حرف آخر
حقيقت هيءَ آهي ته ڪن ڳالهين کي هن ٻن نمونن ۾ پيش ڪيو آهي، هڪڙو نمونو ته اهو آهي جنهن کي عام ماڻهو سمجهن ٿا ۽ ٻيو وري خاص طبقي لاءِ مخصوص آهي، ڇالاءِ جو هيءُ ته هڪ بي انصافي ٿيندي جو هڪ صحيح ڳالهه سمجهه وارن کان به لڪائي وڃي.
اسان جي راءِ ۾ شاهه صاحب جنهن طريقي سان اسلامي تعليم کي پيش ڪيوآهي سو صحيح آهي.
هن حقيقت کي ملحوظ رکندي به اسان انهن منجهان نه آهيون جي شاهه صاحب جي تعليم کي ماڻهن مٿان سندن مرضي خلاف مڙهڻ چاهن ٿا، يا ان جي تعليم کي زور وٺائڻ ۽ عام ڪرڻ لاءِ اهڙا قدم کڻن ٿا جن جي ڪري مسلمانن ۾ انتشار پيدا ٿئي ٿو. هو ته آيوئي هو اتحاد خاطر ۽ هن ان ڏس ۾ جو ڪجهه ڪيو سو اهل علم کان مخفي ڪو نه آهي.
امام ولي الله جي تعليم مان فقط اهي ماڻهو فائدو حاصل ڪري سگهن ٿا جن جي فطرت ۾ تحقيق جو مادو موجود آهي. مگر ان ۾ به هيءُ شرط رکيل آهي ته سندس تعليم جي پيروي امت ۾ اختلاف ۽ جڳهڙي فساد جو باعث هرگز نه بڻجي. تنهن ڪري اهي ماڻهو جي ان جي تصوف واري مسلڪ ۽ سندس فقهي مذهب جا پوئلڳ ٿيڻ چاهين ٿا تنهنجو اهو فرض آهي ته هو هر اهڙي حرڪت ۽ تحريڪ کان پاسو ڪن جا سندن باهمي ڪشمڪش جي امڪانن جو احتمال رکندي هجي.
ان جي هڪ وڏي خوبي جا سندس تصنيفن ۾ هر هنڌ ڏٺي وڃي ٿي سا هيءَ آهي ته هو ڪڏهن به جذبات کان متاثر ٿي نه ٿو لکي. سندس تحرير عدل ۽ انصاف جي دائري کان ٻاهر وڃي ئي نه ٿي ۽ ائين ٿو معلوم ٿئي ته هر ڳالهه جا هو ٻڌائي رهيو آهي سا سندس تجربي ۾ اچي چڪي آهي ۽ جنهن جي تائيد ان جي صحيح وجدان به ڪئي آهي.
سندس مختلف موضوعن تي تصنيفون، پوءِ اهي موضوع سياسي هجن خواهه اقتصادي، اجتماعي هجن خواهه تهذيبي، تاريخي هجن خواهه فلسفي ۽ مذهبي، ان جي جدت آفريني ۽ اصليت جو سچائيءَ سان ثبوت پيش ڪري رهيون آهن.
شاهه صاحب کي خراج تحسين ڏيندي نواب صديق حسن سچ چيو آهي ته جيڪڏهن سندس ولادت ماضي بعيد ۾ واقع هجي ها ته يقيني طور کيس امام جي لقب سان سڏيو وڃي ها.
امام ولي الله جو شعر به سوايو آهي ۽ هو شعر جي قاعدن مثلا: عروض ۽ قافيه کان چڱيءَ طرح واقف هو ۽ شعر جي خوبين، غزل ۽ قصيدي جي اسلوبن جي کيس پوري پوري ڄاڻ هئي.
