(11) مسلمانن جي سڀيتا
اسين هن زماني جي علم کي ڏسون يا عام تهذيب کي، يورپي مورخ اهو ثابت ڪري ڇڏيندا آهن ته عربن بس ”قلين“ جيان سامان هڪ هنڌان کڻي ٻي هنڌ رکيو ۽ ظاهر آهي ته ايئن جاءِ جي بدلجڻ سان مال وڌي ته نٿو وڃي. پر اهو مڃيندي ته مسلمانن کان اڳ دنيا ترقي ڪري چڪي هئي ۽ انهن جي تهذيب جي ان دور کان اڳ پوءِ به ڪندي رهي. اسين ڏسون ٿا ته عربن پاڻ سان گڏ هڪ دولت آندي هئي، جيڪا ان وقت ڪٿي به موجود نه هئي ۽ اها دولت نه هجي ها ته اوهين اڄڪلهه دنيا ۾ اها ترقي نه ڏسو ها، جنهن تي اسين حيرت ٿا کائون. اها دولت ڪهڙي هئي؟ آزادي جو هڪ نئون اصول، انسانيت جو تصور، علم حاصل ڪرڻ جو شوق ۽ ان سڄي سرمائي کي، جيڪو قدرت ماڻهوءَ جي دل ۽ زمين جي سيني ۾ ڀريو آهي، ڪم ۾ آڻڻ جو فيصلو.
اوهين چوندا ته آزادي جو اهو اصول ڪهڙو هو، جنهن غلامي جي رسم قائم رکي. جڏهن ته ان زماني ۾ غلامي ايئن مجبوري هئي، جيئن اڄڪلهه جي مزدوري؟ ان وقت غلامي کي ختم ڪرڻ ايترو ئي ڏکيو هو، جيترو اڄڪلهه مزدورن کي چوڻ ته ڪوئلي جي کاڻين ۾ ،جت اوهين ڪم ٿا ڪريو ۽ جت هر وقت اوهان جي جانين کي خطرو آهي، تنهن ڪري ڪم نه ڪريو يا اهڙين صنعتن کي ختم ڪري ڇڏڻ، جيڪي انسانن جي تڪليفن سهڻ ۽ جان جوکي ۾ وجهڻ جو ڦل آهن. زماني جي مجبوريءَ جيڪا حد مقرر ڪئي هئي، ان جي اندر اسين ڏسون ٿا ته غلامن جي لاءِ جيڪو ڪجهه ڪري سگهجي ٿو، اهو ڪيو ويو. غلام هئڻ ۾ ڪا بدنامي نه هئي، ڪو به اهڙو داغ نه هو، جيڪو لڳي وڃي ته پوءِ صاف ئي نه ٿي سگهي. غلامن آقائن سان محبت جو رشتو قائم ڪيو ته اولاد جي برابر هر شيءِ جا حقدار ٿيا، ٻانهيون نڪاح کان پوءِ زالون بنجي ويون. ٻانهي ۽ غلامن جو واپار بي شڪ خراب شئي آهي، پر اهو واپار ڪنهن نه ڪيو؟ مسلمانن جي دور ۾ فرانس ۽ اٽلي وارا برابر اسپين ۾ غلام وڪڻندا رهيا ۽ ارڙهين صدي جي آخر تائين انگلينڊ جي ڪاروبار ۾ آفريقا مان وحشي جلهي، آمريڪا وارن وٽ وڪڻڻ وڏي اهميت رکندو هو ۽ ان مان وڏو نفعو ڪمايو ويو. يورپ ۾ غلامن جو واپار ان ڪري بند ٿي ويو، جو غلام ملڻ بند ٿي ويا تنهن ڪري انسانيت جي خاطر ماڻهن اهو واپار ڇڏي ڏنو ۽ انهن سڀني صدين ۾، جڏهن ان واپار جي بازار گرم هئي، اسين يورپ يا آمريڪا ۾ اهو نٿا ڏسون ته غلامن مان ڪنهن وڏي حيثيت حاصل ڪئي. مسلمانن جي دنيا ۾ ڪيترائي غلام هئا، جيڪي نه رڳو حاڪم ۽ سپهه سالار پر بادشاهه به ٿيا ۽ اهي ويچارا جيڪي يورپ وارن جي ور چڙهيا، اهي غلام ئي رهيا.
