري جي زماني ۾، جيڪو حضرت عيسيٰ کان پنج ساڍا پنج سؤ سال اڳ گذريو، هو خدا کي پنهنجي نسل جو ئي نه پر سڄي جهان جو خدا مڃڻ لڳا ۽ واپس پنهنجي وطن اچڻ کان پوءِ هو پنهنجن عقيدن جو پرچار به ڪرڻ لڳا، جنهن جو کين اڳ ۾ ڪڏهن به خيال نه ٿيو هو. پر جيڪڏهن سندن مذهب آزمائش ۽ امتحان ۾ پورو لٿو ته سندن زندگي ۽ دنياوي حيثيت بگڙجندي رهي. هو نه ڪڏهن مڪمل طور تي آزاد ٿي سگهيا ۽ نه ئي وري ڪڏهن کين اهو اطمينان نصيب ٿيو، جيڪو گهرج پوري ٿيڻ ۽ هڪ ڍنگ جي زندگي گذارڻ سان حاصل ٿئي ٿو. عزت ۽ آسودگي جي خواهش جڏهن هڪ ڀيرو اڀري ته ان هڪ اهڙي شخصيت جو روپ اختيار ڪري ورتو، جيڪو مسيحا به هجي ته شهنشاهه به. جيڪو دين کي به پکيڙي ته بي ديني کي به مٽائي، ظلم کي به دور ڪري ته انصاف کي به تخت تي ويهاري ۽ يهودين کي دنيا جي حڪومت ڏيئي. انهن وعدن کي پورو ڪري جيڪو پيغمبرن ساڻن ڪيو هو ته مذهب ۾ سچا ٿيا ته دنيا ۾ پڻ سرخرو ٿيندا.
خبر ڪونهي ته حضرت عيسيٰ ان طريقي سان مسيحيائي ۽ شهنشاهي جي دعويٰ ڪئي يا نه، جيئن يهودين جي قومي روايتن ۽ اڳڪٿين موجب ڪرڻ کپي ها، پر جيڪڏهن هو ڪري به ها ته سندس شخصيت کي ڏسندي، کيس اهو حق هو. سندس يهودي پوئلڳن جي دلين ۽ عقيدن کي ان مسيحيائي ۽ شهنشائي جي اميد سگهارو ڪيو هو ۽ جڏهن انجام ڪجهه ٻيو نڪتو ته هو بوکلائجي ويا ۽ انجيل جي روايت موجب، سندس سڀ کان وڏي پوئلڳ ته هڪ موقعي تي سندس پوئلڳ هئڻ کان به نابري واري. حضرت عيسيٰ جو پيغام، جن ماڻهن سڀ کان پهرين ٻڌو، اهي غريب ۽ مصيبتن جا ماريل هئا. عيسائي مذهب شروع ۾ هر هنڌ هيٺ کان وٺي مٿي تائين پکريو. غريبن کان اميرن، حاڪمن کان محڪومن، مظلومن کان ظالمن تائين پهتو ۽ ان تي مسڪيني ۽ مظلوميت جو رنگ چڙهي ويو، جيڪو حضرت عيسيٰ جي شخصيت جي حوصلي مندي ۽ خودداري سان نباهي نٿو سگهجي. جيئن ته نادار ۽ محتاج، جن سڄي زندگي ڏک سٺا ۽ مصيبتن مان گذريا هئا، حضرت عيسيٰ جي تعليم جو پرچار ڪندا هئا. انهن ماڻهن جي زندگي سچي عيسائي هئڻ جو نمونو سمجهي ويندي هئي ۽ دين ۽ دنيا جي وچ ۾ هڪ اوپرائپ پيدا ٿي ويئي، جيڪا حضرت عيسيٰ جي اصل تعليم ۾ نه هئي. گوتم ٻڌ جيان، حضرت عيسيٰ انسان جي نيت کي زندگي جي باهه ۾ سڙي کوٽ کان پاڪ هئڻ سکياريو. مٽي ۾ ملي ۽ آسمان جو سير ڪري ذات ۽ نسل، دولت ۽ افلاس، رنج ۽ راحت، ڪاميابي ۽ ناڪامي کي حقير ۽ ذليل سمجهڻ جي تدبير ٻڌائي. انسان کي ادنيٰ نعمتن جي غلامي کان