(9) اسلام
اسلام هڪ ڊگهي سلسلي جي آخري ڪڙي آهي. اهو پنهنجو پاڻ کي ايترو ئي پراڻو ٿو ٻڌائي، جيترو انسان ۽ ان جي انسانيت ۽ ايترو ئي تازو ۽ نئون، جيترو اڄ جون خواهشون. اهو پنهنجو رشتو هر قوم ۽ ان جي قوم جي ديني اڳواڻن سان جوڙي ٿو. انسان جي فطرت ۽ ان جو عقل، اسلام جي زمين آهي. انسان جي دل ۽ ان جا حوصلا اسلام جو آسمان، ان جي نظر ڪنهن هڪ زماني ۽ ڪنهن هڪ حالت تي ڪونهي. اهو ڌار ڌار ماڻهن جو ئي نه، قومن ۽ سماجن جو ئي نه، پر سڄي انسانذات جو مذهب آهي. اسلام تاريخ مان سگهه حاصل ڪئي. انساني زندگي ۽ ڪٿي دين ۽ دنيا جي نالي جا ٻه ٽڪر ڪري ٿي ڇڏي ۽ ديني جذبي کي شخصي مذاق ۽ رجحان جي شڪل ماني تي پالي ٿي ۽ نه ئي وري روحانيت مان اها بدگماني حاصل ٿئي ٿي، جيڪا عقل ۽ تجربي کان سواءِ هدايت جي ۽ سڀني ذريعن کي ڇڏڻ سان ترقي جي هر رستي کي هڪ بند گهٽي بنائي ٿي ڇڏي.
اسلام هڪ خدا کي مڃڻ جو حڪم ڏنو آهي. يهودي به هڪ خدا کي مڃين ٿا، پر هو کيس خاص پنهنجو خدا مڃين ٿا. جيئن ڪو پنهنجي پيءُ کي پنهنجو پيءُ ئي سمجهندو آهي، پوءِ ڀلي اهو کيس ڌڙڪا ڇو نه ڏيندو رهي ۽ غيرن سان ضد ۾ ڪهڙو به کڻي سلوڪ ڪري. حضرت عيسيٰ عليه السلام، خدا جي رحم ۽ ڪرم ۽ ان جي خاص مهربانين کي نسل ۽ قوم جي قيد مان آزاد ڪرايو. پر عيسائين، حضرت عيسيٰ ۽ روح القدس کي خدا جي خدائي ۾ شريڪ ڪري، پنهنجي مٿي ۾ سور وجهي ڇڏيو ۽ پنهنجي سماج ۾ ڏڦير پيدا ڪري ڇڏيو. اسلام، وري ان مونجهاري کي سلجهائي ڇڏيو. خدا کي هڪ مڃيو، ان جي اوصافن کي جيستائين به ٿي سگهيو بيان ڪري ڇڏيو، پر ايئن جو اهي خدائي جون مختلف شڪليون هجن، پر خدا جون مختلف صورتون نه هجن ۽ انهن کي پاڻ ۾ ايئن گڏي ڇڏيو جو انسان پنهنجي هر حالت ۽ ڪيفيت ۾، خدا جي قدرت ڏسي سگهي. پر خدا جي ذات کي هڪ شڪل ڏيئي ان کي بت ٺاهي نه سگهن. اسلام ۾ خدا جو جيڪو تصور آهي ان ۾ آرين، رشين جي پرماتمائن، زرتشيتن، يهودين يهودوالهه يا الوهيم، يونانين جي لوگن ۽ عربن جي رب جو تصور شامل آهي ۽ هئڻ به کپندو هو، ته انسان جڏهن به ڏٺو ۽ جت به ڏٺو، ان ئي هڪ خدا کي ڏٺو.