آئون اهو عرض ڪري چڪو آهيان ته يونان ۽ روم ۾ محنت ۽ پورهئي جا ٻئي ڪم غلامن کان ورتا ويندا هئا ۽ هاري به هر هنڌ غلام ئي هوندا هئا. يورپ ۾ هارين جي غلامي ان وقت به باقي رهي، جڏهن غلامن جو واپار بند ٿي چڪو هو ۽ اها آهستي آهستي مس وڃي اڻويهين صدي ۾ ختم ٿي ۽ اها به ان ڪري نه ته ڪو زميندار ۽ حاڪم، هارين جا همدرد بنجي ويا هئا، پر صنعتي انقلاب جي ڪري. مسلمانن جو اثر جتي جتي به پيو، اتي هنن هارين کي غلاميءَ مان آزاد ڪيو ۽ ان کي رياست جو حق ادا ڪرڻ لاءِ ذميدار بنائي، شهري جو پورو حق ڏنو. شام ۽ فلسطين جي انهن حصن ۾، جتي صليبي فوج جي سردارن جو ڪجهه ورهين جي لاءِ قبضو ٿيو، زرعي غلامي ٻيهر لاڳو ڪئي ويئي، اوڀر ۾ اسين اها ٻئي ڪنهن به هنڌ نٿا ڏسون.
غلام ۽ هاريءَ کان اڳتي وڌندا ته به اوهين آزادي کي اڳتي وڌندي ڏسندا. ڪاريگر ۽ دست ڪار، جيتوڻيڪ اهي به هارين جيان سماج جو رت هئا، پر اٿينس کان سواءِ هر هنڌ ذليل سمجهيا ويا ۽ انهن جي حيثيت غلامن کان بس ٿوري ئي ڪا بهتر هئي. هو پنهنجو پيشو ان ڪري اختيار ڪندا هئا، جو سندن ابا ڏاڏا به اهو ئي ڪجهه ڪندا آيا هئا ۽ اها به هڪ قسم جي غلام هئي. مسلمانن هنر جو اهو قدر شروع ڪيو، جنهن هر فن ڄاڻندڙ کي استاد جو درجو ڏنو ۽ اهل هنر جي قدر شناسيءَ کي تهذيب جو معيار بنايو. مسلمانن جي تهذيب جي ان دور کان انهن ڌنڌن جي شروعات ٿي، جن کي آزاد ڌندا (Free Profession) چئبو آهي. اوهان کي اهو ٻڌي حيرت ٿيندي ته يونان ۾ ٻارن کي تعليم ڏيڻ گهرجي غلامن مان هڪ غلام جو ڪم هوندو هو، پر چين هندستان ۾ ڍوم ۽ چنڊال جيان ”ويد“ به اڇوت سمجهيا ويندا هئا. يونان ۽ هندستان جو علم ۽ فلسفو ڪجهه برگزيده شخصيتن جو يادگار آهي. هتي جي زندگي تي علم ڪڏهن به پنهنجو رنگ نه چاڙهيو ۽ فلسفي ۽ معيشت، علم ۽ صنعت جي وچ ۾ ڪڏهن ۽ ڪٿي به اهڙو ٺاهه نه ٿيو، جو هو هڪ ٻئي جي مدد ڪري سگهن. مسلمانن دنيا جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو علم، تجارت، صنعت وغيره سڀني کي آزاد ڪري ڇڏيو. سڀني کي هڪ جهڙو درجو عطا ڪيو ۽ سڀني کي ٻڌي جي عمل طرف مائل ڪيو.