اهو ئي ته سبب آهي جو جڏهن هو پنهنجي باطني احساسات کان مضطرب ٿئي ٿو تڏهن بيساخته سندس زبان مبارڪ مان شاعرانه ڪلام اڇل کائي نڪرن ٿا. ان وقت جڏهن معمولي ماڻهو به ڪنهن نه ڪنهن وڏي عهدي تي فائز پئي ٿيو تنهن وقت شاهه صاحب پنهنجي قول مطابق ڪنهن ”جنون“ ۾ مبتلا هو جنهن ڪري هن انهن سڀني عهدن قبول ڪرڻ کان منهن ڦيرائي ڇڏيو. هي چند سٽون ان حقيقت تي چٽائيءَ سان دلالت ڪن ٿيون.
بزلف پیچ در پيچ کی گم کرده ام خود را
خروشی در دل شبہا نمی کردم چہ ميکردم
دلی پر درد و جان افگار و يا رتند خو دارم
جہانرا پر ز ياريہا نمی کردم چہ ميکردم
غم تحصيل و بار شغل و درد عزل می بينم
جنون ترک منصبہا نمی کردم چہ ميکردم
کسی با مل ہمی سازد کسی با گل ہمی بازد
اگر من ياد آن لبہا نمی کردم چہ ميکردم
میٔ تحقيق را از خم مشربہا برون ديدم
خروج از قيد مشربہا نمی کردم چک ميکردم
حجاب وصل مطلوب ست دل بستن بمطلبہا
امين، گر ترک مطلبہا نمی کردم چک ميکردم
ڪنهن محبوب جي زلفن جي ور وڪڙ پيچن ۾ پاڻ کي گم ڪيو اٿم، (ڀلا) اڌ رات جو دانهون نه ڪريان ته ٻيو ڇا ڪريان، (هڪ طرف) درد ڀري دل ۽ ڦٽيل جان، ۽ (ٻئي طرف وري) تکيءَ طبع وارو يار مليو اٿم، (باوجود ان جي به جيڪڏهن) جهان کي مِٺ محبت سان نه ڀريان ته ٻيو ڇا ڪريان.
علم جي تحصيل جو غم (هڪ طرف)، درس ۽ تدريس جو بار (ٻئي طرف) ۽ بيڪاريءَ (۾ ويهي وقت وڃائڻ) جو درد (ٽئين طرف) ڏسان ٿو، هاڻي ان حالت ۾ (دنيوي) عهدن ترڪ ڪرڻ جو جنون اختيار نه ڪريان ته ٻيو ڇا ڪريان.
ڪو شراب سان دل وندرائي ٿو ته ڪو گل سان لنو لائي ٿو (ڀلا ماڻهن جو غيرفاني لاءِ ايترو عشق ڏسندي به) جيڪڏهن مان (حقيقي محبوب جي) انهن (سرخ) لبن کي ياد نه ڪريان ته ٻيو ڇا ڪريان!
حقيقت جي شراب کي مختلف مذهبن جي مٽ کان ٻاهر ڏٺم، (هاڻي انهيءَ هوندي به جيڪڏهن )( انهن مذهبن جي پابندين کان ٻاهر نه نڪران ته ٻيو ڇا ڪريان.
مطلبن ۽ غرضن سان دل ڳنڍڻ محبوب جي وصال اڏو هڪ حجاب آهي، اي (منهنجا دوست، محمد) امين، جيڪڏهن مطلبن ۽ غرضن کي ترڪ نه ڪريان ته ٻيو ڇا ڪريان.
اخر ۾ اسان شاهه صاحب جي مشهور قصيده ”لامية“ مان چند شعر پيش ڪريون ٿا جن ڏانهن هو وقتا اشارا ڪندو رهي ٿو ۽ جنهن ۾ بيشمار حقيقتون سمايل آهن. ان جا لفظ سلوڻا ۽ معنائون چٽيون ۽ موهيندڙ آهن.