آزاد ڪري، کيس اهو زبردست حوصلو ڏنو ته خدا جي گڻن جو ايئن ئي هڪ نمونو بنجي وڃي، جيئن ذرو آفتاب جو هوندو آهي. گوتم ٻڌ جيان حضرت عيسيٰ به اهڙن کي پنهنجي ڇانوَ ۾ پناهه ڏني، جن کي دنيا ناپاڪ سمجهي ذلت ۽ حقارت جي گپ ۾ وهنجاريندي هئي ۽ کين ڏسي پنهنجو منهن ڦيري وٺندي هئي. حضرت عيسيٰ نه رڳو اهڙن کي پناهه ڏني، پر انهن جي ندامت کي خدا جي نظرن ۾، ان قانون پرستي کان وڌيڪ سٺو قرار ڏنو، جيڪا تنگ نظري يا خودپسندي پيدا ڪري. حضرت عيسيٰ ۽ گوتم ٻڌ جي تعليم ۾ فرق رڳو ايترو هو ته، گوتم ٻڌ پنهنجي شخصيت جو مثال پيش ڪرڻ کان سواءِ انسان کي بي يارو مددگار ڇڏي ڏنو هو ۽ حضرت عيسيٰ ان کي خدا جي ذات ۽ ان جي رحمت جو سهارو ڏنو. اهڙو سهارو، جيڪو يهودين کي نصيب نه هو. جيتوڻيڪ هو به ان ئي خدا کي مڃيندا هئا. يهودين جي قومي مزاج ۾ لاچاري جي جيڪا ڪاوڙ هئي ۽ پيغمبرن کين سڌي راهه تي هلائڻ جي لاءِ جنهن نموني عذاب کان ڊيڄاريو، ان جو مجموعي اثر هيءُ ٿيو ته انهن جي عقيدي ۾ خدا جو انصاف سندن رحم تي غالب اچي ويو. هو اهڙي قانون پرست ۽ لڪير جا فقير بنجي ويا، جو هنن هڪ ڀيرو بيت المقدس کي فتح ٿيڻ ڏنو. رڳو ان ڪري ته دشمنن ڇنڇر جي ڏينهن ”يوم سبت“ جي ڏينهن هلو ڪيو هو، ۽ الله ان ڏينهن ڪاروبار بند رکڻ ۽ عبادت ۾ رڌل رهڻ جو حڪم ڏنو هو. حضرت عيسيٰ ماڻهن جي دلين مان سزا جو ڊپ ڪڍي ڇڏيو ۽ کين سمجهايو ته انصاف قانوني انصاف ڪونهي، ان جي تعليم ۾ اسين عملن جو ڪو به اهڙو حساب ڪتاب نٿا ڏسون، جهڙو آريا فلسفين ۽ ٻڌ ڌرمين وٽ ڪرم ۽ آواگون جي عقيدن ۾ ظاهر ٿئي ٿو. حضرت عيسيٰ جي نظر عيب يا ڏوهه تي نه هئي، پر هن جون نظرون اڳتي ۽ مٿاهين طرف ڄميل هيون، جنهن کي هو آسماني بادشاهت چوندو هو. هڪ اهڙي زندگي، جنهن ۾ انسان جو ارادو خدا جي مرضي ۾ گم ٿي وڃي. جنهن ۾ انسان نيڪ ۽ بد جي تميز کان گذري وڃي ۽ دنيا کي ساڳي طرح فيض ڏيندو رهي. جيئن قدرت جو اهو انتظام، جنهن جي آڌار تي سٺي ۽ خراب ٻنهي جي لاءِ سج چمڪي ٿو، هوا هلي ٿي يا مينهن وسي ٿو. پر ان زندگي جي لاءِ ميدان صاف ڪرڻ جي گهرج هئي، انسان جي لاءِ هڪ نئون جنم وٺڻ ضروري هو، ته جيئن ان ۾ ٻارڙن جهڙي معصوميت ۽ فرشتن جهڙي ڏاهپ پيدا ٿئي. دنيا جي پراڻي نظام کي درهم برهم ڪري هڪ نئون نظام قائم ڪرڻ هو، جنهن ۾ اهو سڀني کان وڏو هجي، جيڪو پاڻ کي سڀني کان ننڍو سمجهي، سڀني تي حڪومت اهو ڪري جيڪو پاڻ کي سڀني جو غلام مڃيندو هجي.