ستين صدي عيسوي ۾ جيڪي تهذيبون موجود هيون ۽ انهن کان اڳ به جيتريون تهذيبون موجود هيون، اهي سڀ نسلي ۽ ملڪي هيون. انهن جو به هڪ ٻئي تي اثر پيو. ان ڪري بادشاهن جا حوصلا نسل، ملڪ ۽ مذهب جي حدن اندر نه رهيا، پر فتح ۽ زبردستي تنگ نظري کي ڊاهي نه سگهيا ۽ ڪا به قوم پنهنجي دل ۽ ڌرم ۾ ٻين جي لاءِ جاءِ پيدا نه ڪري سگهي. مسلمانن کي سيکاريو ويو هو ته هو هر انسان کي خدا جو ٻانهو ۽ سڄي انساني جماعت کي هڪ برادري سمجهن. جيڪو به انهن سان دوستي ڪرڻ چاهي تنهن سان دوستي رکن، پنهنجو پاڻ کي انهن جي سلامتي جو ذميدار بنائين. هر مذهب ۽ هر قوم جو ادب ڪن ۽ علم حاصل ڪرڻ جو موقعو مٿان نه وڃائين. اسين ڏسون ٿا ته دنيا ڏسڻ ۽ هر سماج ۽ هر قسم جي خيالن جو مطالو ڪرڻ، انهن جو هڪ خاص شوق هو. ڪيترائي عرب سيلاني هئا، جن سڄي آباد دنيا جو سير ڪيو ۽ جيڪو ڪجهه انهن ڏٺو، اهو پاڻ سمجهڻ ۽ ٻين کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي. انهن سيلانين مان هڪ استاد البيروني هو، جيڪو محمود غزنوي جي زماني ۾ هندستان آيو. هن جو مقصد هتان جي علم، هيئت، آڪاش وديا جو اڀياس ڪرڻ هو. پر هن پنهنجي ڪتاب ۾ مطلب جي ڳالهين سان گڏ هندستانين جي مذهب، سماج ۽ خيالن جي باري ۾، جيڪو ڪجهه معلوم ٿي سگهيو، اهو به لکي ڇڏيو. سندس ”ڪتاب الهند“ ڄاڻ جي هڪ کاڻ آهي، پر ان کان به وڌيڪ اهو بي تعصبي جو هڪ ڪرشمو آهي، جنهن جو جواب دنيا جي ڪنهن به زبان ۾ اڃا تائين نه ملندو. اڄ به ماڻهن گهمن ٿا، پر اهو ٻڌائڻ ڏکيو ٿئي ٿو ته اهو گهمڻ ڪٿي ختم ٿيندو آهي ۽ جاسوسي ڪٿان شروع ٿيندي آهي. اڄڪلهه به ماڻهو هندستان جي مذهب ۽ سماج جو مطالعو ڪرڻ اچن ٿا، پر ڪو ته صفا عيب ٿو ڪڍي ۽ ڪو وري اهڙيون ته سٺيون ڳالهيون ٿو ڪري، جو ايئن ٿو لڳي ته اسان جي اکين ۾ مٽي وڌي پئي وڃي. مسلمانن تي وڏا وڏا الزام هنيا ٿا وڃن، پر حق جي عدالت جي سامهون استاد البيروني جو هڪ ڪتاب ئي کوڙ الزامن کي غلط ثابت ڪرڻ لاءِ ڪافي آهي.
آئون چوان ٿو ته ان دور ۾ مسلمانن نه رڳو ڀروارين قومن جو اثر نه ورتو، پر علم ۽ هنر جي ڳولا ۽ انساني زندگي جي رنگ برنگي تصوير کي ڏسڻ جي شوق ۾ هو پري پري تائين نڪري ويا ۽ هنن جيڪي يادگار ڇڏيا آهن، انهن مان خبر پوي ٿي ته انهن جو شوق سچو هو، کين علم جي ڳولا ۽ دنيا ڏسڻ جو شوق ان ڪري به ٿيو، جو انهن تي هن قوم، ملڪ ۽ ڌرم جي پابندين کان آجو ڪيو ويو هو ۽ ان آزادي مان فائدو کڻڻ کان سواءِ هو مڪمل مسلمان ٿي نٿي سگهيا. هتي آئون سندن علمي ڪارناما ڳڻائي نٿو سگهان، ته هنن يونانين جي علم ۽ فلسفي کي ڪيئن اختيار ڪيو ۽ آزمايو، ان کي ڪيئن بدلايو ۽ وڌايو، هنن تاريخ کي ڪيئن ڌار ڌار قومن جا داستان نه پر انساني برادري جي ڪهاڻي بنائڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ مورخن جي اهو فرض ٿيو ته زندگي جي ڳجهه کي پروڙين. هتي آئون اهو ته چئي نٿو سگهان ته رياضي، طب ۽ آرٽ مختلف شعبن ۾ هنن ڪهڙو ڪمال حاصل ڪيو ۽ فنون لطيفه يعني آرٽ جا ڪهڙا ڪهڙا معجزا ڏيکاريا؛ هتي آئون رڳو اهي نتيجا بيان ڪري سگهان ٿو، جيڪي ان دور جي علمي زندگي مان ڪڍي سگهجن ٿا، ته جيئن اوهين دنيا جي ڪهاڻي جي ان حصي جي جيڪا اهميت آهي، ان جو اندازو لڳائي سگهو.
