فهرست
مهاڳ غلام حسين جلباڻي 11
مقدمو
شاهه صاحب جي ولادت تعليم وغيره جو احوال 13
شاهه صاحب ٻارهين صدي جو مجدد هو 15
حرمين لاءِ روانگي 15
شاهه صاحب سلف صالحين جو سچو پوئلڳ هو 16
شاهه صاحب جو مسلڪ 16
شاهه صاحب جو هڪ وڏو علمي ڪارنامو 17
شاهه صاحب تصنيفات مان حجة الله البالغه بينظير ڪتاب آهي 17
[b]قرآن[/b]
قرآن مجيد جو فارسي ترجمو ۽ ان ترجمي جي خوبي 19
تعليم جو طريقو 20
قرآني مطلب پنجن علمن ۾ منحصر آهن 22
ڪن مشڪل آيتن جي ربط جو بيان 23
ناسخ منسوخ جو مسئلو 25
شاهه صاحب کي تفسير جي هر فن ۾ خاص مناسبت حاصل هئي 29
شاهه صاحب جي تحقيق مطابق راسخين في العلم متشابهات کي سمجهي سگهن ٿا 30
حروف مقطعات جي تحقيق 31
شان نزول ۾ شاهه صاحب جو اڳين عالمن سان اختلاف 32
صحابن جا پاڻ ۾ ڪيترا مناظرا رڳو علمي تفتيش خاطر هئا 34
قرآن جي تفسير ۾ هڪ غلط فهمي جو ازالو 35
مخالفن جو تعصب کان الله تعاليٰ جي ڪلام تي اعتراض ۽ ان جو جواب 37
مقدس ڪتابن ۾ تحريف جو مسئلو 38
قرآن پاڪ کان اڳ وارا الهامي ڪتاب قدسي حديث جي نموني تي نازل ٿيا هئا 41
حضرت ابن عباس واري تفسير جي خوبي ۽ ان جي ڪن تحقيقن سان اختلاف 42
[b]حديث[/b]
علم حديث جي رازن سمجهڻ بابت شاهه صاحب جي راءِ 49
شاهه صاحب جي نظر ۾ موطا کان وڌيڪ معتبر ٻيو ڪوبه ڪتاب نه آهي 50
حديثن جي درجه بندي 52
موطا جي برتري جا اسباب 54
حجة الله البالغه بابت شاهه عبدالعزيز جي راءِ 57
ڪن مشڪل حديثن جو شرح ۽ سمجهاڻي 59
حڪمت عملي ۽ ان جا قسم 63
ڪن مختلف حديثن جي اختلاف مٽائڻ بابت شاهه صاحب جي تحقيق 64
[b]فقه[/b]
فقه ڪڏهن وجود ۾ آيو 71
اجتهاد فرض ڪفايه آهي ۽ قيامت تائين جاري آهي 72
شاهه صاحب جامد تقليد جو مخالف هو 73
عام ماڻهن جي ڀلائي چئن مذهبن جي پيروي ڪرڻ ۾ آهي 73
حنفي شافعي مذهبن جي جهڳڙي کي دور ڪري ٻنهي کي هڪ ڪيو وڃي 74
هندستان ۾ ڪنهن به اصلاحي ڪم ۾ حنفي فقه جي رعايت ضروري آهي 75
شاهه صاحب حنفي المذهب هو 75
شافعي مذهب جي مقبوليت جا سبب 77
فقه حنفي مسائل بابت هڪ علمي تحقيق 77
امام جي پويان قراءت جو مسئلو 83
نماز ۾ رفع اليدين (هٿن کڻڻ) جو مسئلو 84
احرام ۾ خوشبو لڳائڻ جو مسئلو 84
شريعت ۾ اجماع جي اهميت ۽ ان جي معنيٰ 86
فقه ۾ حضرت عمر رضه ساري امت کان وڌيڪ ڄاڻ وارو هو 88
حضرت عمر رضه جو فقه سڀني مجتهدين جي مذهب لاءِ متن جو درجو رکي ٿو 89
مختلف مذهبن کي ملائي هڪ ڪرڻ جي تجويز ۽ موطا امام مالڪ جي اهميت 90
فقه جي سڌاري بابت مولانا عبيدالله سنڌي جي راءِ 90
فقيهن کي نصيحت ۽ مشورو 92
[b]تصوف[/b]
تصوف جو بلند ترين مقام احسان آهي 95
شاهه صاحب جي تصوف جو طريقو 95
بيعت لاءِ شرعي دليل 96
خرقه جي رسم جنيد بغدادي جي دور ۾ پئي 97
صوفين جو حضرت علي سان سلسلو ملائڻ ڪنهن به روايت سان ثابت نه آهي 97
شاهه صاحب جي دور ۾ واعظن، فقيهن ۽ صوفين جي حالت 99
عام انسانيت لاءِ شريعت ئي زندگي جو مقصد آهي 99
انسان جي سعادت ملڪي قوت کي مضبوط ڪرڻ ۾ آهي 100
آخرت ۾ جزا سزا جو سبب 101
صوفين جا ڪتاب خاص ماڻهن لاءِ ڪيميا ۽ عوام لاءِ زهر قاتل آهن 103