اَلَا کُلُّ شَیءٍ مَا خُلَا اللہ زَائلُ
وَکُلُّ وُجُوۡد دُوۡنَ مَجۡلَاُہ بَاطلُ
وَلَیۡسُ نظَامُ الرُّشۡد دُوۡنَ ظُھُوۡرہ
یَتمُّ وَلَا نَظۡمُ التحَّقُّق کَاملُ
تَجَلَّی عَلَی السَّاعیر طَورۡا وَ تَارَةً
عَلَی الطُّورثمُ اَّلعۡیَنۡ فی العۡرَب مَاثِلُ
اَریَ کُلَّ تَنۡویرۡ بنُوۡر کَأَنَّہُ
سَمَاءٌ منَ الارْشَاد للخَلق شاَملُ
اذاَمَا یُحَاذی الشَّمْسُ رَأسَک فی الضُّحَی
فَقَدْ فُزَتْ بِالْمَقْصُودِ والکُلُّ حاَصلُ
یظلُّ بہ العَبدُ الضَّعیفُ مُضَلعَا
وَ یَصْبَحُ بَحْرُ الْعلْم مَنْ ھُوَ جاَھلُ
شَھدْتُ تَدَاوِیْرَ الْوُجُودْ جَمِیْعھاَ
تَدُوْرُ کَمَا دَارَ الرَّحَی الْمُتَمَائِلُ
رَحَلۡنَا وَ خَلَّفۡنَا الۡعُلُوۡمَ بِغُرۡبَۃِ
تَنُوۡحُ کَمَا نَاحَت نِسَاءٌ ثَوَاکلُ
سچ پچ الله تعاليٰ کانسواءِ ٻي سڀ شيءِ نابود ٿيڻ واري آهي ۽ هر وجود سندس وجود اڳيان باطل ۽ بي معنيٰ آهي.
ان جي ظهور بغير هدايت جو نظام پورو ٿي ئي نه ٿو سگهي ۽ نه وري موجودات (دنيا) جي تنظيم ئي مڪمل ٿي سگهي ٿي.
هوءَ (تجلي اعظم) هڪ وقت ساعير (جبل جنهن جي ويجهڙائي ۾ حضرت عيسيٰ ڄائو هو) تي ظاهر ٿي ۽ ٻئي وقت جبل طور تي پاڻ کي پڌرو ڪيائين ۽ ان بعد هيءَ ”حقيقت“ عرب ۾ پوريءَ طرح سان ظهور پذير ٿي.
مان نور جي هر تجلي کي ڏسان ٿو ته اها گويا هڪ هدايت جو آسمان آهي جو ساري مخلوق کي پاڻ ۾ سمايون پيو آهي.
جڏهن چاشت جي وقت سج تنهنجي مٿي جي سامهون اچي تڏهن سمجهي ڇڏ ته) تون پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب ٿئين ۽ هڙ حاصل ٿيو.
ان (تجلي اعظم) جي فيض سبب هڪ هيڻو انسان مضبوط ۽ طاقتور ٿي پوي ٿو ۽ هڪ بي علم، علم جو درياهه ٿي پوي ٿو.
وجود جا جيترا چڪر آهن تن سڀني جو مون مشاهدو ڪيو ۽ ڏٺم ته اهو (وجود) اهڙي طرح چڪر ڪاٽي رهيو آهي جهڙي طرح هڪ طرف جهڪيل چڪي چڪر لڳائيندي آهي.
اسين دنيا کان رخصت ٿيون ٿا ليڪن پنهنجي پٺيان اهڙا علم ڇڏيون ٿا جي پنهنجي غربت ۽ ڪسمپرسيءَ جي حالت تي ايئن روئي رهيا آهن جيئن اهي مائرون رئنديون آهن جن جي اولاد مان هڪ به نه بچيو هجي.
شاهه صاحب پوئين سٽ ۾ هن حقيقت ڏانهن اشارو ڪري ٿو ته مان پنهنجي پٺيان قيمتي علمن جو هڪ خزانو ڇڏي وڃان ٿو، مگر افسوس ان جا قدردان ڪونهن.