يعني حضرت عيسيٰ پنهنجي تعليم جي ذريعي هڪ وڏي ديني ۽ دنياوي انقلاب کي منهن ڏيئي رهيو هو ۽ ان ئي ڊپ سبب يهودين جي مذهبي اڳواڻن گڏجي اهڙي وقت سندس زبان بند ڪري ڇڏي، جڏهن هو اڃا پنهنجي ڳالهه چئي به نه سگهيو هو. سندس شخصيت ۽ سندس تعليم ايترو ته اثر ڏيکاري چڪي هئي، جو زخمي دلين جو مرهم بنجي وڃي ۽ چٿيل خواهشن کي سرسبز بنجڻ جي لاءِ اميد ڏيکاري. پر اها حقيقت جو رنگ روپ اختيار ڪري نه سگهي هئي، جو هڪ افسانو بنجي ويئي ۽ انهن ڪجهه ڳالهين تي، جيڪي ماڻهن جي ذهنن ۾ ويهي رهيون هيون ۽ ڪجهه واقعا جيڪي انهن ٻڌا ۽ ڏٺا هئا، هڪ اهڙو مذهب ۽ سماجي قانون ٺاهي بيهارڻ ڏکيو هو، جيڪو حضرت عيسيٰ جي خواهش ۽ ارادي موجب هجي ها. ”سينٽ پال“ جنهن عيسائي مذهب جي پرچار ۾ سڀني کان وڌيڪ ڪم ڪيو ۽ جنهن کي عيسائي ملت جي نظام جو باني سمجهڻ کپي، حضرت عيسيٰ سان ملڻ ته ڇا، کيس ڏسي به نه سگهيو هو. هو ان وقت جي سڀني مذهبن جو اڀياس ڪري چڪو هو ۽ هو جڏهن عيسائي ٿيو ته سندس پراڻي علم سندس نون عقيدن کي پنهنجي رنگ ۾ رنگي ڇڏيو. ان ۾ سچائي هئي ۽ جوش هو، پر نئين ملت کي هدايت ڏيڻ ۽ قانون جوڙڻ جو جيڪو کيس فرض ادا ڪرڻو پيو، اهو دراصل خود حضرت عيسيٰ کان سواءِ ٻيو ڪو به ڪري نه سگهي ها. پر سينٽ پال کي به ايتري مهلت نه ملي، جو هو پنهنجو ڪم پورو ڪري سگهي ۽ جڏهن اهو نئون مذهب علم ۽ تهذيب جي پراڻن مرڪزن اٿينس، اسڪندريه ۽ روم ۾ پهتو ته کيس هڪ اهڙو لباس ۽ وضع قطع اختيار ڪرڻي پئي، جنهن ۾ سندس شڪل سڃاڻڻ به ڏکي ٿي پئي. ديوتائن جو انسانن جي روپ ۾ جنم وٺڻ، پراڻن مذهبن جي ڏندڪٿائن ۾ هڪ معمولي واقعو هو، پر حضرت عيسيٰ کي خدا جو پٽ ۽ ڏاتار بنائي ڇڏڻ، جنهن خود هن ڳالهه ۾ پاڻ به ان جي دعويٰ نه ڪئي هئي، هڪ زبردستي جي عزت افزائي هئي، جنهن سندس شخصيت کي پردي ۾ لڪائي ڇڏيو ۽ اهو ڳجهه سمجهائڻ جي لاءِ اهي مسيح جن مان اها اميد هئي، جن بابت اڳڪٿي ڪئي ويئي هئي ته اهي يهودين جا بادشاهه ٿيندا ۽ انهن جي ذريعي خدا پنهنجي انصاف جو نظارو ڏيکاريندو. اهي عيسائي ڪيئن ناڪام ٿيا، جن جي زندگي ۽ انهن جي انجام کي سڀني انسانن جي گناهن جو ڪفارو سمجهڻ هڪ اهڙي تشريح هئي، جنهن جي حضرت عيسيٰ جي تعليم ۾ ڪا به سند نٿي ملي. اسان کي ان سان ڪو به مطلب ڪونهي ته حضرت عيسيٰ جي اوتار هئڻ جو عقيدو ڪهڙي قوم جي ڏندڪٿا مان ورتو ويو. تثليث يعني خدا، عيسى ۽ روح القدوس جي ٽن مان هڪ هئڻ جو خيال، مصري تثليث السيس الاسي رس، هورس جو جواب آهي يا هڪ عقيدو، جيڪو پنهنجو پاڻ ئي پيدا ٿي ويو. پر اسين اهو ڏسون ٿا ته شروع کان ئي عيسائين ۾ هر عقيدي جا ماڻهو هئا. ڪي حضرت عيسيٰ کي خدا جو پٽ ڪري مڃيندا هئا، ته ڪي وري کيس خد اجو هڪ معمولي ٻانهون، جنهن کي پيغمبري جو درجو ڏنو ويو. ڪي وري سندس زندگي ۽ ان جي انجام کي انساني گناهن جو ڪفارو سمجهندا هئا، ته ڪي ان کي نج قرباني ۽ خدمت جو سٺي ۾ سٺو مثال ڪري مڃيندا هئا. انهن اختلافن ۽ بحثن، جيڪي انهن کي مٽائڻ جي لاءِ ڪيا ويا، ماڻهن جي نظرن کي اصل شي تان هٽائي ڇڏيو. ايثار ۽ خدمت جو جذبو ته هڪ طرف اڀري چڪو هو، جو هاڻ اهو دٻائڻ ڏکيو ٿي پيو هو، پر حڪومت جي شڪل جيڪا ڪليسا اختيار ڪئي ۽ منجهن ڏسندي ئي ڏسندي جيڪو ديندار ۽ دنيادار جو فرق پيدا ٿي پيو، ان سڀ ڪم بگاڙي ڇڏيو ۽ اهو ذهني ۽ معاشرتي انقلاب، جيڪو حضرت عيسيٰ جي دل ۾ هو، سورج جيان سدائين پري کان ئي نظرن کي موهيندو ۽ شوق کي دوکو ڏيندو رهيو.