اسلام پراڻن مذهبن جيان دين ۽ دنيا کي هڪ ٻئي جو دشمن قرار ڏيڻ جي بدران، دين کي دنياوي علم جو جوهر ۽ دنيا جي عمل جو ميدان ٻڌايو هو. مسلمانن لاءِ علم حاصل ڪرڻ فرض ڪيو. خاص مذهبي علم به ڪڏهن ڪنهن فرد يا طبقي يا ذات جي قبضي ۾ نه آيو، جيڪو کيس پنهنجي ملڪيت سمجهي، ٻين کان ڌار رکڻ جون اٽڪلون سوچي ها. ان جي ابتڙ يورپ ۾ هڪ مذهبي علم ئي نه، بلڪ سڄو علم ۽ تعليم حاصل ڪرڻ جا سڀ ذريعا صدين تائين رڳو پادرين جي هٿن ۾ رهيا. انهن جي تنگ نظري ۽ تعصب، علم کي ترقي ڪرڻ کان روڪيو ۽ عالمن جي وک وک تي مخالفت ڪئي. تنهن ڪري يورپ ۾ مذهب ۽ علم جي وچ ۾ سخت لڙائي لڳي ۽ روشن خيال ماڻهن جي دلين ۾ اهو خيال ويهي رهيو ته جيستائين ماڻهوءَ جي ذهن تي مذهب جو اثر آهي، تيستائين اهو علم حاصل ڪري نٿو سگهي ۽ جي کڻي حاصل ڪري به، ته هو ان مان فائدو حاصل نٿو ڪري سگهي. يورپ وارن جي ان تعصب ۾ اڄڪلهه جا ماڻهو به ڦاٿل آهن. اسان اهو سمجهي ورتو آهي ته مذهب ۽ سائنس هڪ ٻئي جا ضد آهن. مذهب اوڀر وارن جو حصو آهي ۽ سائنس اولهه وارن جو. اهو خيال بلڪل غلط آهي ۽ ان جو اڃا تائين لاڳو هئڻ ان ڳالهه جو دليل آهي ته اسين مذهب کي جئين به چاهيون سمجهون، پر سائنس کي نه. مسلمان هاڻ اها ڪوشش ڪن ٿا پنهنجي مذهب کي سائنس جي حملن کان بچائي رکن ۽ هو اهو وساري ويٺا آهن ته، اسلام عقيدي جو بنياد، علم ۽ سائنس تي رکيو آهي ۽ جنهن جو علم سچو هجي عقيدو به ان جو سچو هوندو. پر آئون جنهن زماني جو ذڪر پيو ڪريان، ان وقت مسلمان علم ۽ سائنس کان نه ڊڄندا هئا ۽ هنن اهي سڀ اصول ڳولهي لڌا هئا، جن تي علم ۽ سائنس جو ڀروسو آهي ۽ جيڪو يورپ وارن جي خاص ايجاد مڃي وڃي ٿي. هو ان اصول کان واقف هئا ته اسان جي علم جو پهريون سبق شڪ آهي. ڇو ته جيستائين شڪ نه هوندو، ماڻهو کي حقيقت معلوم ڪرڻ جو فڪر نه هوندو. هو اهو به ڄاڻندا هئا ته علم تي ڀروسو، ان وقت ڪري سگهجي ٿو، جڏهن اسين وڌ کان وڌ معلومات گڏ ڪريون، اها ترتيب ڏيون ۽ ان مان اهي نتيجا ڪڍون، جيڪي معلومات جي آڌار تي صحيح بابت ڪري سگهجن. تجربو ڪرڻ، آزمائڻ ۽ ايئن معلومات کي هوريان هوريان وڌائڻ به علم جو مڃيل اصول هو ۽ يوناني طب، جيڪو ان وقت سائنس جي هڪ وڏي يادگار آهي، ايئن علم جي مرتبي تائين پهچايو ويو. ان وقت جا عالم اهو نه سمجهندا هئا ته دنيا جو سڀ کان سٺو وقت گذري چڪو آهي ۽ ماڻهو جي حالت خراب ٿيندي پئي وڃي، پر اهي سمجهندا هئا ته زندگي پکڙجندي ۽ اڳيان وڌندي رهندي آهي ۽ ڪن عالمن ته ان ڳالهه کي اهو ڏيکاري ثابت ڪيو ته زندگي هوريان هوريان بهتر شڪليون اختيار ڪيون آهن ۽ ٻوٽن ۽ حيوانن جي ارتقا جو هڪ سلسلو قائم ڪيو، جيڪو اڄڪلهه جي علم جي مطابق به ڪنهن قدر صحيح آهي.