اسلام جو ٻيو عقيدو حضرت محمد ﷺ کي خدا جو رسول مڃڻ آهي. مذهبي زندگي جو نئون سلسلو شروع ڪرڻ جي لاءِ انساني تاريخ کي ڪٿي ٽوڙي نٿو، پر جتان به اهو ٽٽي ٿو، اتان کان اهو جوڙي ٿو. مسلمانن کي مڃڻ گهرجي ته هر قوم وٽ خدا پاران ديني ۽ دنياوي ترقي جو صحيح رستو ٻڌائڻ جي لاءِ رهبر موڪليا ويا. قومن انهن جون ڳالهيون سمجهيون يا انهن کان منهن موڙيو، تنهن ڪري انهن وٽ وڌيڪ رهنما موڪليا ويا يا انهن پنهنجي گمراهي جي سزا ڀوڳي. گويا اسلام جي تعليم اها آهي ته دنيا هڪ مدرسو آهي، جنهن ۾ پيغمبر استادن جي جڳهه تي آهن. ڪو به استاد اهو چئي نٿو سگهي ته مون کان سواءِ ڪنهن ڪجهه به نه پڙهايو ۽ ڪو به ڇوڪرو اهو چئي نٿو سگهي ته مون کي فلاڻي استاد يا ان مضمون مان جيڪو پڙهايو ويو آهي ان جو ڪو به مطلب ڪونهي. اسلام جو اهو عقيدو آهي ته اهي پيغمبر، جن ان کي دنيا ۾ پکيڙيو، اهو آخري پيغمبر هو، جيڪو اهو ٻڌائي ٿو ته بني نوع انسان کي آخري سبق پڙهائجي چڪو آهي. هڪ مڪمل سبق، جنهن کان پوءِ اهو سمجهڻ کپي ته هو پنهنجي تعليم مان وانڌا ٿي چڪا آهن. هاڻ کين مدرسي مان ٻاهر نڪري، پنهنجي استادن جو ۽ انهن جو جن مدرسو جوڙيو، حق ادا ڪرڻ ۽ دنيا ۾ جوهر ڏيکارڻ کپن.
اسلام جو ٽيو عقيدو هيءُ آهي ته پيغمبر اسلام تي قرآن نازل ٿيو، جيڪو الهامي علم جو آخري ۽ مڪمل نمونو آهي. اسلام جي تعليم اها به آهي ته ٻين قومن جي نبين کي به الهامي علم نصيب ٿيو. يعني اهو علم انساني هدايت جو هڪ مستقل ذريعو آهي. ان ۾ ۽ دنياوي علم ۾ فرق هيءُ آهي ته دنياوي علم تجربي مان حاصل ٿئي ٿو. ان جو بنياد شڪ تي آهي ۽ اسان جي حواسن کي محدود ٿو رکي. الهامي علم قلبي واردات جو نتيجو آهي، ان جو بنياد يقين تي آهي. اسان جا حواس ان جا ٻانها آهن ۽ ان جي رهنمائي کان سواءِ انساني اک بي نور ۽ عقل بي شعور رهي ٿو.
خدا، رسول ۽ وحي جي حقيقت کان سواءِ اسلام جي تعليم ۾ باقي جيڪو ڪجهه آهي، اهو انصاف ۾ سمايل علم ۽ تجربو آهي. وڏي ڳالهه اها آهي ته اسلام ان علم ۽ تجربي کي مذهبي رسم ۽ قانون جي ظاهري شڪل ڏئي پنهنجو مطالبو گهٽ ۾ گهٽ رکيو ۽ انسان کي فطرت ۽ زماني جي گهرجن جو خيال رکڻ جي وڌ ۾ وڌ آزادي ڏني، ته جيئن رسم ۽ قانون ڪنهن ايندڙ وقت جي زندگي ۽ انهن جي فرضن جي خلاف نه وڃي. گوتم ٻڌ ۽ حضرت عيسيٰ عليه السلام انسانن کي برابر ۽ هڪ ٻئي جو ڀاءُ قرار ڏنو، پر اهڙي ڪا به رسم قائم نه ڪئي، جيڪا سندن تعليم کي ماڻهن جي دلين ۾ تازو رکي سگهي. اسلام هڪ طرف جماعت سان نماز ۽ ٻي پاسي زڪوات جو قاعدو بنائي مساوات ۽ ڀائيچاري کي هڪ رسمي ۽ قانوني شڪل ڏيئي ڇڏي. جيڪڏهن غريب، امير، ديسي پرديسي هڪ ٻئي سان محبت ڪندا هجن ته ان کان بهتر ٻيو ڇا ٿي سگهي ٿو ته هو سڀ خدا جي سامهو گڏجي بيهن ۽ پنهنجي مسجد ۾ محبت جا ڏيئا روشن ڪن. پر جيڪڏهن سندن دليون هڪ ٻئي کان ڦري ويون هجن، جيئن اڄڪلهه هندستان ۾ آهي ته ڇا اهو گهٽ آهي ته هو ڪنهن اهڙي هنڌ تي گڏجن، جتي منجهن ڪو به فرق باقي نه رهي ۽ هو سڀ خدا جا ٻانها ٿي وڃن ٿا. ايئن ئي زڪوات ۾ پڻ باهمي امداد ۽ ڀائيچاري جي هڪ سولي صورت آهي، ته هر شخص، جنهن وٽ موڙي هجي، پنهنجي دولت جو ٿورو حصو ڪڍي ان مان رنڙ عورتن، يتيم ٻارن ۽ مصيبت ستايل ڀائرن جي مدد ڪجي. جماعت کي ته تمام وڏا اختيار آهن، اسلام، دولت کي امانت قرار ڏنو آهي ۽ جماعت جڏهن به چاهي، اها دولت واپس وٺي سگهي ٿي يا ان کي نئين سري سان ورهائي سگهي ٿي. پر جيڪڏهن جماعت ان اختيار مان فائدو نه به وٺي، تڏهن به زڪوات مان هزارين ڪم ٿي سگهن ٿا. اسلام اهو ٻڌايو آهي ته گهٽ ۾ گهٽ ڇا ٿيڻ گهرجي، اڳتي ماڻهو کي جيتري به توفيق هجي، کيس دنيا ڏني ويئي آهي، هاڻ کيس جيئن وڻي، تيئن ڪري.