اڄوڪي دور ۾ صوفين جون ڪرامتون شعبده بازيون آهن 103
تصوف ۾ پير پائڻ کان اڳ حديث ۽ فقه جو گهرو مطالعو ضروري آهي 104
تصوف کي هٿ ڪرڻ لاءِ هڪ تجويز 105
ڇا ڪنهن تان شرعي تڪليف لهي سگهي ٿي؟ 106
مقام ۽ حال جي حقيقت ۽ انهن جو امتياز 108
لطائف جو بيان 109
آخرت جون لذتون روحاني هونديون يا جسماني 112
وحدة الوجود ۽ وحدة الشهود ۾ تطبيق 113
تصوف جي تاريخ جا چار دور 117
حق جي طالب لاءِ چند هدايتون 118
[b]نبوّت[/b]
نبوت ڪسب سان ڪمائي نٿي سگهجي 121
نبيءَ جون صفتون 122
اشاعرن ۽ ڪن عارفن جي نبوت بابت تحقيق 126
نبوت جي باري ۾ امام رازي جي راءِ 127
امام غزالي جي نبوت جي حقيقت بابت راءِ 128
نبوت جي ظهور جا مختلف طريقا 130
نبوت ڪبريٰ جو بيان 131
نبين ۾ برتر ۽ ڀلارو نبي 133
معجزن جي حقيقت 137
[b]شريعت[/b]
شريعت نوع انساني جي فطري تقاضا آهي 139
دين جي حقيقت ۽ وحدت اديان جو مسئلو ۽ قومن جي اتحاد جو مرڪزي نقطو 140
انسان جي بهيمي ۽ ملڪي قوتن جو بيان ۽ ان جي سعادت 140
شريعت تي هلڻ ڪري انسان پنهنجو ڪمال ماڻي ٿو 142
ڪسب يا غور ۽ فڪر سان علم حاصل ڪرڻ رڳو انسان ۾ ئي لڀي ٿو 143
هر دور ۾ الڳ الڳ شريعتن موڪلڻ جا اسباب 146
انسانذات جي ابتدائي دور جا فرائض 147
حضرت ابراهيمؑ کان اڳ وارو زمانو صابئي دور هو 148
آنحضرتﷺ جي نبوت جو امتيازي درجو 149
سڀني دينن جو بنيادي نيڪين ۽ براين ۾ اتحاد 151
شريعتن جي اختلاف جو ڪارڻ 152
انسان جي ذهنيت کي الاهي احڪام ۾ دخل بابت هڪ مثال ۾ سمجهاڻي 154
دين اسلام جي ضرورت 156
اسلامي تعليمات جو خلاصو 158
ٻين دينن تي اسلام جي غلبي جو مطلب شاهه صاحب جي نظر ۾ 159
جهاد هر وقت جاري آهي 162
[b]سياست[/b]
شاهه صاحب جي دور جو سياسي ماحول 165
شاهه صاحب جو قرآن پاڪ جو فارسي ترجمو سندس سياسي تحريڪ جو
پهريون ڏاڪو هو 166
شاهه صاحب جي خيال ۾ ديني يا سياسي ٻنهي تحريڪن لاءِ قرآن پاڪ مشعل راه آهي 167
مسلمانن جي مڪي ۾ ئي حڪومت قائم ٿي چڪي هئي 167
شاهه صاحب جو نئين نظام قائم ڪرڻ تي زور 169
شاهه عالم جي حڪومت جو احوال 170
خلافت جي معنيٰ 171
مرڪزي جماعت جو قيام 172
احمد شاهه ابدالي کي شاهه صاحب جي مشوري سان گهرايو ويو هو 172
شاهه صاحب جو احمد شاهه ابدالي ڏانهن خط 173
نجيب الدولھ کي شاهه صاحب جو خط 174
آصف جاه وزير سان خطاب 174
شاهه صاحب جو اهم مقصد اهو هو ته هندستان ۾ مسلم ۽ غير مسلم رلي ملي رهن 177
ظاهري ۽ باطني خليفن ۾ فرق 179
شاهه صاحب جي تعليم تي هلڻ واري جماعت اڃا تائين موجود آهي 181
شاهه صاحب جي تعليم جو نچوڙ 181
اسلام جي غلبي قائم ڪرڻ جو هڪ نسخو 183
هندستان جي هندن بابت هڪ پيشنگوئي 185
اميرن سپاهين وغيره کي شاهه صاحب جي نصيحت 186
[b]ارتفاقات[/b]
انساني ارتفاق (تهذيب ۽ تمدن) جي چئن منزلن جو بيان 189
انساني ارتفاق (تهذيب ۽ تمدن) جون چار منزلون آهن 189
رفاه عام جو تخيل 191
حسن ۽ جمال لاءِ شوق 191
ايجاد ۽ تقليد جو مادو 192
ارتفاق اول انساني ارتقاء جو بنيادي پٿر آهي ۽ ان جي پابندي بني نوع انسان
لاءِ بيحد ضروري آهي 193
ارتفاق ٻيو جو بيان 194
نڪاح جو فلسفو 195