اها علمي ڪارگذاري ڪجهه عالمن جي نالن سان لڳل نه آهي. ان زماني ۾ سستو ڪاغذ ٺهڻ لڳو هو. ڇاپي خانا ته نه هئا، پر هٿ سان لکي به ڪتاب چڱي خاشي تعداد ۾ تيار ڪيا ويندا هئا ۽ وڏن وڏن شهرن ۾ ڪتابن جا ڪيترائي دوڪان هوندا هئا. علم ۽ عالمن جا مرڪز اڳ به هوندا هئا. هاڻ اسان اها نئين ڳالهه ڏسون ٿا ته شهر شهر ۽ پاڙي پاڙي ۾ مدرسا قائم ٿين ٿا. بغداد ۽ ڇهن ستن ٻين شهرن ۾ يونيورسٽيون به ٺهن ٿيون، جن ۾ اعليٰ تعليم ڏني ويندي هئي. مٿي جن اصولن ۽ علمي رجحانن جو ذڪر ڪيو ويو آهي، اهي ڪجهه ماڻهن جي دولت نه هئا، پر تعليم گاهن جي ذريعي ڪيترن ئي ماڻهن تائين پهتا ۽ عام خيالن تي به اثر وڌو.
نئين علمي شوق ۽ ترقي جي سڌ رڳو مدرسن ۽ يونيورسٽين جي شڪل ئي نه پاتي، پر اسين دنيا جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو ڏسون ٿا ته دواخانا، اسپتالون، پاڳل خانه به وڏي تعداد ۾ جڙيا. اهي نه رڳو رياست پر عوام به قائم ڪيا ۽ ايئن علم، جيڪو ڪجهه حاصل ڪيو هو، ان سان عام زندگي کي فائدو پهتو. دل ۽ دماغ جي سجاڳي ۽ صنعت جي ترقي رهڻي ڪهڻي ۾ نفاست پيدا ڪئي. معمولي حيثيت جا ماڻهو به پنهنجن گهرن ۾ غاليچا وڇائڻ ۽ پردا ٽنگڻ لڳا. جسم جي صفائي جو تمام گهڻو خيال ڪيو وڃڻ لڳو. مردن ۽ زائفائن جي ميل جول ۽ تڪلف ۽ لحاظ جو خيال ڪيو وڃڻ لڳو. اسلام، عورتن جي جنهن نموني حيثيت وڌائي، ان جو بيان ته ٿي چڪو آهي. اها حيثيت قانوني طور تي ته نه بدلي، پر ٻين قومن کان اثر وٺي، مسلمانن پنهنجي عورتن جا ڪيترائي حق ماري ڇڏيا. پوءِ به هو گهرن ۾ بند نه رهنديون هيون. انهن مان ڪيترن ته علم ۾ وڏو مرتبو حاصل ڪيو ۽ اعليٰ تعليم گاهن ۾ درس ڏنو. ڪيترين شعر و شاعري ۾ نالو پيدا ڪيو ۽ ڪن ته هٿيار بند لڙائين ۾ به حصو ورتو. پر هر طرح جي تهذيبي ترقيءَ جو شوق رکڻ جي باوجود اهي عورتون، عورتون ئي رهيون. جيڪڏهن اوهين سندن انهن عيسائي عورتن سان مقابلو ڪريو، جيڪي صليبي جنگين ۾ پنهنجن مڙسن سان گڏ ويون هيون ۽ مردن ۾ ويهي شراب پيئنديون هيون ۽ مست ٿي راهن تي گيلاٽيون کائينديون هيون، بيهوده گيت ٻڌنديون ۽ فحش ڳالهيون ڪنديون رهنديون هيون ۽ مرداني صحبتن ۾ اٿڻ ويهڻ ته سندن عام رواج ٿي ويو هو.