اسلام عورت کي جيڪا حيثيت ڏني آهي، اها رڳو ان زماني ۾ نه جڏهن عورت ۽ پالتو جانورن ۾ فرق نه هو، پر اڄ جي لاءِ به روشن خيال قانون سازي جو هڪ مثالي نمونو آهي.
گوتم ٻڌ عورتن کي سنگهه ۾ مردن جي برابر جڳهه ڏني هئي، پر دنياوي زندگي ۾ سندن جيڪو حق هو، اهو کين نه ڏنو. حضرت عيسيٰ اهڙو ڪو به سنگهه ٺاهي نه سگهيو ۽ پوءِ جڏهن عيسائي مذهب، دين ۽ دنيا کي ڌار ڪيو ته ڪٽنبي زندگي به بي آبرو ٿي ويئي ته عورت گناهه جي جڙ ۽ شيطان جي يار وفادار بنجي ويئي. اسلام، عورت کي ڪجهه پيءُ ۽ ڪجهه مڙس جي دولت مان ڏياري، محتاج رهڻ کان بچايو. نڪاح جي لاءِ رضامندي جو شرط رکيو ۽ ان کي هڪ قانوني معاهدو بنائي عورت کي ايستائين اختيار ڏنو ته جيڪڏهن هو چاهي ته ان معاهدي کي ٽوڙڻ جو حق مڙس کان مڃرائي سگهي ٿي. مرد کي چئن شادين تائين جي اجازت ڏيڻ دراصل هوس ۽ زيادتي کي قابو ۾ رکڻ ۽ ڪٽنب جي صورت ٺاهي رکڻ جي هڪ ڪوشش آهي. اها موڪل آهي ڪو حق ڪونهي، پر ان سان گڏ اهڙا شرط لڳل آهن، جو جماعت جڏهن به چاهي هڪ کان وڌيڪ شاديون ڪرڻ جي منع ڪري سگهي ٿي ۽ جماعت نه ڪري ته عورت پنهنجي نڪاح نامي جي ذريعي پاڻ به ڪري سگهي ٿي ۽ هندستان ۾ پردي جي جيڪا رسم قائم ٿي، ان لاءِ اسلامي قانون ۾ ڪا به سَند ڪونهي. اسلام عورت جي لاءِ جيڪي پابنديون وڌيون آهن، اهي نج اخلاقي آهن ۽ انهن جو مقصد ڪٽنبي زندگي جي سلامتي کان سواءِ ٻيو ڪجهه به ڪونهي.
عورتن جيان اسلام غلامن کي به پنهنجي مساوات ۽ ڀائيچاري جي تعليم مان فائدو پهچايو آهي، غلامي پراڻي زماني جي زندگي جو هڪ بدنما داغ آهي، جيئن اڄڪلهه هاري ۽ مزدور جي جيڪا حالت آهي، اها اسان جي زماني جي بڇڙي صورت آهي. ان وقت غلامي کي ختم ڪرڻ ايئن ڏکيو هو، جيئن اڄ جي صنعت کي مزدورن کان سواءِ قائم رکڻ. اسلام جيڪو وڌ ۾ وڌ ڪري سگهجي ٿو، اهو ڪيو. آقا ۽ غلام جو مرتبو خدا جي سامهون بلڪل برابر ۽ ماڻهن ۾ ويجهي کان ويجهو ڪيو ويو آهي. آقا کي حڪم ڏنو ويو آهي ته جيڪو پاڻ کائو، اهو غلام کي کارايو ۽ جيڪو خود پهريو، اهو غلام کي اوڍايو. غلام کي آزاد ڪرڻ نيڪ قرار ڏنو ويو آهي ۽ غلام کي اهو حق ڏنو ويو آهي ته جيڪڏهن سندس پنهنجي مالڪ سان نه لڳي ته هو پنهنجو پاڻ کي ڪنهن ٻي جي هٿ وڪرو ڪرائي ڇڏي. مسلمانن ۾ بي شڪ هزارين لکين غلام اهڙا به هوندا، جن تي پنهنجن مالڪن ظلم ڪيو. هزارين لکين اهڙا به هوندا، جن کي مالڪن سٺي نموني رکيو هوندو. اسين ڏسون ٿا ته غلامن وڏي حيثيت به حاصل ڪئي؛ سپهه سالار ٿيا، حاڪم ٿيا، بادشاهه ٿيا ۽ جيڪي ماڻهو آزاد جنميا، انهن کي ڪنهن به لحاظ کان اها مجال نه هئي ته هو کين پاڻ کان گهٽ ثابت ڪن.