اولاد جي پرورش ڪيئن ڪجي 197
محتاجن جي مدد تمدني نظام جو ضروري جزو آهي 198
معاشري جي هر درجي ۾ ٻن قسمن جا عناصر هوندا آهن 199
ارتفاق ٽيون 200
هڪ حاڪم جون وصفون 201
بيت المال ڇو ضروري آهي 203
انساني معاشري کي تندرست رکڻ لاءِ پنجن ڪمن جي ضرورت 204
ارتفاق چوٿون 205
خليفي يا حاڪم جي ضرورت 205
ارتفاق جي اصولن تي دنيا جي سڀني قومن جو اتفاق آهي 207
انسان جي عمراني زندگي جي چئن منزلن جو تت يا اختصار 207
انسان جي اخلاقي زندگي جو مدار ان جي اقتصادي نظام جي عمدگي تي آهي 209
شاهه صاحب جي پنهنجي دور واري حڪومت تي تنقيد 209
انگ اگهاڙو پيٽ بکيو انسان نه دنيا جو نه دين جو 210
معاشري جي بربادي جا سبب 210
انسان جا فطري لاڙا ئي اجتماعي زندگيءَ جي هڪ کاڻ يا خزانو آهن 212
شاهه صاحب پنهنجي ڪتابن ۾ اقتصادي حالتن جي سڌاري تي غير معمولي
زور ڏنو آهي 213
انقلاب جي ضرورت ڪڏهن پوندي آهي 215
[b]موت کان پوءِ جو معاملو
[/b]موت کان پوءِ واري زندگي جي حقيقت سمجهڻ عقل جي احاطي کان ٻاهر نه آهي 221
انساني بدن ۾ نسمه جي حقيقت 222
باطني حواس جو بيان 223
حقيقي روح (لقبي ناطقه) ۾ ڪابه تبديلي نه ايندي آهي 224
موت جي معنيٰ آهي نسمه جو بدن کان جدا ٿيڻ 225
عالم برزخ يا قبر جي سمجهاڻي 226
قبر ۾ ٻن قسمن جي سزا ملندي 230
قيامت، دوزخ ۽ بهشت جو بيان 233
جسمن کي ڪٺو ڪري ٻيو دفعو روح ڦوڪڻ ڪا نئين حياتي ڪانه آهي 235
پلصراط مان مراد شريعت جو سڌو رستو آهي 236
حشر ۾ ميزان يا تارازي جو مطلب 237
حوض ڪوثر کان مطلب نبيﷺ جن جي هدايت آهي 237
بهشت خدا پاڪ جي جمالي تجلي جو نالو آهي ۽ دوزخ جلالي تجلي جو 238
اصحاب اليمين ۽ اصحاب الاعراف جو بيان 239
انسان جي ترقي ڪا بهشت تي ختم نه ٿيندي 241
باري تعاليٰ سان وصال متعلق مولانا عبيد الله سنڌي جي سمجهاڻي 241
[b]فلسفو[/b]
ارسطا طاليس روشن دماغ انسان هو 243
يوناني فلسفي کي عربيءَ ۾ حڪيم حنين آندو 243
ابو علي سينا اسلامي ۽ يوناني فڪر کي ملائڻ جي ناڪام ڪوشش ڪئي 243
الله پاڪ جي ذات ۽ صفتن بابت فلسفه جو فڪر ڪمزور آهي 243
شاهه صاحب جو اصلي مقصد ديني علمن جي تجديد سان گڏ عقلي علمن
جي تعمير پڻ هو 244
ڪنهن به شيء جي چڱائي يا برائي جو مداران جي نوعي خوبين ۽ صفتن
تي شامل هجڻ يا نه هجڻ تي آهي 245
فلسفي جي باب ۾ وجود جو مسئلو گهڻو اهم ۽ پيچيده آهي، ان بابت شاهه
صاحب جي تحقيق هيءَ آهي 246
هيءَ ڪائنات واجب الوجود کان ڪيئن صادر ٿي 248
ڪائنات لاءِ هڪ ئي نفس آهي، جنهن کي نفس ڪليه سڏيو وڃي ٿو ۽ ان جي سمجهاڻي 248
يوناني فلسفه ۾ جوهر ۽ عرض کي جنس الاجناس سڏڻ نظري قصور آهي 249
نفس ڪليه يا وجود منبسط مان ئي ساري ڪائنات ڦٽي ڦاٽي نڪتي 250
شخص اڪبر بابت سمجهاڻي 252
عالم مثال شخص اڪبر جي خيالي قوت جو نالو آهي 253
جسماني جهان جا سارا واقعا پهريائين عالم مثال ۾ ٿيندا آهن 256
شيخ الاشراق سهروردي به عالم مثال جو عقيدو رکي ٿو 257
شيخ الاسلام ابن تيميه کي به مجبور ٿي عالم مثال مڃڻو پيو 257
حظيرت القدس 258
امام نوع انساني يا انسان اڪبر جو بيان 258
حرف آخر 263
ڪتابن جي يادداشت 269