يورپي قومن جي ذهني ۽ سماجي تهذيب هڪ پاسي ته اسپين ۽ سسلي (حقليه) جي مسلمانن جي درسگاهن ۽ عام شهري زندگي جي اثر کان ۽ ٻي طرف ان ميل ملاقات ٿيڻ سان جيڪا صليبي جنگين جي ڪري ٿي، مسلمانن جي درسگاهن، يورپي قومن جي علم ۽ فن کي متعارف ڪرايو. يوناني تهذيب جو ورثو انهن تائين پهچايو ۽ علم حاصل ڪرڻ جو هڪ شوق پيدا ڪيو، جنهن وڌندي وڌندي نشا ة ثانيه جو نالو پاتو. مسلمانن جي هر هنڌ هڪ وڏي تهذيبي خدمت اها هئي ته، هنن ڳالهه ٻولهه جي زبان جو قدر وڌايو. يورپ ۾ اسپيني ۽ اطالوي، ايشيا ۾ فارسي، سنڌي، هندي ۽ بنگالي انهن جي سرپرستي جي ڪري ادبي زبانن جي حيثيت اختيار ڪئي، عربن جي شائسته معاشرت، انهن جي صفائي، انهن جو لباس، انهن جا خوشنما ۽ آرام ده گهر، اهي سڀ يورپ وارن جي لاءِ نمونا هئا ۽ صدين تائين وينس ۽ جنيوا جي واپاري جمهوري رياستن جي ان سبب جي ڪري ترقي ٿيندي رهي ته اهي مسلمانن جي صنعتي مال کي يورپ جي اندر پهچائينديون هيون. عيسائي سماج کي اسلامي اثرن کان محفوظ رکڻ جي لاءِ رومي ڪليسا، تعصب جي هڪ ديوار ٺاهي کڙي ڪئي ۽ غيرن جي قدر شناسي کي هڪ سنگين ڏوهه قرار ڏنو ته، مسلمانن جي تهذيب جي خوبين جو اعتراف ماڻهو رڳو پنهنجي دلين ۾ ڪري ٿي سگهيا ۽ کين به وحشاڻين سزائن کان بچڻ جي لاءِ مسلمانن تي اعلانيه لعنت وجهڻي پوندي هئي. صليبي جنگين جي ذريعي، يورپي قومن کي تعليم ڏيڻ ۾ مسلمانن جو وڏو نقصان ٿيو. فلسطين ۽ شام جا ايترا شهر لٽجي برباد ٿيا ۽ انهن جي صنعت ۽ واپار کي اهڙو ته صدمو پهتو، جو انهن جي ٻيهر آباد ٿيڻ جي نوبت ئي نه آئي.
تيرهين صدي ۾ تاتارين جو ايران ۽ عراق تي ڪاهي اچڻ تقدير جو ٻيو وار هو، جن انهن ملڪن جي تهذيب کي مٽيءَ ۾ ملائي ڇڏيو. ان بربادي جو به هڪ نتيجو اهو ٿيو ته تهذيب جي دولت ايشيا جي نون نسلن ۾ پکڙي ۽ بربرين جو آخري مورچو فتح ٿيو. ان سوال جو جواب رڳو مورخ کان ئي نه پر پنهنجي دل کان به پڇو ته ڪنهن تهذيب جي قائم رهڻ ۽ ٻين جي ڪمزوري ۽ جهالت مان فائدو وٺي ترقي ڪرڻ ۾ وڌيڪ شان آهي يا عام زندگي ۾ سموئجي ۽ ان کي ترقي جي رستي تي ڪيتريون ئي منزلون اڳيان پهچائي مٽجي وڃڻ ۾ آهي.