انسان جي طبيعت ڏاڍي من موجي، سدائين ڦيرو کائيندڙ ۽ بي چين هوندي آهي. ان کي نه پنهنجو قرار هوندو آهي، نه ئي وري ٻين تي ڀروسو. هو هر تدبير کي اونڌو ڪريو ڇڏيو، هر تعليم کي پٺتي ڇڏيو ڏي. ڪڏهن ته هو پستي جي گهراين ۾ پنهنجو ٺڪاڻو ٿي ٺاهي ته ڪڏهن پنهنجو ڪنڌ آسمان کان به اوچو ڪريو ڇڏي. ڪڏهن کيس غلاميءَ ۾ آرام نٿو ملي ته ڪڏهن پابندين جي خيال کان سندس دم گهٽجڻ ٿو لڳي. اسلام، انساني فطرت ۽ هيٺ مٿاهين جي لاءِ وڌ ۾ وڌ گنجائش رکي آهي. خود غرضي ۽ تنگ دلي، هوس پرستي ۽ بي پرواهي جي هڪ حد مقرر ڪئي آهي، پر سڀني ماڻهن جي طبيعت ۽ مزاج کي روحانيت جي ڪنهن سانچي ۾ وجهڻ جي ڪوشش نه ڪئي آهي. تنهن ڪري ماڻهوءَ کي اهڙا سانچا ڪڏهن ڪڏهن پسند به اچي ويندا آهن، ته هو انهن کان گهٻرائجي به ويندو آهي ۽ کين ٽوڙي اڇلي ٿو ڇڏي، ڄڻ پراڻا رانديڪا هجن.
اسلام، پراڻي، نج روحاني شخصيت جا نمونا ڇڏي، آدمين جو هڪ نئون خاڪو جوڙيو، جيڪو ڪڏهن ڀريو وڃي ته ڪامل انسان جو نمونو بنجي ٿو وڃي. اهو نمونو اسلام جي باني شخصيت ۾ موجود آهي، جيتوڻيڪ کيس پيغمبري جو درجو حاصل هو. اسلام، سچي آدميت جون جيڪي نشانيون ٻڌايون آهن، انهن جو قدرت پاران خاص طور تي عطا ٿيڻ ضروري نه آهي، اهي سڀ انساني فطرت ۾ موجود آهن. اسلام ان تنگ نظري کي هڪ قيد خانو قرار ڏنو آهي، جيڪا ذات، قوم ۽ نسل جي فرق کي مڃڻ سان پيدا ٿئي ٿي. ان روحانيت کي بيڪار سمجهيو آهي، جيڪا ماڻهوءَ جي پنهنجي شخصيت ۾ رهي ۽ جماعت تائين پهچائي نه سگهجي. اسلام، انسان کي دنيا جي سڀني نعمتن جو حقدار ڪري مڃيو آهي، پر اعتدال تي پڻ زور ڏنو آهي، ته اهي نعمتون انسان کي پنهنجي غلام نه بنائي وٺن. علم حاصل ڪرڻ دنيا جي قدرتي دولت مان فائدو حاصل ڪرڻ ۽ زندگي کي هر ممڪن طريقي سان بهتر بنائڻ، اهي به اهڙا ڪم آهن، جن کي اسلام آدميت سان وابسته ڪيو آهي ۽ اهو سڀ ايئن آهي ته ايئن سمجهو ته اسلام هڪ ئي ساهه ۾ انسان کي خد اجو بندو به چيو آهي ته کيس دنيا جو بادشاهه به بنايو آهي. هڪ اهڙو بادشاهه جنهن جي شان فقيريءَ ۾ آهي ۽ جنهن جي حڪومت خدمت ۽ ايثار سان مستحڪم ۽ سگهاري ٿئي ٿي.
**
حضرت محمد ﷺ جي شان ۾ جرمن شاعر گوئٽي جو نعيته نظم
ان چشمي کي ڏسو، جيڪو تارن جي ڪرڻن جيان کلندو، صاف شفاف، ٽڪرين مان نڪتو. ننڍپڻ ۾ کيس قدسين هن دنيا ۾ پاليو، جيڪي ڪڪرن کان پري آهن. شباب جي زندگي ۽ جوش کڻي هو هوريان هوريان ناز مان ڪڪرن مان نڪتو آهي ۽ پهاڙين جي وچ مان، ٻوڙن مان لنگهي، مرمرين ٽڪرين تي لهي ٿو ۽ پوءِ خوشيءَ مان نعرا هڻندو آسمان طرف اڏري ٿو.
هو چوٽين جي وچ مان، ڏرن مان هڪ رنگين پٿر مان ٻي پٿر طرف وڌي ٿو. هن جي قدمن کي شروع کان ئي رهنمائي جي صفت عطا ٿي آهي ۽ هو پنهنجي ڀائرن کي پاڻ سان گڏ کڻي وڃي ٿو.
هيٺ ماٿريءَ ۾ جتي سندس وک پوي ٿي، گل ٽڙي ٿا پون ۽ ان جي دم سان ساوڪ ۾ زندگي اچي ٿي وڃي، پر ان کي نه ڇانورو روڪي ٿو سگهي ۽ نه اهي گل، جيڪي هن جي پيرن سان ويڙهجي محبت ڀريل اکين سان سندس خوشامند ڪن ٿا. هن جو وهڪرو کيس ميدان طرف چڪر ڏياري وٺي ٿو وڃي.
ننڍا چشما هن جي دامن سان لپٽجي هلن ٿا. هاڻ هو چاندي جهڙي چمڪندڙ ميدان ۾ پهتو آهي ۽ ميدان به هن جي آب ۽ تاب سان چمڪڻ لڳو آهي. هاڻ ميدان جا درياهه ۽ پهاڙن جا چشما پڪاري چون ٿا، ”ڀاءُ!“ ”اي ڀاءُ“ اسان کي به پنهنجي رب ڏانهن وٺي هل. اسان کي به وشال سمنڊ جي هنج ۾ پهچائي ڇڏ، هن اسان جي اوسيئڙي ۾ ٻانهون کولي بيٺا آهن. افسوس جو اسين انهن جي لاءِ بي چين هنن جي هنج تائين نٿا پهچي سگهون. اسان کي ريگستانن جي اڃايل واري سڪائي ٿي ڇڏي ۽ مٿان سج اسان جو رت چوسي ٿو وٺي. ڪو پهاڙي رستو روڪي اسان کي تلاءُ بنائي ٿو ڇڏي، اي ڀاءُ! پنهنجي ميدان وارن ڀائرن کي پنهنجن پهاڙي وارن ڀائرن کي، پاڻ سان گڏ پنهنجي رب وٽ وٺي هل!“
”اچو! سڀ جا سڀ اچو!“ هاڻ هو وڏي شان سان ڇوليون هڻندو اڳتي وڌي ٿو. سڄي قوم پنهنجي بادشاه کي ڪلهن تي کڻي هلي ٿي ۽ فتح جي قافلي ۾ اها ملڪن جي مٿان پنهنجو ڌاڪو ڄمائيندي ٿي وڃي، جتي به سندس پير پوي ٿو، اتي شهرآباد ٿيو وڃن. هن جو وهڪرو ڪنهن کان به نٿو روڪجي. هو زورشور سان مينارن جي چمڪندڙن چوٽين، مرمرين عمارتن کي پويان ڇڏيندو تخليق جي جوش ۾ اچي اڳتي وڌندو پيو وڃي. ڄڻ ته اطلس هڪ دنيا کي پنهنجي ڪلهن تي کنيو بيٺي آهي. هن جي مٿي تي هزارين جهنڊا جهولي ۽ سراسرهٽ ڪري رهيا آهن ۽ اهو سڀ سندس شان ۽ شوڪت جي نشاني آهي.
ايئن هو پنهنجن ڀائرن، پنهنجن عزيزن، پنهنجي ٻارن کي، جيڪي سندس رب وٽ، جيڪو هن جي اوسيئڙي ۾ هو، پهچائي ٿو ڇڏي ۽ هو کين خوشيءَ ۾ پنهنجي گلي لڳائي ٿو ڇڏي.